Tepi.  Мундай бала жылдам жене тез козгыш, квщл-куш  жш езгергин келедо, кеп нэрсеге кызыгады, баран б1шп  алуга тырысады, 6ipaK

ишара (мимика, пантомимика) жаты басым келед1, кебЬ 
несе эм оциялы , козу жагдайында турады. Осындай бала­
лардыц мш ез-цулцынан каж ы рлы льщ , белсендш ш  сияк­
ты кейб1р жацсы цасиеттерд1 керуге болады . Сондыктан 
да сангвиниктер 
eMipre 
икемдь тарбиелеуге оцтайлы, Ши­
рак темперамент болы п саналады.
Ф легм а т и к  темперамент! басым окуш ы ны ц ерекше- 
л ш т е р ь   О л  ете сак»  у я ц ,  байсалды,  ж уртка ж аксы лы к 
талейтш, сешмдо, туракты, 
6ip 
калыпты . Ф легм ати к  тем- 
перам ентш дей бала сабы рлы , орынсыз асып-саспайды. 
Сабакта тыныш отырады, жанындагы баланы мазал амай- 
ды. А у ы р  мшезд1, керсекы зар емес, масел еш  тез ш еш уге 
асыкпайды,  салкы н  данды. 
Bip 
icTi 
бастаса  салпактап 
соцынан далм айты н бала. М ундай балаларды ц сез1мдер1 
сырт элп етш ен кершбейд1 десе де болады . О л окуш ы ны ц 
дауы с  eKniHi баяу  келед1,  апты кпай,  асып-саспай  сей- 
лейд1, 
ceei 
ы м -и ш араларм ен  ер ек ш елен ш   турм ай ды . 
Ф л е гм а т и к   тем п е р а м е н т ш д е т   б а лала р д ы ц  
KeninLniri 
м ектепке  келген н ен   кейш   о к у  дагды лары н  м ецгеруде 
е з ш щ   икем дЬпктерш   ж аксы  керсетедь
Х олери к темперамент! басым  окуш ы ны ц ерекш елш - 
Tepi. 
Б у л  уш ы п-коны п  туратын,  к у й гелек ,  ты ны мсы з, 
шамдангыш, к ещ л-к уш  ж ш  езгеретш, царым-цатынаста 
аумалы -текпелд тураксыз, сокпа мшезда, белсенда пысык, 
6ipaK 
бейкам,  аш уланш ак бала.  Мундай окуш ы  дим ы л- 
арекетт1  суй едь  Эдетте  оныц  ки м ы л-козгалы сы  баты л- 
шапшац болады. Ол кызыккан ж умысына абден бершш, 
барльщ  ынтасын  салып орындайды.  Онда ой-эрекетш щ  
б е л с е н д ш т   байкалады.  О й-арекетш щ  б е лс ен д ш М  ок у 
тапсы рмалары н  орындауы нан  ж аксы   к ер ш ед ь  Спорт, 
acipece 
козгалыс ойындарына бар ьщыласымен катынаса- 
ды.  Мектепте уйымдастырылатын жумыстарда балалар­
дыц алды болатын да осылар. Мундай балалардыц кебш щ  
мшездер1  соткар,  ш алдуар  к е л ед ь  Оз  эм оци ялары   мен 
ким ы л-козгалы стары н би лей  алм ай,  кабынып,  "куй ш - 
nicyre" 
дайын турады.  А ш у ы   ш апш ац  катты ,  ки яцкы , 
унам сы з 
icTepre 
ауес.  Б уларды ц  
ceei 
ж ы лдам ,  интона- 
циясы   толк ы м алы ,  кейде топ  йш нде даусы   катты   шы-
46

гып та кетедь Олар тез, цызу сейлеп, тещрегшдеплерд1 
б!рден уйытады. Х олерик темпераментшдега бала ете се- 
з1мтал болгандыктан, турл1 есерге тез бер1леда, ызацор, 
аш уланш ак  к елед ь  Оныц  б у л   сиякты  ерекшел1ктер1 
eTKip кезш ен, тез жэне онтайлы козгалыстарынан ж ак­
сы байк; алады.
4-сурет.
Суретте темпераменттщ терт 
Typi 
сипатталган.
Меланхолик темперамент! басым окушыныц ерекше- 
лш т ер ь   С ел  нерсеге  ренжид1,  екпелегпп,  пессимист, 
туйыц, сезге сарац, аса баяу козгалатын жайбасар. М ун­
дай окушылардыц сез1мталдыгы ете баяу керш гетм ен, 
оныц ceeiMi узак уацытца созылады. Меланхолик мектеп 
eMipiHfleri окигалардыц берш улкен эсермен цабылдап, 
кеп ойлайды.  Мэселен,  мугал1м  оны тацтага  шацырып 
есеп  шыгартса,  муныц  eei  кейде  элдецандай  зор  эсер 
етедь  Ол  кейде  цызарацдап  уялады ,  егер  мугал1мнщ  
тапсырганы н  орындап  ш ы га  алм аса,  осыран  цатты 
кайгырады,  кепке дешн бул оныц есшен кетпейда. Егер 
мугал1м сыныптагы  балалардыц кезш ш е оган урсатын 
болса мундайда бала темен царап жылап, кейде жауап айта
47

алмайтын жагдайга уш ырайды. О л кепке дейш булыгып, 
белсендх сез  айтудан  калады.  М еланхолик темперамен- 
тандеп  окуш ы ,  кебш есе  ез  ж олдастарыны ц  арасында 
кезге туспей, жай гана, журш-турганды унатады,  "мен" 
деп  епщ аш ан  ум ты лм айды .  Ол  уя лш ак »  тарты нш ак, 
туйьщ болгандыктан, кеппплш тен аулак жургендо ж ак­
сы передо.  Мектепте  осындай балаларды  курбы-курдас- 
тары  "коркак".  "сы лбы р ",  "ундемес",  "маубас” , т.б. деп 
келеке ететш  кездер1 де болады.  Ол жасканшак, 
cipKeci 
су кетермейдь  6ip6eT, кыцыр, кисьщ келедо.
Темпераменттердщ   адам  психикасынан  алатын  ор- 
нын топырактыц ей м д ш ке ти й зетш  есер1мен салысты- 
руга  болады.  Ойткеш   темперамент  -   адамныц  табиги 
жагын керсететш басты бел п л е р ш щ  6ipi. Эйтсе де тем­
перамент адам психологиясыныц букш  мазмунын корсе­
те алмайды. 0Mip суру барысындаб1ртшдеп калыптасып 
отыратын адамныц дуниетанымы мен 
c e H i M i ,  
кы зыгуы  
мен к аж ей , мураты мен талгамы, оныц темпераментше 
тэуелд1 емес.
0 р  адамныц темперамент психикалык ер ек еп нщ  ке- 
ршу1нде сырттай i3 калдырганымен, акыл-ойыныц даму- 
ына ешцандай елеул1 есер ете алмайды деген кагиданыц 
б1рден-б1р дурыстыгын  м еланхолик  темпераментш дей 
окуш ы ларды ц  ем1ршен  жаксы  керуге  болады.  Ж уй к е 
ж у й е й   е л й з ,  жуас  балалардыц  мектептерде  оку  озаты 
болып жургендер1 аз емес. Осы айтылгандардан темпера­
менттердщ   кандайы  болмасын  тербиенщ   ы кпалы мен 
калыптасып отыратындыгы, TinTi меланхоликтердщ  езш  
ерш-ж1гер1 к у п т ,  мшездо, ужымныц багалы Mynieci етш 
тербиелеуге болатындыгы байкалады.
О куш ы  темперамент1мен санасу
Окушылардыц мш ез-кулкы н жан-жакты eTin тербие- 
леуде олардыц темпераменттерше ерекше к е щ л  белуд щ  
мацы зы   зор.  Темперамент  тербиесш де  ep6ip  мугал1м 
И.П.Павловты ц ж уйке ж уйесш щ  типтер1 туралы 1л1мше 
суйену1 THic. М еселен, аса к у п т  устамсыз типтщ  ж уйке
48

процестерш тецдестару аркылы одан темпераменттердщ 
жаксы жактарын тэрбиелеу ге болатындыгы байд алады. 
Осы ипмге суйене отырып тэрбиепплер холериктерд1 ус- 
тамсыздыктан ауладтатып, тыныш, узак; уакыт жумыс 
icTeyre  уйретш ,  сангвиниктерд1  жумысты  сабырмен 
асыкпай icTeyre,  флегматиктерд1  жайбаракаттылыкка 
салгызбай,  меланхоликтерд1  ездерше  сенуге,  батыл- 
дыкка тэрбиелеу лер1 тшс. Мугал1м окушылардьщ темпе- 
раменттерш тэрбиелеугц олардыц моралдык касиеттерш 
тэрбиелеу iciMeH  орайластыра жург!зуд1 жоспарлаган 
жен. Балалардыц сабак устш дей тэртабш уйымдастыр- 
ганда,  ecipece мшез-кульщтьщ кейб1р Tepic KepiHicTepi 
эцгзме болган кезде олардыц темперамент езгешелштер1 
еске алынып отырылуы керек. Мугалгм уй тапсырмасын 
сурау, жаца сабацты пысыктау кездерщде де эр баламен 
жеке ундесш отырмаса болмайды. Мэселен, тЪп мен жа- 
гына суйенген  холерикта  тыныштандырып,  ундемей 
отырган ф легм а тш т жауап беруге шакыру мугал1мнен 
асцан байсалдылыкты кажет етедь А л  кейб!р жагдайда 
меланхолик бала Toprin бузган болса (мундай жат дай ете 
сирек болады, dpi олар ездер1 6ipiHini болып тшспейдо), 
оны журт алдында кызартып уялту дурыс емес. Мундай 
баламен к;тщ MOHiciH ашу ушш оцаша сейлескен дурыс, 
T i m i  
6ip караудыц e3i жетш жатыр.  Холерик темпера- 
менттег1 балага катац ескерту жасап, койылган таланты 
к, ал айда орындаткызу жагын ойластырмаса болмайды. 
Сангвиниктер мен  холериктердщ мектептеп когам  жу- 
мыстарына ез ерштер1мен катысатыны ете жаксы эдет. 
B ip a K  
оларды кадагалап, жумысына багыт берш отырма­
са,  жумыстыц нетижес1 темен болуы ыцтимал.  Ocipece 
сангвиниктерда катты бакылаган абзал, ейткеш олар жу- 
мылып к!р1скендершен, жылдам суып калатын болады.
Темпераменттердо тербиелеуде баланыц ерж-ж1герш, 
мшез 
6 iT ic T e p iH , 
м1нез-эмоцияларын тербиелеумен уш- 
тастырыла ж урйзш геш  дурыс. Адамныц езш-ез1 устай 
алу  цабйгетшщ дамуы темперамент тэрбиес1не жаксы 
жердем беред1.
4-179
49

жүктеу 7,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: