2-китап indd

480
туралы» қаулысында былай деп атап көрсетілген: «Москваның, 
Ленинградтың, басқа да қалалардың партия ұйымдары, жұмысшы 
коллективтері Қазақстанның халық шаруашылығын қамқорлығына 
алды. Мыңдаған орыс жұмысшылары, инженерлері мен техниктері қазақ 
еңбекшілерімен бірге қазіргі Советтік Қазақстанның мақтанышы болып 
отырған социалистік индустрия алыптарын салуға белсене қатысты.
Россия Федерациясының өкілдері село мен ауылда социалистік 
өзгерістер жасауға, Қазақстанды коллективтендіруді жүзеге асыруға және 
колхоз құрылысының жеңуіне баға жетпес үлес қосты. Мыңдаған қазақ 
жігіттері мен қыздары РСФСР мен басқа да туысқан республикалардың 
оқу орындарында білім алды. Советтік Қазақстанның мәдениеті мен 
өнері орыстың және дүние жүзінің озық мәдениетінің жетістіктерімен 
үнемі молығып отырды».
Шынында да өткен уақытқа 250 жылдың асқарынан көз 
жіберсек, орыстың озық мәдениетінің ықпалымен қазақ халқы 
қараңғылық пен мешеуліктің қара түнегін серпіп тастап, бақыт пен прогресс 
жолына батыл қадам басқанын көреміз. Орыс тілі арқылы халықтың сана-
сезімі оянды, ел ішіне озық демократиялық орыс мәдениетінің алғашқы 
ұшқындары тарай бастады. Сондай-ақ XIX ғасырда орыс шаруаларының 
қазақ даласына көптеп қоныс аударуы қазақ және орыс еңбекшілерінің 
өзара байланысын күшейтті, олардың бір-бірімен рухани жақындасуына, 
түсінісуіне жағдай жасады. Осы орайда отандық орыс ғылымының 
гуманистік дәстүрін, оның аса көрнекті өкілдерін, энтузиастарын, ғылымға 
берілген адамдарды ерекше атаған жөн. Қазақ халқы солардың еңбсгі 
арқылы, солардың риясыз қызметі арқасында өз өлкесін, оның тарихын, 
туған елінің рухани мәдениетін лайықты түрде бағалай алды.
Бүгінгі таңда ғылымы мен мәдениеті бұрын-соңды болмаған 
дәрежеде өрге басып, Ғылым академиясына, жүздегсн театрлар мен 
музейлерге, кітапханаларға ие болып отырған қазақ халқы өзінің осынау 
тұлғалы табыстары үшін орыстың тамаша саңлақ ғалымдары мен 
мәдениет қайраткерлеріне дән риза. Өйтксні олар Қазақстанда оқу-ағарту 
ісінің жандануына, қазақ халқының көрнекті демократ-ағартушылары 
Абай Кұнанбаевтың, Шоқан Уәлихановтың, Ыбырай Алтынсариннің 
революцияшыл орыс демократтарының идеясынан сусындауына, жалпы 
адамзат мәдениеті мен ғылымның биігіне көтерілуіне жағдай туғызды. 
Қазақтың ұлы ағартушы-демократтарының творчествосында Герцен мен 
Чернышевскийдің, Белинский мен Добролюбовтың азаттық идеясының 
ықпалы айқын сезіледі. 

481
Қазақтың тұңғыш ғалымы ІІІоқан Уәлихановтың есімі Россияның 
аса ірі өлке танушысы Семенов-Тян-Шанский мен ұлы орыс жазушысы 
Достоевскийдің творчестволық қызметімен, аса ірі ағартушы Ыбырай 
Алтынсариннің есімі Ушинскийдің педагогикасымен, қазақ әдебиетінің 
алыбы Абайдың ссімі Пушкин және Лермонтовтың поэзиясымен тығыз 
байланысты. Абайдың туған халқын орыстың тілі мен өнер-білімін 
үйренуге шақырған үні қазақ даласына сұңқар саңқылындай естілді. 
Ұлы Абай қазақ қауымына, келешек ұрпаққа орыс тілін білген адамның 
көкірек көзі ашылатынын өсиет етіп қалдырды. Ал данышпан ақынның 
қазақ халқы орыс тілін үйренсе, оның ғылымы мен мәдениетін игеріп, 
өнер-білімнің биік шыңына жетсе деген арманы тек совет заманында ғана 
толық орындалып, өмір шындығына айналды. Орыс тілінің қа зақ халқы 
және көп ұлтты Советтік Қазақстан халықтары өміріндегі зор ролі белгілі 
дәрежеде орыс пен қазақ халықтарының талай ғасырдан бергі достығы мен 
туысқандығының даму барысынан бастау алды.
Тіл – табиғаттың адам баласына тартқан ғажап сыйы, адамдардың аса 
маңызды қатынас құралы. Әлемдсгі ондаған, жүздеген ұлттың өкілдері 
саналуан тілдерде сөйлейді және де солардың әрқайсысы өзінің ана 
тілін қашан да мақтаныш тұтады. Алайда кейбір ұлт тілдері белгілі бір 
жағдайға және әлеуметтік себептерге байланысты бір ғана ұлттың тілі болу 
шеңберінен шығып, бүкіл адамзаттың рухани игілігіне айналады. Ұлы орыс 
тілі дүние жүзіндегі осындай тілдер қатарына жатады. Әсіресе орыс тілінің 
қазіргі замандағы тарихи қызметі және оның көп ұлтты Совет мемлекетінің 
жағдайындағы ұлтаралық қатынас құралы ретіндегі рөлі айрықша зор.
В. И. Ленин орыс тілін қалың бұқараға озық идеяларды, дүние жүзінің 
мәдени байлығын таратудың қуатты құралы деп санап, көп ұлтты Совет 
мемлекеті жағдайында бұл тілдің мол мүмкіндігін пайдалана білуге, 
еңбекші тапты оны үйренуге шақырды. Кемеңгер көсем былай деп жазды: 
«Тургеневтің, Толстойдың, Добролюбовтың, Чернышевскийдің тілінің 
ұлы да құдіретті тіл екенін біз жақсы білеміз. Біз Россияны мекендеп 
отырған қандай да болсын барлық ұлттардың езілген таптарының 
арасында мүмкіндігінше неғұрлым тығыз қарым-қатынас және 
туысқандық бірлік орнауын... көбірек тілейміз. Сондықтан біз, әлбетте, 
Россияның әрбір тұрғынының ұлы орыс тілін үйренуге мүмкіндік алуын 
жақтаймыз» (Шығармалар толық жинағы. 24-том. 316-317 беттер). Ұлы 
көсемнің осынау көреген сөздері бүгінде ақиқатқа айналып, орыс тілі 
рухани қазынаның қайнар көзі болып отыр. КПСС Орталық Комитетінің 
Бас секретары Л. М. Брежнев жолдас 1979 жылы Ташкент қаласында 

482
«Орыс тілі – СССР халықтарының достығы мен ынтымақтастығының 
тілі» деген тақырыпта өткізілген Бүкілодақтық ғылыми-теориялық 
конференцияға қатысушыларға жолдаған құттықтауында лениндік ұлт 
саясатын дәйекті жүзеге асыру нәтижесінде еліміздің барлық одақтас 
және автономиялы республикаларында, автономиялы облыстары мен 
округтерінде мәдениетті, ғылымды, халыққа білім беру ісін дамытудың 
жемісті процесі жүріп жатқанын, бұл істе СССР-дің барлық ұлттары 
мен халықтарының тілдері аса маңызды роль атқарып отырғанын, тең 
праволы және емін-еркін дами отырып бірін-бірі байыта түсу арқылы олар 
социалистік мазмұнның мызғымас ортақтығы арқылы гүлденген ұлттық 
мәдениеттердің прогресіне қызмет етуде екенін айтқан болатын. Ол 
осы құттықтауында былай деді: «Біздің еліміздің экономикасы біртұтас 
халық шаруашылығы комплексіне айналған, адамдардың жаңа тарихи 
қауымдастығы – совет халқы пайда болған кемелденген социализм 
жағдайында коммунизм кұрылысындағы жаңа адамды тәрбиелеудегі 
ұлтаралық байланыс тілі ретінде орыс тілінің рөлі объективті түрде 
арта түседі. Ана тілімен қатар, барлық совет адамдарының ортақ тарихи 
игілігі ретінде ерікті түрде қабылданған орыс тілін де еркін меңгеру совет 
халқының саяси, экономикалық және рухани бірлігін онан әрі нығайтуға 
көмектеседі» («Ленин жолымен», 8-том, 47-бет).
Ұлы Отанымыздың керемет кескін-келбетін бүгінгі көп ұлтты 
Советтік Қазақстан болмысынан да айқын тануға болады. Қазіргі Қазақстан 
туысқандық пен достықтың тамаша бір лабораториясы сияқты. Өйткені 
орыс тілін мұнда 100-ден астам ұлт пен халықтың өкілдсрі ұлтаралық 
қатынас құралы ретінде қолданады. Соның ішінде қазақ халқы да еліміздің 
басқа халықтары сияқты, орыс тілін, ұлы Лениннің тілін, өрелі мәдениет 
пен өрісті әдебиет жасаған ұлы ұлттың тілін, достық пен туысқандықтың, 
ғылым мен цивилизацияның тілін тарихи қысқа мерзім ішінде аса жақсы 
меңгергенін шынайы қалтқысыз көңілден мақтан тұтады.
Осынау өскендікті республикамыздың кемеліне келген ғылымынан, 
мәдениетінен, әдебиеті мен өнерінен, қысқасы оның күнделікті 
өмірінің барлық саласынан айқын көреміз. Қазақстан жазушыларының 
көптеген шығармалары орыс тілі арқылы одақтың және дүние жүзінің 
жұртшылығына танылды. Қазақстанның көп ұлттық өнерінің ең таңдаулы 
туындылары да әлемге кеңінен мәлім болып отыр.
Советтік Қазақстанның «жүз тілдің планетасы» атануы тегіннен тегін 
емес. Октябрьдің шұғылалы таңынан нәр алып, арайланған кең-байтақ 
өлкеде бүгінгі таңда жүзден астам ұлттың өкілдері тату-тәтті өмір сүруде. 

483
Бұлардың әркайсысы өз ана тілімен қатар орыс тілінде де жетік сөйлейді. 
Қазіргі жас ұрпақ орыс тілін екінші ана тілі ретінде балалар бақшасында, 
мектеп қабырғасында зейін қоя үйренеді. Республика мектептерінде орыс 
тілін ойдағыдай меңгеруге барлық мүмкіндіктер мен жағдай жасалған.
Орыс тілі – жасөспірімдерге коммунистік тәрбие берудің күшті 
кұралы. Жастардың орыс тілін оқып-үйренуінде баспасөз, телевизия 
мен радио үлкен роль атқарып келеді. Мысалы, Қазақ телевизиясы 
ұйымдастырған «Мен орыс тілін үйренген болар едім...» деген цикл 
бойынша және «Орыс тілін үйренуші әуесқойлар» клубының берген 
хабарларын жұртшылық қызу қарсы алды. Сондай-ақ Қазақ радиосы да 
«Орыс тілі – бейбітшілік пен достықтың тілі» деген тақырыпта ұдайы 
хабарлар беріп тұрады.
Ташкент пен Баку, Кишинев пен Алматы қалаларында өткізілген 
Бүкілодақтық конференциялар орыс тілін окытудың ғылыми-
методикалық дәрежесін арттыруға елеулі ықпал жасады.
Орыс тілі халықаралық көлемде айрықша зор беделге ие болып 
отыр. Бүгінде осы тілде дүние жүзі бойынша 500 миллионнан астам 
адам сөйлейді. Орыс тілі әлемдегі көптеген халықтардың өзара қатынас 
құралына айналды. Осыдан біраз уақыт бұрын орыс тілі таралуы 
жағынан әлемде алтыншы орында болса, қазір ағылшын тілінен кейін 
екінші орында. Біздің қоғамдық қайраткерлеріміздің үні Біріккен Ұлттар 
ұйымында, интернационалдық ғылыми конгрестерде, түрлі мәжілістерде, 
жастардың халықаралық фестивальдарында орыс тілінде асқақ естіледі.
Ұлтаралық қатынас құралы ретінде совет адамдары ерікті түрде 
қабылдап отырған орыс тілі совет халқының әлеуметтік-саяси және 
идеялық бірлігін нығайтудың, ұлт мәдениеттерін дамыту мен бір-
бірін байытуының маңызды факторына айналды. Ол біздің барлық 
халықтарымызға дүниежүзілік цивилизацияның рухани байлығына, 
мәдениетіне, әдебиетіне, өнеріне даңғыл жол ашты. Еліміз халықтарының 
82 проценті орыс тілінде еркін сөйлей алады.
Бүгінде орыс тілі – революциялық көзқарастардың, бейбітшілік 
пен прогресс идеяларының жаршысы, ең озық мәдениеттің, ғылым 
мен техниканың тілі. Қазіргі кемелденген социалистік коғамда ол – 
халықтардың өзара қатынас құралы болумен бірге әлемдік мәдениеттің 
асыл қазынасына совет адамдарының лайықты үлес қосуын қамтамасыз 
ететін бастау бұлақ.
Жалпы, тіл туралы әңгімелегенде, еліміз халықтарының тілдік 
дамуында біртұтас екі жақты процесс жүріп жатқанын айта кеткен 

484
жөн. Біріншіден, барлық ұлт тілдері еркін және тең праволы жағдайда 
дамуда, екіншіден, орыс тілінің еліміздегі халықтардың ұлтаралық қаты-
нас құралы ретіндегі қолданылу аясы күннен күнге кеңейе түсіп отыр. 
Екі тілді қатынас – тарихи қажеттіліктен және әлеуметтік дамудан туған, 
коғамымыздың объективті даму заңдылығын көрсететін құбылыс. Ол 
біздің елімізде өзінің ауқымдылығымен, көпшілікке кең таралуымен, 
үдемелі дамығыштық сипатымен, ең бастысы, совет қоғамының бұдан 
былайғы өркендеу барысына игілікті ықпал етуімен ерекшеленеді. 
Бұқаралық сипатта өркен жайып отырған екі тілді қатынас орыс емес 
ұлт өкілдерінің өзге халықтардың рухани байлығын қоса пайдалануына, 
олардың мәдени өміріне етене жақын болу мүмкіндігіне қол жеткізеді, 
адамның ой-өрісін кеңейтеді және әрбір азаматтың қоғамдық өмірге 
белсенді араласуына жәрдемдеседі. КПСС Орталық Комитеті Саяси 
Бюросының мүшесі, Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің 
бірінші секретары Д. А. Қонаев жолдас былай деген болатын: «Мазмұны 
социалистік қазақ мәдениеті оқшау жағдайда емес, туысқан халықтардың, 
ең алдымен ұлы орыс халқының мәдениетімен тығыз достық ынтымақта 
дамыды. Орыс халқының тілі мен мәдениеті арқылы қазақ халқы 
дүниежүзілік мәдениеттің биік шыңына өрлейді деген Абайдың шын 
мәніндегі көрегендік сөзі іске асты» («Таңдамалы сөздер мен мақалалар», 
«Казақстан», 1973 жыл, 128-бeт).
Қорыта айтқанда, орыс тілі – көп ұлтты Совет Одағы халықтарының 
ортақ тілі. Ол – туған еліміздің жүздеген тілде сөйлейтін туысқан 
халықтарының арасындағы берік дәнекер, сұлу да ізгі, ұлы тіл.

жүктеу 2,63 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: