6ipeyi
жабылмаган. 0р
eciKTi
тумсыгымен туртш, жабылмаган
eciKTi
тауып алады. Екшпй рет ит камалганда уйден шы
гудыц жолын б1рден табады. Мундай нетиже (уйден шы-
гу) максатына жетудей ерекеттен гана болып отыр.
Агза уш1н ми сыцарлары кабатындагы уакытша бай-
ланыстардын мацызы ете улкен. Егер жануарларда тек
шартсыз рефлекстер гана болган болса, олар ем1рдщ уне-
Mi езгерш туратын киын жатдайларында eMip суре алма-
ган болар ед1. Меселен, жануарлар езше тенген катерда,
тек жырткыш ацныц тырнагы кадалганда гана бдлер еда.
BipaK жануарлар жырткыш ацныц гужщцеген даусын
немесе аякбасуын алыстан-акестида, бул дыбыстар катер-
дщ жакындап келе жатканын бьлдоретш шартты сигна
лы болады. Шартты рефлекстердщ Kenmuiiri улкен ми
сыцарлары кыртысында куралады, егер жануардан оны
алып тастаса ол барлык eMip теж1рибесшен айырылады.
Онда шартсыз рефлекстердщ Ke6i сакталса да, ол жануар
29
дерменспз болы п к;алады. М и кыртысы алы нган ит, e r r i
кере тура, ет пен аштьщтан к у т ы л у арасындагы байла
нысты б е л п л е й алмайды, сейтш жейтш тамактьщ касын-
да турып-ак аштан еледо. Ет аузьш а тусш , мидыц цорек-
тенуда басцару орталы гы н цоздырып, THicTi шартсыз реф
лек с тугы зганнан кеш н гана ит ж ей бастайды.
А дам да ж огарыда айты лгандай, ж алп ы мидыц ул к ен
ми сы царлары нсы з
TipinLniK
ете алмайды.
М и с ы ц а р л а р ы ц ы р т ы с ы н д а гы ж у й к е процестер1
А дам н ы ц да, ж ануарларды ц да ми сы царлары кырты-
сында 6ip-6ipme карсы eKi процесс бар: козу ж эне теж елу.
Заттар мен кубы лы стар сез1м м уш елер ш е есер етш
т1т1ркенуд1 тугы зады , б у л м ига эсер етш , козу пайда бо
лады.
Сонымен 6ipre ми кыртысында к озуга карсы теж елу
процес1 болы п отырады. О л козуды 6ip ж ерге ш огы рлан-
дырып, тежейдл.. Ц о зу мен т еж е л у 6ip - 6ipiMeH ты гы з
байланы сты . М ун ы 6i3 мынадан KepyiM iere болады , егер
мидыц 6ip белп 'ш де козу пайда болса, онда оныц айнала-
сында теж е лу де пайда болады . Б у л кубы лы сты Tepic ин
дукция деп аталады. Т е ж е л у д щ айналасында у л к е н ми
сы царлары кыртысында к о зу басталады, б у л процестер
ж уй к е процестерш щ оц индукциясы деп аталады (физи-
кадагы индукция кубы лы сы на сай И . П . Павлов енг1зд1).
Т е ж е л у шарш аган жагдайда да болады . Егер т еж елу
адамныц у л к ен ми сы царлары н, мидыц теменг1 ж агы н
камтыса адамды уйкы басады. М ундай теж елу организм-
д1 шаршаудан коргайды. Уйы цтауды ц тагы 6ip Typi б у л -
гипноз. М унда теж елу ерекш е сипатта болады . И .П . П ав
лов айткандай ми кыртысыныц бэрш камтымайды. М у н
да адамга ci3 уйы ктады цы з, уй к ы ц ы з келд1 деп сенд1ру
аркы лы уйы ктатады .
С езбен уйы ты п , сендару а р кы лы , сондай-ак гипноз
ж асалган адамныц бетш аялай колм ен ж айлап козгалы с
ж асау аркы лы жасанды турде ж асалы нады. М унда ми
сы царлары кы ртысында мидыц б е лги п 6ip бел1г1 козу
30
кую нде калады, соныц арцасында уйы ктаты лган Kici
гипнозшыньщ сезш естид1. Ми сыцарлары кыртысыныц
Kenm iniri теж елу куйш де болгандыктан, гипноз жасал-
ган адам ез бетамен ерекет жасай алмайды, езш уйыцтат-
кан адамга багынады, оныц буйрыгын орындайды.
Ец соцгы зерттеулер бойынша, адамныц ояну кезшде
мида жуйке жасушаларыныц кейб1р белштер1 гана козу
куйшде болып, калгандары теж елу жагдайында болады.
¥йкы кезшде жасушалардыц рел1 езш ш е ауысады: бу-
рын козгандары енд! тыныгады, 6ipaK козу куш ндей бе-
лжтер1 де болады, соныц аркасында уйьщтап жаткан миы
агзага керекта кызметтердо аткарады.
Bipim ui ж ене ешнш1 си гн а л жуйелер1
И.П.Павловтыц жогаргы жуйке кызмeтi туралы зерт-
теушде eKi сигналдык ж уйе туралы йпм ш щ зор мацызы
бар. Атакты физиолог И.П.Павловты ц айтуы бойынша
мидыц кызметшде eKi турл1 сигналдык жуйе болады.
Оныц 6ipi — заттармен бетпе-бет кездескенде Tepi, кез,
кулак мушелер1 аркылы туйсш у, кабылдау, елестету.
Б ул жануарларда да, адамда да б1рдей - 6ipiHini сиг
налдык жуйе.
BipiHini сигнал жуйес1 ецбек процесшде де мацызды
орын алады. Окыту процесшде кернеш куралдарды пай-
даланудыц психологиялык Heriei - осы 6ipiHHii сигналдык
жуйе, ейткеш окушылардыц басында айналадагы шын-
дык туралы заттар мен кубылыстар жайында дурыс елее
тудыру осы 6ipiHmi сигналдык жуйеге байланысты.
Сез, сейлеу жене солардыц негазшде туатын уакытша
байланыстар екшпп жуйеге жатады. Сигналдыц бул Typi
адамга гана тен.
Мектеп жагдайында оку меселесй тербие жумысына
байланысты сездщ катынаспайтын жер! жок. Сабак беру
едастершц к е п ш т т лекция окуды, ецпмелесудо, туеш-
flipyfli, кернеш куралдарды колданганда оларды сипат-
тауды •плейдо. Сондыктан сигналдык ж уйедеп шартты
рефлекстщ алатын орны зор. Окушылардыц бипмш ке-
31
ц ей тш , ойын тер ец детуге eKiHm i си гн алд ьщ ж уйе
шекс1з мумкшшЪиктер тугызады. И.П.Павловтыц жо
гары ж уйке к ы зм ей туралы LniMi психология пеш н,
адамныц психикалык ерекетш диалектика тургысынан
дурыс туйнуде ец каж етй к¥Ралга айналды.
EKiHmi сигнал ж уйей жануарлар дуниесшде болмай
ды, жануарларда 6ipeH-capaH дыбыс реакциялары бар,
Достарыңызбен бөлісу: |
