§ 3. П С И Х И К А  МЕН С А Н А Н Ь Щ  Д А М У Ы

Ж ануарларды ц  психикасыныц  дамуы  цорш аган 
дуниеш бейнелеудщ   жане  оныц езгеруш е  бешмделу, 
курдел1 психикальщ процестердщ пайда болуымен бай­
ланысты болды.  Жануарлардыц туйсж терш щ  дамуы­
ныц нэтижесшде оларда цабылдау туады. Сонымен катар 
жануарлардыц eci жетале туседь  Мэселен,  маймыл ты- 
гып койган бананды 1здей бастайды.
Омырткалы жануарларда ойлау нышаны бар, 6ipaK ол 
адам ойлауынан элдекайда шамалы келедь
Психиканыц дамуы ушш жануарлардыц турмысыныц, 
Коршаган ортасыныц мацызы зор. Баска жануарларга Ка­
раганда ушатын кустар мен балыктардыц психикасы на- 
шар дамыган. Бул жагдай олардыц йршишс ететш орта- 
сына байланысты. 
B ip a K  
та кустыц кез1 жаксы кереда. Же- 
мш алыстан керуше кап камек керс етеда. Маймылдардыц 
психикасыныц баска жануарл армен салыстырганда жога­
ры дарежеде дамуыныц ce6e6i орманда eMip суруге бетм - 
делушен. Агаш арасындагы тарпйлш жагдайында шс ай- 
ырудыц кажет1 азайып, кару рал1 арта туседо. Агаш бутак- 
тарында отырып тецселу, агаштан-агашка сегару, кезбен 
мелшерлеуге жаттыктырады, дененщ сез1мталдыгын же- 
т1лдареда, api жылдам козгалуды тал ап етеда. Маймыл жац- 
гактыц ппшдеп денш, турл1 миуа атаулыны, шептщ саба- 
гын тауып жейда. Ол ушш ептийк керек. Маймыл колын 
журу кызметше де, устау кызметше де колдана алады .Май­
мылдардыц психикасыныц даму сатысын ацгаруга непз 
болатын мацызды 6ip факт -  кез бакылауы мен ептипктщ 
пайда болуы.  Бул бешмдипк бутактан-бутакка ceKipin, 
тамак тауып жеуше камектеседа. Жануарлар дуниесшщ 
дамуында уш турл1 эрекет бар.
Олар:
1.  Инстинкт
2. Дагды
3. Интеллект
Ж ануарлар психикасыныц н е п з п  турлер1 
Жануарлардыц инстинкт!
Инстинкт деп жануарлардыц биологиялык ем1р1нде 
тукым куалай отырып,  бойына б1ткен мшезшщ пайда­
лы тума турш айтады.
37

И нсти н ктщ  мынадай езш е тэн ерекшелштер1 бар:
1)  Амалдьщ -тутастык; егерде царапайым рефлекс ор- 
ганизм нщ  ж еке м уш елерш щ  аз уакыт 
iuiiHfle 6ip 
рет кана 
ж ауап кайыруы  болса, инстинкт узакка созы лы п жануар 
yniiH 
би ологи я лы к  м э т  зор, курдел1 эрекет турш де ете- 
д1 
(iH 
казу, у я  салу, ан, а улау, уясы на, 
irnHe 
тамак ж инау).
2)  Т уа  пайда болу. Б у л  жануардыц нерв жуйес1нщ бой- 
ына б1ткен тукы м  КУУ аркы лы  бер1лген касиеть Б у л  инс­
тинкт кайталап оты ру ды тш ем ейдь
3) Санасыздык. Сырт Караганда саналы  сиякты болы п 
ж ануар лар ды ц  "а к ы л ы н а "  байланы сты   к ер ш геш м ен , 
ж ануарлар iciHfle саналы  л ы к  деген болмайды .
М эселен, бал арасыныц балауы зы н т е с т  койсац да бал 
арасы оган буры нгы сы нш а бал келт1ре бередь У я да  ж у- 
м ыртка басып отырган каскалдак ж ем  1здеп уш ы п кет- 
кен кезде, онын, ж ум ы рткалары н баска орынга KepceTin 
ауыстырып койсак, каскалдак оны байкамай уй р ен п п кп  
орны на  отыра  кетед ь  Ж ум ы р тк а н ы ц   ж ок  екенд1гшде 
каскалдактын, ж ум ы сы  болм айды , касында KepiHin ж а­
ткан ж умы ртцалары ны ц устш е конура акы лы  ж етпейдь 
0 й тк еш   онын;  б у л   аткарып  отырган  ic -кимы лдары   тек 
Кана инстинкт.
Сонымен инстинкт — ж ануарлар м ш е зш щ  беш м д елу 
ц асиетш щ  ете ж ай езгеретш  Typi. И нстинкт -   «инстин- 
к т у с »  деген латы н ceei,  казакш а  «санасы з у м т ы л у »  де­
ген магы наны  б1лд1редь
И нстинкт  -  омырткасыздардыц, 
К¥стаРДЫц, 
бальщ - 
тардыц  сондай-ак,  т.б.  жануарлардын;  м ш ез-ц ульщ   ic- 
эр ек етш щ  
Heriei 
болы п табылады.  И нстинкт адамда да 
болады.  BipaK  адамныц 
ic-opeKeTi 
эдетте и н тел л ек то в , 
акы л-ойга багынады.
Ж а н уа р лар д ы ц  д агды лар ы
Ж ануарларды ц м ш ез-кульщ тары ны ц кептеген фор- 
малары  тукы м  куалаган емес, ез ем1ршен, е з ш щ  тэж1ри- 
бесш ен алганы . 
Bip 
эр ек еттщ  цайталана бер у ш щ  нэти- 
ж есш де 
6ipTe-6ipTe 
ж асалган ic -эрекеттер -  дагды л а р  деп 
аталады.
38

