2-китап indd

106

таппай,  қоғамдық  қызметінің  (өте  кең  мағынада...)  шеңбері  кеңейе  алмай, 

баяғысынша  шөре-шөре  болып  жатса,  бірде-бір  ұлт  тілінің  еркін  дамуы 

мүмкін емес. Демек, ұлт тілдерінің, яғни Қазақстандағы көп ұлтты қауымның 

мемлекеттік тілге ерекше ілтипатпен қарауы керек. Ұлтаралық үйлесімдік, 

татулық міне, осыдан басталса керек.

Әрбір  ұлт,  әрбір  ұлыс,  санының  аз-көптігінен  биқатер,  өзін 

де,  өзінің  тілін  де  жер  бетінде  ғайыптан  пайда  болған,  екінші  рет 

қайталанбайтын  өте  сирек  кездесетін  феномен  деп  қарағанда  ғана, 

олардың  мәңгі-бақи  жасауға  жаралғанын,  жасаған  сайын  жасара 

түсетін  қасиетін  сезінгенде  ғана  өзін  де,  тілін  де  аман  сақтап  қала 

алады.  Сол  үшін  жүргізген  азаматтық  борышты  ақтау,  сол  үшін 

шыққан биік – азаматтық тұғыр. 

Ұлт пен тіл фономеніне мәңгілікке жол болғай!

«Шетелдегі қазақ диаспорасы және ана тілді сақтау мәселелері» 

атты ғылыми практикалық конференция материалдары. 

– Алматы, 2000. 10-16 б.

Қазақстанның болашағы – қазақ тілінде

Талай сөз бұдан бұрын көп айтқанмын, 

Түбін ойлап, уайым жеп айтқанмын.

Ақылдылар арланып ұялған соң,

Ойланып, түзеле ме деп айтқанмын.

Абай. 

Ұлы Абайдың қазақ өмірінің қай кезеңіне де дөп келмейтін сөзі бар 

ма,  тәйірі!  Мына  жолдар  да  бүгін  тілге  тиек  білдіргелі  келіп  отырған 

зиялылар мен қазақ ұлтының қасиет тұтар қазынасы – қазақ тілінің он 

жыл бойы мұңын мұңдап келе жатқан Халықаралық «Қазақ тілі»

 

қоғамы 

қайраткерлерінің көмейіндегі көп сырмен үндесіп тұрған жоқ па?

Содан бері тіл туралы айтылмаған сөз қалды ма, сірә. Әр жылы 

бір  ғасырға  татырлық  осы  он  жыл  ішінде  біздің  басты  нысанымыз 

–  Елбасымыз  Н.Ә.Назарбаев  айтқандай,  тәуелсіз  «Қазақстаның 

болашағы  –  қазақ  тілінде»  екеніне  жұртшылықтың  көзін  жеткізу 

болды. Жұрт мұны бүгін түсінбесе, ертең түсінер. Бүгінгі сөзіміз де, 

міне, осы мәселе төңірегінде болмақшы. Өйткені ғасырлар ауқымында 

«мың  өліп,  мың  тіріле  жүріп...»  өзінің  тарихи  орнын  мәңгілікке 

бекіткен  қазақ  халқының  кешегі  және  болашақтағы  болмысын, 

107

тағдырын оның тілінен бөліп алып қарауға болмайды. Бұлар бірінсіз 

бірінің  күні  жоқ  мәңгі  бірлікте  жасауға  тиіс  таңғаларлық  табиғи 

тұтастық, ғажайып құбылыс.

А.Байтұрсынұлының «Біз – кешегі заманның баласымыз, ертеңгі 

заманның  атасымыз»  деуінде  де  тіл  тағдырына  тікелей  қатысы  бар 

үлкен мағына жатыр. Тілдің абстракты құбылыс емес, адам қоғамымен 

тікелей жалғастығы. онымен тағдырлас, тамырлас екендігі осыдан да 

көрініп тұрған жоқ па?!. Қазақтың өзі қандай ғұмыр кешсе, оның тілі 

де  сол  ғұмырмен  еншілес.  Ендеше,  тарих  беттеріне  зерделі  көзбен 

қарасаңыз «мың өліп, мың тірілу – қазақтың өз басы ғана емес, оның 

тілінің де бірге кешіп келе жатқан ортақ қасіреті. Сонда тілдің өлген сәті 

мен тірілген кезеңі қайсы? Алдағы ұрпақтан бүгінгі бізге жеткен тілдік 

мұра  қандай  еді,  ертеңгі  XXI  ғасырда  осы  топырақта,  осы  мемлекетте 

жасайтын  ұрпақка  қалдырар  сол  мұрамыздың  сиқы  не  болмақшы?  Біз 

кешегі  заманның  суығына  тоңып,  ыстығына  күйген  қасіретті  мұрагері 

болғанымыз рас, ал енді алдағы ұрпаққа ата ретінде берер тағылымымыз 

бен  көрсетер  үлгі-өнегеміз  не  болмақшы?  Ата-  бабамыздың  асыл 

мұрасы – қасиетті тілімізді болашаққа мұра етіп қай қалпында қалдыра 

аламыз?  Түптеп  келгенде,  мәселенің  түйіні,  міне,  осында  болса  керек. 

«Қазақстанның  болашағы  –  қазақ  тілінде»  деген  сөзді  жай  ұран  емес, 

бүгінгі  егеменді  елдігіміздің  де,  ертеңгі  жарқын  болашағымыздың  да 

бірден-бір кепілі деп қарайтын болсақ, он жылдық мерзім аз емес, осыны 

тереңнен  ұғатын,  жан  дүниеңізбен  сезінетін,  серпілетін  уакыт  жеткен 

сияқты.

Арғы  дәуірді  қоя  тұрып,  «Кешегі  70  жылдық  дәуірде  тіліміздің 

жағдайы  қалай  болды?»  деген  мәселеге  келсек,  бұл  кезеңде  тіліміз 

мүлдем  дамымады,  тоқырады  деп  бір  жақты  баға  беру  әбестік  болар 

еді. Жалпы тілге тән дамуларды ішкі даму, құрылымдық даму, қоғамдық 

қызметі жағынан даму деп жіктеп қарасақ, қазақ тілінің ең мүшкіл халы 

оның қоғамдық өмірдегі жағдайына байланысты болды деп айта аламыз. 

Ал егер шындықты айтсақ, қоғам өмірінен тәркіленіп, жалпы халықтық 

қатынас құралы болудан қала бастаған еді. Көркем әдебиет, педагогика, 

саяси-элеуметтік жанрлар, баспа сөзі белгілі дәрежеде дамыса да, оларды 

қолданушы,  пайдаланушы  және  күнделікті  қажеттігін  сезінген  қазақ 

қауымының қатары сиреп, тілдік ортаның берекесі кетті.

Неге  бұлай  болдының  сырына  үңілсек,  ертеректегі  отаршылдық 

саясаты мен кейінгі кеңестік идеология салқынына соқпай өту мүмкін 

емес. Мұның алғашқысы халықты түгел бодан ету үшін оның ділін, дінін, 

108

тілін, жерін тұмшалап, торда ұстап, тұншықтыра түсу саясатын жүргізді. 

Осы  мақсатпен  кезінде  арнайы  жер-жерде  миссионерлік  қоғамдар 

құрылып, оған тіпті бірен-сарандап қазақ зиялылары да тартылғаны бар.

Дін  жағынан  мойынсұна  қоймағанымен,  жер  мен  тіл  жағынан 

қыспаққа  түскеніміз  ақиқат.  Атадан  мұра  болып  қалған  бай  тіліміз 

бар  еді.  Міне  осы  тәрізді  көптеген  обьективті  де  субьективті 

факторларға (тарихи әлеуметтік, саяси-экономикалық, географиялық, 

этнодемографиялық т.б.) байланысты «Қазақ» атты қарашаңырақтың 

қабырғасы  қақырап,  іргесінің  сөгіле  бастағаны,  әсіресе  кейінгі 

кезде  байқала  бастады.  Этносты  азғындаудан  (деградациядан)  аман 

сақтайтын ең соңғы қамалы – тіл екенін кеш болса да енді-енді түсіне 

бастадық.  Ол  үшін,  ең  алдымен,  қалғып  кете  беретін  санамызды 

оятып, тілімізді рухани экология апатынан сақтап қалу –ұлт болашағы 

үшін күрестің ең өзекті мәселесі болғаны жұртшылыққа мәлім.

Халықаралық  «Қазақ  тілі»  қоғамының  дүниеге  келуі  де,  міне, 

осы  бір  игі  мақсатқа  байланысты  еді.  Сондықтан  да  болар,  қоғам  аз 

уақыттың ішінде тіл үшін күрестің жалпыхалықтық әрекетіне айналды, 

республикаға  ғана  емес,  одан  тыс  жерде  жасайтын  үш  қазақтың  бірі 

қандастарымыздың санасын оятып, сабына тартты.

Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының басып өткен осы он жылдық 

тарихын бір сәт зерделі оймен шолып өткенінің өзінде қаншама оқиғалар 

еске түседі.

Қоғамды  құру,  әрине,  оңай  болған  жоқ.  Мұның  өз  қиындығы  мен 

қызығы қатар жүріп отырды. Әуелі жаппай облыстық ұйымдарда, содан 

соң  аудандық,  қалалық  ең  соңынан  бастауыш  ұйымдар  іске  қосылды. 

Адамдардың  сол  кездегі  ықылас-бейіліне  таң  калмауға  болмайтын  еді. 

Бір жарым жыл ішінде Қоғам іргелі ұйымға айналды. 

Қоғам өзінің алғашқы қадамын Тіл туралы Заңды түзеуге, оның 2000 

жылға дейінгі бағдарламасын жасауға белсене араласудан бастады. Ол 

1989 жылдың 21 қыркүйегінде ресми қабылданды.

Қоғам  тікелей  осы  шаруамен  айналысып,  оны  ел  арасына 

насихаттаумен шұғылданды. Мұны ең алғаш бастаған Семей облыстық 

депутаттар  кеңесі  болатын.  Сөйтіп,  барлық  жерде  осылайша  бірлесіп 

жасалған нақты шаралар қабылданып, мемлекеттік тіл мәселесі жүйелі 

түрде жүргізіле бастады. Осының нәтижесінде Қоғам және оның жүздеген 

жергілікті ұйымдары бірінші күннен бастап тікелей тіл мәселесімен қатар 

оған қатысты сан алуан проблемаларды шешуге белсене атсалысты. Осы 

жылдары  атқарылған  шаруаны  баяндау  былай  тұрсын,  тек  санамалап