2-китап indd

455

Из  практических  дел,  на  мой  взгляд,  самое  главное  –  обсужде-

на,  одобрена,  принята  единая  осно ва  латинского  алфавита  для 

письменности всех тюркских наро дов из 34 букв. Каждое суверенное 

государство,  естественно,  само  решит,  как  ему  этим  алфавитом  вос-

пользоваться.

Премьер-министр Турции Сулейман Демирель назвал конфе ренцию 

ученых в Анкаре событием историческим, знаменующим но вый этап 

сближения тюркоязычных народов в духовной сфере как воз можность 

нового этапа сближения со всеми народами мира. В своем выступлении 

на приеме в честь участников конференции Деми рель говорил о том, 

что переход на латиницу сегодня – необходимый прогрессивный шаг: 

ведь вся мировая печатная техника, компьютеры построены на латыни. 

Как с этим не согласиться?

Слышу  трезвые  сердитые  голо са  оппонентов:  дескать,  время 

ли  нынче  в  нашей  трагической  эко номической  ситуации  хлопотать 

о  переходе  на  латиницу.  А  когда  мы  были  в  лучшей  экономической 

ситуации?  В  1929  году?  В  1940-м?  А  когда  будет  у  нас  прекрасная 

ситуация? Сидеть сложа руки и ждать?

Надо  понять,  что  переход  на  основу  латинского  алфавита  дли-

тельный,  постепенный  процесс,  к  которому  необходимо  готовиться, 

все обдумав, взвесив. Видимо, и в Казахстане, чтобы дело тронулось 

с  мертвой  точки,  следует  создать  специальную  государственную 

комиссию.

Повторяю, лично я за латиницу. По итогам конференции в Анкаре 

готовлю записку на имя президе нта Назарбаева.

Валерия Маричева («Азия»).

Азия international weekly, № 11 (49), март, 1993.

ҚоСТІЛдІЛІк – ҚоС ҚАнАТ

Қазақ топырағындағы қостілділік проблемалары туралы

Қоғам өміріндегі бүгінгі таңда кең өріс алып отырған қайта құру, 

жариялылық  пен  демократияландыру  процестері,  сайып  келгенде, 

адам  факторына,  қоғам  мүшелерінің  рухани  өміріне,  ой-санасына, 

мәдениетіне,  интернационалдық  тағлымына,  творчестволық  күш-

қуатына т.б. ізгі қасиеттеріне тікелей байланысты. 

Қоғамның негізгі тұлғасы – адам. Халық аузында: «Адам адаммен 

ғана адам» деген сөз бар. Оның мәнісі: «адамсыз қоғам жоқ, қоғамнан 

456

тыс  адам  болмайды»  дегенге  саяды.  Ал  қай  қоғам  болмасын,  қоғам 

мүшелері  өзара  бірлесе,  қауымдаса  өмір  сүруі  үшін  ең  алдымен  тіл 

қажет екен. Сондықтан да табиғаттың тек адам баласына ғана сыйлаған 

құдіретті  құралы  –  тілдің  қоғам  өмірінде  атқаратын  қызметін  тілмен 

айтып жеткізу қиын.

Тіл-тілдің  осы  бір  қоғамдық  қызметін  табиғаттың  керемет 

құбылысы,  құдіретті  күші,  сиқырлы  сырға  толы  ғажайып  дүниесі 

деп түсінген адам баласы оның алдында бас иіп, ғибрат етті. Сол бір 

дүниетанымымыздың балаң кезіндегі елесі ретінде тілімізде сақталып 

келген: «Тіл тас жарады, тас жармаса, бас жарады», «Атқан оқ бір кісіні 

өлтіреді, айтқан сөз мың кісіні өлтіреді», «Жақсы сөз – жарым ырыс», 

«Жақсының  өзі  өлсе  де  сөзі  өлмейді»,  «Жылы-жылы  сөйлесе,  жылан 

інінен шығады» сияқты ұғымдар осының айғағы болса керек.

Ал  тілдің  қоғамдағы  қызметіне  келсек,  oл  сан  алуан.  Оның 

басты да негізгі қызметі қарым-қатынастық құралы. Көркем шығарма 

арқылы рухани өмірімізге ерекше ләззат сыйлайтын да тіл. Бұл тілдің 

эстетикалық  қызметіне  тән.  Ал  енді  сол  рухани  өміріміздің  барлық 

байлығын  өз  бойында  сақтап,  ұрпақтан-ұрпаққа,  атадан  балаға  асыл 

мұра етіп жеткізіп отыру да, әсіресе, жазу-сызуы болмаған, не кенжелеп 

қалған халықтар мен ұлыстар үшін, бірден-бір тілдің міндетінe жатады.

Тілдің тағы бір тамаша қызметі тек өзара ғана емес, басқа да ұлт 

өкілдерімен, көрші халықтармен қарым-қатынас жасауға байланысты. 

Бұл  оның  қоғамдық  қызметінің,  қолданыс  шеңберінің  кеңеюіне 

байланысты да бо латын әлеуметтік құбылыстың бірі – қостілділік пен 

көп  тілділік.  Бұл  құбылыс  барлық  заманда,  барлық  қоғамда  болып 

келе жатқан адам баласына көптен белгілі құбылыс болып саналады. 

Мәселен, ежелгі грек елінде латын-грек қостілділігінің дамығаны бізге 

тарихтан белгілі. Бұл құбылыс шығыс елдерінде де кеңінен тарағаны 

мәлім.  Шығыстың  барлық  ғұламалары,  ақын-жазушылары  көп  тілде 

сөйлеп, тамаша шығармаларын қос тілде жазған болатын. Дәл бүгінгі 

таңның  өзінде  жер  жүзіндегі  мемлекеттердің  көбінде-ақ  қостілділік 

кең  тараған  құбылыс.  Бұл  құбылыс  біздің  көп  ұлтты  отанымыз 

халықтарының тіліне де тән.

Алайда, советтік қоғамдағы қостілділік құбылысын көп жағдайда 

басқалармен  ұқсас  құбылыс  деп  қарауға  болмай ды.  Өйткені  бұл 

құбылыстың  өзіндік  ерекшеліктері  көп.  Әсіресе,  Совет  Одағындағы 

жүзден астам ұлттардың ұлтаралық қатынас құралына айналып отырған 

oрыс тілінің бүгінде атқарып отырған қоғамдық қызметіне байланысты 

457

пай да болған ұлттық-орыс қостілділік деп аталатын құбылысты тілдің 

табиғатына, әлеуметтік маңызына, даму қарқыны мен таралу шеңберіне 

байланысты  шын  мәнісіндегі  қоғамдық  феномен  деп  қарауға  толық 

правомыз бар. Өйткені ол «қостілділік» деп аталатын дәстүрлі ұғымның 

ауқымынан әлдеқайда кең, социалистік қоғамның ерекшелігінен туған 

құбылыс. Оның ең басты ерекшелігі деп біз мыналарды айтқан болар 

едік:  біріншіден,  біздегі  қостілділіктің  екі  компоненті  де  терезесінің 

теңдігімен  көзге  түссе,  басқа  капиталистік  елдерде  біреуінің 

үстемділігімен,  екіншісінің  бағыныңқылығымен  сипатталынады; 

екіншіден, біздегі қостілділік өзінің ауқымдылығымен, даму, қолданыс 

шегінің  барған  сайын  өсумен,  кеңеюімен,  жалпыхалықтық  сипат 

алуымен  ерекшеленсе,  басқа  елдердегі  қостілділік  белгілі  қоғамдық 

топтармен,  этностық  региондармен  ғана  шектеліп,  жан-жақты  дамуға 

мүмкіншілік ала алмайды; үшіншіден, басқа елдерде қостілділік пен көп 

тілділіктің жетекші компоненті (сыңары) ретінде көбіне-көп «үстем тап 

тілі», «мемлекет тілі» деп аталатын «міндетті түрде қолдануды талап 

ететін»  тілдер  танылса,  көп  ұлтты  біздің  елімізде  ондай  «үстемдік 

жасайтын  мемлекеттік  тіл  жоқ»,  қостілділіктің  еліміздегі  тамаша 

салтанаты, бүгінгі табысы мен ертеңгі болашағы СССР халықтарының 

ұлтаралық қатынас құралы, ортақ тіл ретінде ұлы орыс тілін таңдап 

алуына байланысты. Өйткені еліміздегі жүзден астам ұлт өкілдерінің 

өзара қарым-қатынас жасауына, бірлесе, достаса, қауымдаса отырып 

өмір сүруіне бір тіл қажет болды. Осы бір ардақты да абзал тарихи 

миссия  қазіргі  дәуірде  ең  бір  дамыған,  жер  жүзіндегі  беделді  де 

болашағы зор тілдердің бірі – орыс тілінің үлесіне тиген еді. Орыс 

тілін  ешкімге  де  зорлап  үйретудің  қажеті  жоқ,  керек  болса  оны 

әркім-ақ өз бетімен үйреніп, өмір қажетіне жарата алады деген В.И. 

Лениннің көрегендік өсиетін бүгінгі өміріміз толық дәлелдеп отыр. 

Сондықтан  да  біз  көп  ұлтты  Совет  мемлекетіндегі  қостілділікті  өзі 

тәріздес құбылыстардан ерекше тұрған, тілі басқа болса да мақсаты 

мен мүддесі бір, ынтымақ пен достығы жарасқан халықтардың өмір 

салтанатынан,  социалистік  болмыстың  тұла  бойынан  туындаған 

тамаша феномен деп танимыз.

Осы құбылыстың бір көрінісін біз Советтік Қазақстан топырағынан 

табамыз. Еліміздегі сан алуан қостілділіктің ішінде қазақша-орысша 

қостілділік қатысушы халықтың саны жағынан төртінші орынға ие. 

Бұл  өлкедегі  жасаушы  жүзден  ас там  ұлт  өкілдерінің  өзара  қарым-

қатынасына байланысты қостілділіктің басқа да түрлері кездеседі