Дагды  инстинктерге Караганда  езгерм ель  мшез-ку- 
лыцтыц  икемд1 
T y p i .  
Сондыктан  да,  хайуан  ортага  тез 
беш мделш , к е н д т п  кете алады, Орыстьщ атакты ац уй- 
peTyinici 
В.Д.Дуров  ез  андарына  кггап  окытты,  уй  сы- 
пыртты, есеп шыгартты, 
TinTi 
орамалмен мурнын сурту- 
ге дейш уйретта.  1919  ж ы лы   уйымдастырылган  авдар 
бурышын  В.Д.Дуров  "шартты рефлекстердщ  фабрика- 
сы " деп атады. В.Д.Дуров осындай табыска И.П.Павлов 
ип м ш щ   нэтижесшде ж етть  б й т к е т ,  В.Д.Дуров  жану- 
арларды жаттыктырып, уйрету 
yniiH 
ер турл1 сигналдар- 
га шартты рефлекстерд1 жасады. М еселен, цирк алацы- 
на келтар1лген поезга тышкандар жапа-тармагай мше бас­
тайды. Ш ш кене кек вагондарга сур тышкандар, кызыл 
вагондарга  ак тышкандар 
Kipin 
орын  алады.  Тыпщан- 
дарды осылайша жаттыктырып, уйрету 
ici 
оларды тамак- 
тандыру аркылы ж урпзьлед! (сур тышкандар кек вагон- 
да,  ак  тышкандар  кы зы л  вагонда  тамактандырылды). 
Тамактандыруды сан рет кайталаганнан кешн вагондар- 
дыц белг1л1
6ip Typi 
мен тусш е карап коректенд1ру тыш- 
кандарда шартты рефлекстерд1 калыптастырады.
Дагдыныц физиологиялык 
Heri3i 
— шартты рефлекс- 
тер.  Дагдыныц жасалуыныц аркасында жануарлардыц 
тугандагы инстинктер1 кейде езгередь Меселен, балык* 
ты дагдыга уйрету уш ш ,  мынадай теж1рибе  жасалган. 
Аквариумды шынымен 
eKire 
белш  
6ip 
б е л т н е  
eKi 
ала- 
буга, ещнпп белш ш е 
Tipi 
шабак ж1бершдь Шабак -ала- 
буганыц жеш| Сондыктан шабакты кере салысымен ала- 
бугалар оган ум ты лады. BipaK басы шыныга согылып же- 
те  алмайды.  Эксперимент eKi  ай  бойы  жург1з1лдь  Кеп 
уакыт  еткен  соц алабугалардыц жемше карай умты лу 
бесецдеп, мулдем жойылды. Осыдан кешн аквариумды 
белш  турган шыныны алып тастасак, шабак алабугалар­
дыц  б елм есш е  ж у зш ,  араласы п  кете  барады.  BipaK 
алабугалар шабакка тимейдь 
Ce6e6i 
шыны турган кезде 
тауы шагылган алабугалардыц олармен 
6ipreTypyra 
бойы 
уйрене бастайды да, умты лу инстинкйсш  жогалтып ала­
ды. Сондыцтан екшпп белмеге ауыспайды. Алабуганы ц 
м ш езш д еп   мундай  ш абуы л  жасамау  сипаты  б1рнеше
39

к у н  ц а й т а л а у д ы ц  я г н и  ш а р тты  р е ф лек с ж а с а у д ы ц  а р к а ­
сы н да пай да б о л а д ы . Б у д а н  и н с т и н к т ш щ  е з г е р е т ш д т н  
б а й к а й м ы з. И н с т и н к т ш щ  е з ге р у ш д е  д а гд ы н ы ц  у л к е н  се- 
6e6i бар.
Ж а н у а р л а р д ь щ  и н т е л л е к т !
Ж о г а р ы  с а ты д а гы  ж а н у а р л а р д а н  (м а й м ы л , д ельф и н - 
д ер ) а к ы л д ы  д еп  а й т у га  т у р а р л ь щ т а й  м ш е з -ц у л ь щ  
Kepi- 
HicTepiH 
ба й к а у га  б о ла д ы . М ш е з -к у л ы ц т ы ц  осы н дай  
Typi 
м а й м ы л д а р га  ж а с а л га н  тэж 1рибеден сан р ет б а й к а л га н . 
М е с е л е н : м а й м ы л д ы ц  с у й п с й  та гам ы  банан ж е м ю ш  он ьщ  
К о л ы  ж е т п е й т ш  ж е р ге  ш ш  ц ой са, м а й м ы л  жем1ст1 а л г ы - 
сы  к е л ш  сею р ед г. Енда о л  ж э ш ш т щ  
6ipeyiH 
э к е л ш , у с т ш е  
ш ы гы п  керед1 де, эл1де к о л ы  ж е т п е й т ш д т н  байц ай ды . 
С он ан  со ц  б1рнеш е ж эн пкт1 э к е л ш , 
6ipimn 
у с т ш е  
6ipiH 
ц о й ы п ,  б ш к т е т к е н н е н   к е ш н   ц а р а   тер   б о л ы п   б а н а н д ы  
а л у г а  ш а м а сы  к е л е д ь   М у н д а й  ед1спен м а й м ы л д ы ц  осы  
ц ы л ы г ы н д а  к а н д а й  б о л м а с ы н  
6ip 
м е с е л е ш  ш е ш у г е  уц сас 
KepiHic 
ба р .  Ж а н у а р л а р д ы ц   и н т е л л е к т ш   а м а л ы   а л д а  
т у р га н   б е г е т й   ж е ц е   б ш у г е   б а й л а н ы с т ы  т у ы п   оты р а д ы . 
И н т е л л е к т ! х а й у а н н ы ц  ж е к е  е з ш е  га н а  тэн  ц ы л ы ц , о н ы ц  
га н а  тап ц ан  e flic i.
И н т е л л е к т  -  " и н т е л л е к т у с "  д еген  л а т ы н н ы ц  c e e i, ца- 
за ц ш а  " а ц ы л "  д еген  м а гы н а н ы  б Ь ц ц р е д ь
Сурацтар  мен тапсырмалар:
1.  Психиканыд пайда болуына не себеп болды?
2.  Инстинкт деген1м1з не?
3.  Дагды дегешм1з  не?
4.  Дагды мен интеллектшщ айырмашылыгы  кандай?
5.  Адам  санасыныц жануарлар психикасынан  кандай  айыр- 
машылыгы  бар?
6.  Адам санасыньщ дамуы неге байланысты болады?
1-тапсырма
Егер араны кора п к; а с алып, уясына 20-30 км кашыктыкка алып 
кетсе ол жолды кермесе де ез  уясына кайтып  ушып  келеда.  Бул 
араныц кандай  касиет1?
2-тапсырма
K^aeipri кезде адам тектес маймылдын, терт 
Typi 
бар.  Сол май- 
мылдардыц аттарын атацыз жене олар дуние жузшщ кай белште- 
ршде кездеседа?
40

3-тапсырма
Егер адам тектес май мы л га айна берсе, онда ол айнадагы ез бей­
несш  таны май, сол бейнеге умтылып,  айнаны сындыратын  бол* 
ган.  Не себептен маймыл айнаны сындырады? Адам мен маймыл 
арасында кандай айырмашылыктар  бар?
Тест
1. Жануарлар мшез-кулкыныц икемд! 
Typi 
не деп аталады?
A . Дагды.
B. Интеллект.
C. Инстинкт.
2.  Маймылдармен туцгыш рет зерттеу журпзген KiM?
A . И.П. Павлов.
B. В. Келлер.
C. И.М. Сеченов.
3. Жануарлар мшез-кулкыньщ тума Typi не деп аталады?
A. Инстинкт.
B. Дагды.
C. Интеллект.
4. Денешц барлык рецепторларымен, кабыгымен байланысын- 
дагы керу т ем н е ю т калай аталады?
A . Рефлекс.
B. Жуйке жуйесх.
C. Афференттис.
5.  "Инстинкт" кай елдщ ceei?
A. Грек.
B. Агылшын.
C. Латын.
6.  "Интеллект" казакша кандай магынаны 51лд1ред1?
A . Акыл.
B. Даму.
C. Кещл.
7
.  Дагды нын, физиологи ял ьщ  Heri3i.
A . Шартты рефлекс.
B. Шартсыз рефлекс.
C. Дагды.

жүктеу 7,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: