2-китап indd

27

бері осының қабырғасында жүрген соң қиып кете де алмаймыз. Біз үшін 

ең қасиетті орын – Ғылым академиясы...

Тындырар  жұмыс  әлі  көп.  Осы  жазда  халықаралық  «Қазақ  тілі» 

қоғамының  III  құрылтайын  өткізуге  дайындық  жұмыстарын  жасап 

жатырмыз. Ісіміз оңға басар, тасымыз өрге домалар деген ойдамыз.

«Қазақ әдебиеті», 1996. №15. 9 көкек.

(Сұхбаттасқан Ә. Қайран)

Мемлекеттік тіл қандай мүмкіндік береді?

* Бірінші пікір: «Ешқандай өзгерістің қажеті жоқ, бәрі тамаша» 

дегене сақтық қана.

* Екінші пікір: «Мемлекеттік тіл статусы етіп қазақша-орысша 

қостілділікті тану». Бұл пікірді ұсынып отырғандар негізінен, ақын-

жазушылар қоғамы. 

*  Үшініші  пікір:  «Қостілді  мемлекет  тілінің  құрамында  қазақ 

тілін мемлекеттік тіл ретінде тану».

Тіл  проблемасы  қайта  құру,  жаппай  жаңғыру,  түлей  түрлену 

мезетінде  алдымызға  айрықша  толғаныспен  қойылып  отырғаны 

бұлтартпас шындық. Халық, кең ауқымдағы мәселені бір жаққа бұра 

тартпай,  барша  байыбымен,  ой-тілекті  әбден  пісіруімен,  жан-жақты, 

мейлінше  әділеттілікпен  кеңесіп  пішуді,  нақты  шешімге  келуді 

қажетсінеді. Осы орайда мемлекеттік тіл жай-жапсарына байланысты 

журналымыздың жүздеген мың оқырмандарының тілек-сұраныстарын 

ескеріп,  одаққа,  шетелге  белгілі  тіл  маманы,  Қазақ  ССР  Ғылым 

академиясы  Тіл  білімі  институтының  директоры,  Қазақ  ССР  Ғылым 

академиясының академигі, филология ғылымының докторы, профессор 

Әбдуәлі  Туғанбайұлы  Қайдаровпен  жүргізілген  ашық  пікір  алысуды 

назарларыңызға ұсынып отырмыз.

–  Әбеке,  әңгіме  басын  республикамызға  (республикаларға) 

мемлекеттік тіл қажет пе деген төтен сауалдан бастасақ қайтеді?

– Бұл сауалға «керек» десең де, «керегі жоқ» десең де елге түсінікті 

болып шықпайды. Өйткені оның сан алуан себептері мен өзіндік мән-

мағынасы бар. 

Болмыстағы  нақтылы  көрініс  «Тілге  байланысты  теңдік,  тең 

праволылық,  еркіндік  іс  жүзінде  қалай  орындалып  келеді»  –  деген 

сұраққа  итермелейді.  Лениндік  принцип  тұрғысынан  бүгінгі  ұлт 

тілдерінің жағдайын көңіл тоярлық деуге бола ма? Анығырақ айтқанда: 

әрбір ұлт өкілі өз баласын өзі қалаған тілінде (бала жасынан) оқытып, 

28

тәрбиелеуге толық мүмкіншілігі бар ма? Немесе, әркімнің өз ана тілінде 

оқып, қалаған мамандығы бойынша білім алуға толық мүмкіндігі бар 

ма, өз республикасындағы кез келген мәдени орында, жиналыс-жиында, 

өндіріс саласында өз тілінде сөйлеп кетуге хұқы бар ма?

Міне,  бұл  сұрақтардың  бәріне  бірдей  бас  изеп,  «иә»  деп  шұлғып 

жауап берудің реті жоқ сияқты. Өйткені ұлт тілдерінің, соның ішінде 

қазақ тілінің нақтылы жағдайы да оған жар бермейді. Ана тілін болашақ 

ұрпаққа  аман  сақтап  қалу  арманы  талайдың  ойын  оятып,  санасын 

сергітіп отыр. Осы бір рухани өмірдің жалғастығы үшін ішкі күрестің 

шарықтау шегі, міне, қайта құру дәуірімен қабаттаса, қарбаласа келіп, 

әрбір ұлт пен ұлыс өз тілін тіпті мемлекеттік тіл биігінен көруді көрсетіп 

отыр!

–  Енді  осы  талап-тілек  қаншалықты  орынды-орынсыз  екенін 

бағамдау үшін оның себеп-салдарына үңіліп көрсек болмас па?

–  Себептердің  ең  бастысы  –  лениндік  ұлт  саясатының  тамаша 

принциптерінің  ұзақ  жылдар  бойы  әртүрлі  жағдайларға  байланысты 

өрескел бұрмаланып, орталықта да, ұлт аймақтарында да деформацияға 

ұшырап келуінде болып отыр. 

Шынымен-ақ  осындай  жағдай  болды  ма?  Ол  рас.  Мәселен,  1926 

жылғы  халық  санағы  бойынша  елімізде  өмір  сүретін  194  үлкенді-

кішілі ұлт, ұлыс және этностық топтар хатталып қағазға түскен екен. 

Ал  енді  жарты  ғасырдан    кейінгі,  яғни    1979  жылы  өткен    санақтың  

ресми хабарына қарасақ, 194-тің тек 101-ғана қалыпты. Сонда қалай, 93 

тілде сөйлеуші халықтың із-түзсіз жоғалып кеткені ме? («Коммунист» 

журналы,  1988.  16  номерін  қараңыз).  Осы  бір  айғақты  бәз  біреулер 

жасырып-жапқысы келсе, енді біреулер «айыптың» барлығын сол кездегі 

(1926 ж.) санақ жүргізушілердің тәжірибесіздігіне аудара салғысы бар. 

Бірақ мұның да көп қисыны жоқ. Өйткені, 1897 жылы өткен санақта да 

Патшалық Россияда «146 тіл және наречие» бар деп көрсетілген еді (Бұл 

да сол журналда айтылған).

Ал  Сібір,  Қиыр  Шығыс  өлкесін  мекендеп  келе  жатқан  саха 

(якут),  хакас,  шор,  тува,  тоф,  алтай,  сібір  татарлары  т.  б.  түркі  тілдес 

халықтардың көңілді алаңға бөлейтін жай-жапсарлары тіпті мүшкіл.

Осы тектес тағы бір мысал келтірейік. Мәселен, еліміздегі жүзден 

астам дербес халықтар мен ұлыстардың бүгінгі таңда 78-нің ұлт жазуы, 

яғни жазба әдебиеті бар екен (Профессор С.Бруктың айтуынша бүгінде 

ол  75  шамалас  болып  шықты.  «Известия»,  11.01.89.).  Демек,  қалған 

тілдік топ тар әліге шейін ұлттық жазу-сызудан мақұрым деген сөз ғой. 

29

Оған  да  шүкіршілік!  Бірақ  осы  жазуы  бар  халықтарымыздың  бұдан  он 

жыл бұрын тек 55-інің ғана өз балаларын ана тілінде оқытып тәрбиелеуге 

мүмкіншілігі болған. Ал қазіргі жағдай одан да мүшкіл, 55 деген сан 39-

ға  дейін  күрт  түсіп  кетіп  отыр.  Демек  біз  30-шы  жылдардың  басындағы 

деңгейден  де  төмен  құлдилап  кеткенбіз.  Сонда  бұл  құлдыраудың  себеп-

сыры неде болғаны?!

В.  И.  Лениннің  «Ұлттардың  өзара  жақындасуы  және  тіпті  бірігуі» 

деген  тезисін  көбіне  тіл  аясына  ауыстырып,  «ұлт  тілдерінің  бірігіп, 

түбінде бір тілге айналуына мезгеп отыр» деп топшылап елді шатастырып 

келдік. Осы орай да И. В. Сталиннің «Марксизм және тіл білімі» (М.,1951) 

деген  орашолақ  еңбегі  де  есімізге  түседі.  Ол  өзінің  А.  Холоповқа  берген 

жауабында:  «Ұлттардың  экономикалық,  саяси  және  мәдени  өзара  ұзақ 

қарым-қатынасының нәтижесінде алдымен әбден байыған бір тұтас аймақ 

тілі  бөлініп  шығады,  одан  соң  олар  жержүзілік  жалпы  бір  тілге  барып 

саяды...» (сол еңбектің 52-бетінде) деген болатын. Жасыратыны жоқ, күні 

бүгінге дейін кейбір ұлт өкілдерінің ана тіліне енжарлықпен қарап, «Ана 

тіліміздің  алдында  жарқырап  тұрған  болашағы  жоқ,  бас  қатырып  оған 

балаларды  үйретудің  қажеті  не,  қазірден-ақ  бір  тілге  ауыса  берейік»,– 

дегендей пиғыл танытуы соның салдары болса керек.

Бұған  қосымша  кейбір  ғалымдардың  кейінгі  кезде  ұлт  тілдерінің 

әлеуметтік жағдайын, қолданыс шеңбері мен қоғамдық қызметін анықтауға 

байла нысты  оларды  өзара  «болашағы  бар»,  «болашағы  шамалы»  және 

«болашағы жоқ» деп жіктеп, «көріпкелділікке» салынуын да құптарлық іс 

деп қарауға болмайды. Тілдің қатыспайтын жері жоқ. Ол сайып келгенде 

экономикалык,  саяси-әлеуметтік,  мәдени-рухани  өміріміздің  барлық 

саласына,  демо графия,  миграция,  урбанизация,  ғылым,  ағарту  ісі  т.с.с. 

толып жатқан құбылыстардың камертоны болып саналады!

–  Бірақ,  «қазақ  тілін  мемлекеттік  дәрежеге  көтерудің  нендей 

қажеттігі  бар?»  деушілер  әр  ортадан  шығып  қалмағы  кәміл.  Ендеше 

қажеттіктен туып, ғылымға берік негізделген жауабымыз болуы керек 

сияқты?

–  Бұл  үшін  қазақ  тілінің  тікелей  өз  басына  байланысты  кейбір 

кінараттар  бетін  де  аша  кеткен  жөн.  Ана  тіліміздің  қоғамдық  қызметін 

тарылтқан себептер сан алуан. Солардың бірі – «сол тілде қазақ этносының 

қаншасы  сөйлеп  келді,  сөйлейді  және  болашақта  сөйлемекші?»  –  деген 

сұраққа жауап.

Алдымен қоғамдық қызметі деп нені ұғамыз? Жан-жақты дамып, 

өркендеп-өскен  тілдердің  ғылымда  30-дан  50-ге  дейін  әлеуметтік