109
өтудің өзіне талай уақыт керек. Барымызды ешкім тартып алмас, одан гөрі
жоғымызды түгендеген жөн болар.
Мемлекеттік тілге өзге ұлт өкілдернің көзқарасы қандай? Әдетте, біз
мемлекеттік тілге орыс тілінің таласы бар деп, барлық дау-дамайды осы тіл
төңірегінен іздейтініміз рас. Ал, біздегі 130-ға тарта тіл өкілдері бұл жөнінде
не ойлайды? Әрине, олардың ең алдымен ойлайтыны өз мүддесі. Мемлекеттік
тілдің көсегесін көгертейін деп жүргендерді біз сирек кездестіреміз. Бір
ғажабы, олардың қай-қайсысы болмасын, Қазақстанда жүріп өз тілін
«дамытқысы» келеді. Бұл сөзсіз, ізгі ниет. Бірақ, Қазақстанда мемлекеттік
тілдің көсегесі көгермей тұрып, ешбір басқа тілдің өз бетінше өркендей
алмайтынын және олар өз топырағында ғана мәселен, орыс тілінің – өз отаны
Ресейде, неміс тілінің – өз отаны Германияда, корей тілінің – Кореяда, еврей
тілінің – Израильда өркендей алатынын бұл ағайындардың түсінбеуін түсіну
қиын. Бұл не, тоңмойындық па, бақталастық па, жоқ, әлде, тілден «ілгішек»
тауып, ұлтара наразылығын тудыратын солақай саясаткерлік пе?
Бір қызығы, қазақтың елі де жақсы, жері де жақсы, тіпті өзі де жақсы,
бірақ бұларға қазақ тілінің керегі жоқ сияқты. «Халықтың өзін сыйлау
үшін оның сөзін сыйла», «Ділін білу үшін оның тілін біл» деген нақыл бұл
жерлестеріміздің көбінің әзір құлағына кірмей жатыр. Шынайы достық
халықтың тілін, ділін білуден басталады емес пе?
«Демократия» дейтін көрпені бұл жерлестеріміздің әрқайсысы өзіне
қарай тарта бермей, ең алдымен мемлекеттік тілге деген қамқорлығын
танытқаны жөн болар еді.
Кейбір саясаткерлер (әсіресе, ресейліктер) «орыс тілділер» дейтін
терминді шығарып, Қазақстан жұртшылығын іштей жіктеп, тілді білу-
білмеуге қарап топтастыру арқылы сүттей ұйып отырған көп ұлтты, біртұтас
республика жұртшылығына іріткі салып отырғаны да белгілі. Бұл кімге, не
үшін керек болып отырған құйтырқы саясат екенін шамалауға болады. Ең
бастысы, бұл тәуелсіз еліміздің тілдік тұтастығына нұқсан келтіретін өте
тиімсіз пиғыл.
Ал көрші түркі тілдес халықтар өмірін алып қарасақ, оларда бір-бірінен
алшақтай түсу жағдайы қалыптасқан. Олардың тілдік тұрғыдағы болмысы
да бірдей емес. Мәселен, Өзбекстанда орыс тіліне байланысты проблема жоқ
десе де болады. Әзірбайжанда бұл мәселе басқашалау бағыт алған. Татар,
башқұрт, түрікмен, қырғыздарда бұл жағдай бөлек-бөлек көрініс тапқан.
Мәселен, түрікмендер мен қырғыздар орыс тілінен келетін «қорқыныш жоқ»
деп сенгендіктен бе, әйтеуір оны екінші мемлекеттік тіл етіп жариялап отыр.
Бұл не, саясат па, әлде басқа бір тәсіл ме, олар мұны ашып айтқан емес.
110
Бұлардың бірде-бірі Қазақстан үшін үлгі бола алмайды. Өйткені,
біздегі тіл жағдайы бұлардан мүлдем басқаша қалыптасқан. Яғни
саяси, мәдени, тарихи-әлеуметтік даму жолымызда біраз өзгешелік
бар. Мұны есепке алып отырмаса болмайды. Демек, Қазақстандағы
тіл проблемасы тамыры тереңде жатқан, «батпандап кіріп, мысқалдап
шығатын» ескі ауру сияқты күрделі құбылыс. Артық-кем айтылып
жатқан пікірлердің біразы кейде осыны түсінбеуге де байланысты.
Мемлекеттік тіл мен мемлекеттің қарым-қатынасы. Қазақ
халқының тарихи тағдыры сөз бола қалғанда, жоғарыда айтылған
Жұбан ақынның белгілі қанатты сөзі еске алынады. Шынында да
солай: қазақ халқы өсіп-өркендеу, өз мемлекеттілігін қалыптастыру
жолында қилы-қилы замандарды, атап айтқанда, іргелі ел болып,
дәуірлеген кезеңдерді де, жер бетінен жойылып кетуге шақ қалған
нәубетті жылдарды да басынан кешіргені белгілі. Ата-бабамыздан
асыл мұра болып келе жаткан үш асыл қазынаны – елдігімізді,
ұлан-байтақ жерімізді, қасиетті де бай тілімізді – аман-есен сақтап,
болашақ ұрпақка мұра етіп қалдыруда барлық мәселені алыстан болжап
шешіп, елдігімізді сақтап қалуға ұйытқы болған алғыр жандарымыз
бен билеріміздің, хас батыр бабаларымыздың ерен еңбегі мен ерлігін
айтып жеткізу қиын.
Ұлан-байтақ жерін қорғап, елдігін сақтаудың тағы бір басты
шарты – сол елдің тілін сақтау. Этностардың тұтас бір халық болып
қалыптасуындағы аса маңызды да қажетті рухани ұйытқысы оның тілі
екенін туралы біз талай рет айттық.
Алайда, күні бүгінге дейін елдің елдігін, жердің тұтастығын,
рухани- мәдени өміріміздің бірлігін сақтауда қазақ тілінің мемлекеттік
тіл деңгейінде атқарып келген биік мәртебесі туралы біз сөз еткен
емеспіз.
Міне, сондықтан да болар, «тіл мен мемлекет қарым-қатынасында»
мемлекеттік тіл үшін ашық «қанды күрестер» болмаса да, «қансыз
күрес» қоғамдық өмірде кейінгі он жыл бойында бірде-бір толастамай
жүріп жатқанын біз білеміз. Осы орайда, ең бірінші мәселе: «Тілді –
мемлекеттік рәміздердің бірі» деп білу. Ол мемлекеттік ту, мемлекеттік
әнұран, мемлекеттік елтаңба, мемлекеттік шекара, мемлекеттік
құрылым, мемлекеттік ақша сияқты рәміздердің (символдардың)
қатарынан орын алады. Елбасымыз айтқандай, тілді тіпті бірінші
қатарға шығару керек болар. Демек, оны заты қазақты былай қойғанда,
бүкіл Қазақстан азаматтары түгел құрметтеуге міндетті.
111
Алайда, біздің бүгінгі қоғамда міндет пенен құрметтің ара-жігін
ажырата алмаушылық бар. Тілге деген құрметті өзінше «міндет деп
түсініп, оған саяси астар беріп, әуре болушылар бар да, керісінше,
«ана тілі алдындағы міндетті перзенттік борыш» деп түсінбей, өзіне
жасалған қиянат, зорлық деп қарайтындар кездеседі.
«Тіл – Елбасыға да бір сын» деп, тіл мәселесін бір адамға жүктесек
те, оның түбегейлі шешіліп, қоғам өмірінде баянды болуы көп жағдайда,
атап айтқанда, лауазымды үкімет басшыларының ниет-пиғылы мен мүдде-
мақсатына да, Елбасының қолдап-қуаттауына да тікелей байланысты.
Алайда, Елбасы «тіл, тіл!» деп, қанша жар салып, ең алдымен өз төңірегінен
қызу қолдау таппаса, оның жанайқайы жартастан шыққан жаңғырық болып
қала бермекші.
Бұл жағдайды біз өз өмірімізден көріп келеміз. Шыны керек қой,
Конституция бойынша қазақ тіліне мемлекеттік мәртебе беруден бастап, тіл
туралы екі рет заң қабылдауда, тілдерді дамытудың бағдарламасын бекітуде,
тіл саясатының стратегиясын айқындауға дейін Президент Нұрсұлтан
Назарбаев тілге деген перзенттік борышын ақтаудан бір сәт те ауытқып көрген
жоқ. Ол «Қазақстанның азаматтары Мемлекеттік тілді құрметтеуі тиіс,
үкімет құрылымындағы лауазымды адамдар оны білуге міндетті. Бірақ
бұл мәселені бірден шешу қиын, «батпандап кіріп, мысқалдап шығатын
ауру» сияқты оны біртіндеп шешкен жөн» деген пікір қайталаумен және
осы саясатын іс жүзіне асыруға әрекеттенумен келеді. Мемлекеттік тіліміздің
бірден болмаса да, біртіндеп ілгері басуының нышанын, кейінгі кезде
байқалып отырған кейбір серпілістерін жаңа үрдістерден көріп отырмыз.
Ал оның тіл тағылымын биік тұғырдан таныта бастаған жеке басының үлгі-
өнегесі туралы реті келгенде бір ауыз сөз айту артық емес сияқты.
1998 жылдың соңғы қараша, желтоқсан айларында Президенттікке
үміткерлерден мемлекеттік тіл бойынша емтихан алуға куәгер болғандықтан,
соны еске ала кеткенімізді мақұл көрдік. Президент Н.Ә.Назарбаевтың бұл
бастамасы тарихта бұрын-соңды болмаған батыл қадам еді. Ана тіліне бас
иіп перзенттік парыз өтеудің символдық ишарасы болды...
Мемлекеттік тіл тек Президентке ғана емес, халыққа қызмет еткісі келетін
лауазым иелерінің қай-қайсысына болса да, мейлі ол Премьер-министр,
мейлі спикер, немесе әкім, министр – баршасына қажет қой. Осы тұста бұл
қалай дейтін бір мәселені айта кеткен жөн. Ата Заң мерекесі тұсында ҚР
Бағалы қағаздар жөніндегі ұлттық комиссиясында бос мемлекеттік әкімшілік
лауазымдарға конкурс бойынша іріктелген 12 қызметкер «Қазақстан
халқына адал қызмет етіп, Елбасы саясатын жүзеге асырамын» деп ант
Достарыңызбен бөлісу: | 
