Түркілер алфавитінде – қазақтың «ә» әріпі

434
Ізгі ниет жолында түрік көсемі Кемал Ататүрік көп еңбек сіңірді. Араб 
мәдениеті мен сөздерін бойына неғұрлым тереңірек сіңірген түрік елі, 
қанша болса да, бұл іске барды. Сөйтіп, 1978 жылы Ататүрік өз елін 
латын алфавитіне көшіру туралы шешімге қол қойды. 
Жоғарыда аталып өткен алты мемлекеттің әрқайсысы конференцияға 
латын тіліндегі алфавиттерімен келді. Сол 6 алфавиттен жалпы түркі 
халықтарына ортақ 34 әріптен тұратын бір алфавит жасадық. Оны үш 
күн бойы талқыладық. Барлық тілдердің ерекшелігі, ұлт өкідерінің 
ұсыныстары мұқият қаралды. Ортақ алфавитке 34-інші әріп менің 
ұсынысыммен қосылды. Ол – «ә» әрпі. Өйткені, кейбір түркі тілдес 
халықтардың тілінде «ә» әрпі жоқ болып шықты. 
- Түркілердің ортақ алфавиті қабылданды, ал енді оған көшу 
барысы қалай?
 
- Оны Әзірбайжан мемлекетінің ресми түрде қабылдағанына 2 жыл 
өтті. Түрікмен алфавитін латын әрпіне көшіруді 1994 жылға дейін аяқтау 
туралы республика президенті С.Ниязовтың қаулысы шықты. Бұл мәселе 
жөнінде Қырғызстан мен Өзбекстанда тіл мамандарынан құрылған 
арнайы комиссия тек республика Жоғарғы Кеңестерінің шешімін ғана 
күтіп отыр. 
Бұл жерде біз «ала қойды бөлек қырықпау» керек екенін, латын 
алфавитіне көшудің өмірлік қажеттіліктен туып отырғанын түсінуіміз 
қерек. Жаңа жазу қабылдап отырмағанымызды, халқымыздың өзі бұрын 
пайдаланған алфавитті қайта жаңғыртпақ ниетімізді қазақстандықтарға 
баса айтқанымыз жөн. Бүкілтүркіні былай қойғанда, қазақтардың өзінің 
әлі күнге дейін ортақ алфавиті жоқ. Мәселен, қытай мемлекетінде тұратын 
1,5 миллиондай қазақ араб әрпін пайдаланады. Ол жақтың филологтары 
қазір Қазақстаннан шыққан 10 томдық фразеологоялық сөздікті аудару 
үстінде. Былай қарасаң, қаншама шығын. Ал егер алфавит тұтастығы 
болса, мұндай шығынға батпас еді. Енді осы бір кішкене мысалды 
ортақ алфавиті жоқ бүкіл түркі тілді халықтарының сарп етіп отырған 
шығынымен салыстырып көріңізші – ол теңіздің бір тамшысындай ғана 
емес пе? Тағы бір назар аударатын мәселе, латын әрпіне көшу процесінің 
бірден жүзеге асыра салатын оңай шаруа еместігі. 
 - Қазақстан латын әрпіне көшкен жағдайда республикада тұратын 
басқа халықтың өкілдері де осы алфавитті пайдалана ма?
 
- Конференция соңынан бізді Түркия мемлекетінң Премьер-министрі 
Сүлеймен Демирел қабылдап, сұхбаттасты. Түркі халықтарының басынан 
өткен тарихты саралай келіп, ол, латын әрпіне көшу әр мемлекеттің 

435
өзінің ішкі саясаты, бұл орайда түріктер гегемондық рөл атқармайтынын, 
бірақ ізгі ниет жолында баспахана, компьютер сияқты қажетті бұйымдар 
жағынан мемлекет тарапынан туысқан республикаларға көмектесу ниеті 
барын білдірді. Латын алфавитінің дүниежүзінде кең таралғандығы, 
оның мәдениеті мен экономикасын біліп, үйренуге қолайлы жағдай 
туғызғандығы айтылды.
«Жас алаш», 19 наурыз 1993ж. 
(Сұхбаттасқан М. Қайыңбаев)

жүктеу 2,63 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: