2-китап indd

452

санасын ояту керек де ген мәселе қойып Қазақ мемлекеттік халықаралық 

қоғамы  ел-жұрт,  ата-аналар  арасында  көп  жұмыстар  жүргізді.  Қазақ 

балабақшалары  мен  мектептері  көптеп  ашылды.  Енді  оянған  сол  сана 

қайта қалғып бара жатқан сияқты. Тіл мәселесімен тұрақты шұғылданып 

келеміз. «Біз ұрлық жасағанда ай жарық болды» дегендей, біздің жағдайға 

экономиканың  қиындығы  тап  келіп  отыр.  Қазір  қазақ  мектептері  қайта 

жабылып жатыр, өйткені онда жағдай жоқ. Дегенмен де «Ауызды қу шөппен 

сүрте  беруге  болмайды»  ғой,  соңғы  4-5  жылдың  жұмысы  біраз  нәтиже 

берді.  Халқымыздың  санасын  бір  оятуын  ояттық,  қайта  қалғыса  өзіне 

байланысты. Экономикалық қиындыққа шыдамдылық танытуымыз керек. 

Бір-ақ талап – бостандық. Сол бостандық бізге келді. Осы бостандықты 

мемлекеттік  рәміздің  бірі  ұлттық  тілді  сақтамасаң  егемен  мемлекет 

болмайды. Бүгінгі ұрпақ ана тілін ұмыта бастады. Өзімізге байланысты 

дейтінім осы. Бастықтар бәрі дұрыс-ақ деп қолдап-қолпаштағанымен соған 

нақтылы  жәрдем  бермейді.  Ал  шет  ел  жұлдыздарын  шақырып,  концерт 

беруге миллиондаған ақша табады. Біздің жұмыс істеуімізге соның оннан 

бірінің өзі жетіп жатыр. Бойымызда ұлттық намыс пен сезіміміз жоғары 

болуы тиіс деп ойлаймын.

– Жаңа бір сөзіңізде барлығы өзімізге байланысты дедіңіз. Сөзбұйдаға 

салып, проблема туындата бермей бұл мәселенің шешімін табуға болмас 

па? Неге батыл қадамдар жасамасқа?

– Бізге ол дәрежеге жетуге әлі ерте, өйткені, орыстың ықпалы әлі де 

күшті.  Ұлттық  сезімнің  ар  жағында  ұлттық  демография  тұру  керек.  Он 

адамның 8-і өзбек, 2-уі орыс болса, әрине өзбектің билігі жүреді. Ал 5-уі 

орыс, 5-уі казақ болса жағдай басқаша қалыптасады. Қазақтың психологиясы 

түрлі-түрлі. Мәселен, Өзбекстан қазақтарының психологиясы бір басқа да, 

Қытай қазақтарының психологиясы екінші түрлі. Біртұтас боламыз деген 

үш  қазақтың  біреуі  сыртта  жүр.  Сондықтан  тарыдай  шашылып  жүрген 

бүкіл қазақтың басын қосып, бір мәмілеге келтіру оңай шаруа емес.

–  Біздің  газетіміз  жайлы  ой-пікіріңіз  қандай,  нендей  мәселелермен 

тереңірек  шұғылданғанын  қалар  едіңіз?  Жалпы  газет  өзінің  бағытын, 

бағдарын айқындай алған ба?

– Латынға көшу идеясын қолдап отырған қырым татарлары, башқұрттар 

мен гагауыздар да жаңа әліпбиге көшетін сыңайы бар. Мен айтып отырған 

латыншаға  өту  проблемасына  байланысты  осылардың  басын  қосатын 

мақалалар газет бетінде жиі жарияланып отырса. Оянудың, жаңғырудың, 

жаңаланудың түркі дүниесіне тән бір мақсаты – латыншаға көшу. Екінші, 

жақындасып бір-бірімізді түсіну үшін ортақ тіл болғаннан кейін оны жілік-

453

жілікке  бөлмей-ақ  бір-бірімізді  тұтас  оқитындай  жағдайды  жасауымыз 

керек.  Ол  үшін  түркі  халықтарының  ғалымдары  жиі-жиі  бас  қосып, 

ақылдасып  кеңесіп  тұруы  тиіс.  Мәселен,  биылғы  басқосу  Қазақстанда 

өтсе, келер  жыл Өзбекстанда өткізілсе деген сияқты. Түркі халықтарының 

бірлігін,  болашағын  ойлайтын  болсақ,  ортақ  әліпбиді  қабылдауымыз 

қажет. Ертеңгі күні комиссия құрылып, қаулы қабылданар болса, бірінші 

кезектегі  мәселе  ақылдасып,  кеңесіп  шешу  болуы  керек.  Ал  «ZAMAN-

ҚАЗАҚСТАН» газетінің бір мақсаты – осындай игілікті істерге мұрындық 

болып, басқосуларға мүмкіншілік жасаса. Латыншаға көшу проблемасына 

жекеайдар  ашылып,  туысқан  халықтар  түркологтарының  мақалалары 

ұйымдастырылып, жүйелі түрде беріліп отырса деген тілегім бар.

Әңгімелескен К.Нақыпова

«ZAMAN-ҚАЗАҚСТАН» 26 қаңтар 1996

Меняем кириллицу на латиницу?

В печати появилась инфор мация о том, что на конфе ренции в Анкаре, 

которая про ходила 8–10 марта, пред ставители республик Средней Азии 

и Казахстана приняли решение перевести письмен ность тюркоязычных 

народов на латинский алфавит.

Это  сообщение  мы  попро сили  прокомментировать  участ ника 

конференции в Анкаре, директора казахстанского Инс титута языкознания 

им. А. Байтурсынова академика Абдуали Туганбаевича Кайдарова:

– Прежде всего должен за метить, что информация, про мелькнувшая 

в наших газетах, во всяком случае та, что я видел, как помягче сказать, 

слишком пря молинейная, с привкусом сен сации. Некоторые факты, мне 

ду мается,  нельзя  давать  в  массовой  печати  без  толковых,  взвешенных 

разъяснений,  комментариев.  В  на шем  случае  речь  идет  о  процессе 

непростом,  уходящем  корнями  в  историю,  в  прошлое,  а  ветвями  –  в 

будущее.

Начать, видимо, надо с того, что в 1926 году в Баку состоялась пер-

вая  в  СССР  тюркологическая  кон ференция,  на  которой  было  приня то 

решение перевести письмен ность народов Средней Азии и Ка захстана 

на основу латинского алфавита. Какие-то республики осу ществили этот 

переход побыстрее, какие-то помедленнее, казахи, например, перешли на 

латиницу в 1929 году.

Необходимо подчеркнуть: Турция для того, чтобы не отры ваться от 

тюркоязычных собрать ев, в 1928 году отказалась от араб ского алфавита 

в пользу латинско го.

454

Но... В нашей-то стране все всегда идет через «но». В 1940 году 

«наверху», в Москве, вдруг решили избранную, утвержденную в Баку 

латиницу отменить и срочно за менить кириллицей. Ученые-языковеды 

даже в сталинские времена пытались возражать, доказывали, что-де 

латиница  точнее  передает  звуковую  специфику  тюркских  языков. 

Конечно, это был глас вопиющего в пустыне. Приказная кириллица 

победила.

В  среде  ученых,  особенно  язы коведов,  вопрос  об  алфавите 

никогда не снимался с повестки дня. Дебаты вокруг него стали осо-

бенно  горячими  несколько  лет  на зад,  когда  республики  Средней 

Азии,  Казахстан  стали  суверен ными  государствами.  Из  ака-

демических  аудиторий  дискуссии  выплеснулись  на  страницы 

массо вых  газет,  журналов.  Мнения  вы сказывались  самые  разные: 

например,  придумать  для  казах ского  языка  совершенно  новый  ал-

фавит  или  отдать  предпочтение  арабскому...  Лично  я  всегда  рато-

вал  за  латиницу.  Потому  очень  охотно  поехал  в  Анкару,  на  конфе-

ренцию  шести  тюркоязычных  госу дарств:  Турции,  Азербайджана, 

Уз бекистана,  Кыргызстана,  Турк менистана,  Казахстана.  Инициато-

ром сбора тюркоязычных ученых-языковедов стала TIKА – агентст-

во,  работающее  при  Министерстве  иностранных  дел  Турции, 

извест ное миру как посредник-координатор во взаимосвязях между 

государствами  –  экономических  и  культурных.  Тема  конференции 

бы ла сформулирована так: «Вопросы алфавита и правописания».

Мы собрались в Анкаре для то го, чтобы посоветоваться, как нам 

жить дальше, как укреплять ду ховные связи между тюркоязычными 

народами,  разбросанными  по  всему  миру.  Участники  конфе ренции 

оказались горячими сто ронниками латиницы. Турция – само собой. 

Она не изменяла латинице с 1928 года. Азербайд жан, как выяснилось, 

третий год постепенно осваивает латинскую графику. В Туркмении 

издан пре зидентский указ: начать переход на латиницу с 1994 года. В 

Узбе кистане и Кыргызстане организо ваны государственные комиссии 

для  изучения  вопросов,  связан ных  с  переходом  на  латиницу.  В 

Казахстане пока ведутся только разговоры вокруг да около.

На  конференции  в  Анкаре,  ко нечно,  никаких  директивных 

решений-постановлений  о  сроч ном  переходе  на  латиницу  никто 

не  принимал.  Вообще  вопрос  так  не  стоял.  Прежде  всего  было  вы-

явлено взаимопонимание, вза имовлечение к духовному сбли жению. На 

конференции было много споров.