Эдебиеттер:
1. К,. Жарыцбаев. Психология, - Алматы: BuiiM, 1993.
2. Крутецкии В. Психология. - М .: Просвещение, 1986.
3. В.В. Богословский. Жалпы психология. - Алматы: BuiiM,
1986.
4. Кузин ШМ. Психология. - М.: Высшая школа, 1982.
41
IIБ 0Л 1 М
Ж ЕК Е А Д А М Н Ы Ц П С И Х О Л О Г И Я Л Ь Щ
03ГЕШ ЕЛ1КТЕР1
§ 4. Т Е М П Е Р А М Е Н Т
Ж оспар:
1. Темперамент туралы ж алпы у гы м .
2. Темпераменттурлерк холерик, сангвиник, флегма
тик, м еланхолик.
3. Окушы темпераменймен санасу.
Тем п ер ам ен т т у р а л ы ж а лп ы у гы м
Темперамент дегешм1з — ж уйке ж уйесш щ тума цаси-
еттержен туындайтын адамныц жеке езгеш елш терш щ
6ipi. Ол адамдардыц эмоциялыц цозгыштыгынан, цимыл-
цозгалысынан, жалпы белсендолпчнен жацсы байк; алады.
Темперамент - агзаныц физиологиялыц езгеш елж терЬ
мен, ecipece жогары жуйке цызметш щ тума цасиеттерЬ
мен шарттас психикалыц цубылыс. Темперамент адам
ныц жалпы цозгалысынан (мэселен, б1реулер шапшац
цозгалады, тез цимылдайды, енда б1реулер жай цимыл-
дап, асыцпай 1стещЙ), психиканыц Kynii мен т е р е ц д т -
нен де (мэселен, 6ipey ежет, алгыр болса, eKiHmi 6ipey
KepiciHnie, сылбыр, ж1герс1з болады ), адамныц к ещ л-
к уй ш щ ерекшелштершен де (салмацты, турацты, жецш,
турацсыз, т.б.) эмоция сез1мдершен де (6ipey сабырлы,
eKiHnii 6ipey куйгелек, т.б.) жаксы байцалып отырады.
Темперамент туралы алгашцы ой-шюрлер гылымда ете
ерте кездщ езшде-ац айтыла бастады. Е ж ели Грекияныц
белг1л1 галымы, д эр ^ер Гиппократтыц (б.з.д. 460-356)
ецбектершде б у л женш де 6ipa3 ш ш рлер айтылган. Гип
пократтыц ойынша, эр турл1 темпераменттер адамдар
мен жануарлардыц денесшде терт турл1 суйыц заттарга
байланысты болмац. Мэселен, агзада цанныц пропорция-
42
сы артык болса сангвиникальщ (латынша "сангиус" - кан),
ал шырын басым болса (грекш е "ф легм а" - ш ырын),
флегматик темперамент деп, ал организмде кара от ба
сым болса, меланхолик (грекше "мелайне-холе" - кара от),
агзада сары ет басым болса, холерик (грекш е холе - ет)
темперамент! деп аталган.
Гиппократ: "агзадагы суйыктардыц 6ipiHeH екш пйй-
нщ басым болуы кейб1р аурулардыд ш ыгу тарихын ту-
йщ цруге де жарайды” - дед1, ол мидыц ролш тусше б1пе-
да, оны "бездердщ 6ipi", - деп санады. Б ул - адамныц ж е
ке ерекш елш терш жаратылыстык гы лыми-зерттеудщ
алгапщы кадамы еда.
Темпераменттщ ф изиологиялы к нейздерш гылыми
тургыдан двлелдеген академик И .П .П авловты ц
темперамент туралы TyciHiKTi гы лы м и ж олга салды.
Ж у й к е ж у й е сш щ типтер1 ми кабы гы ндагы к озу,
теж елу, процестер1шц уш н е й з п б е л й й н щ
(Kymi,
тепе-
Tenairi,
козгалгыш тыгы деп олардыц, 6ipim n екш ппй-
не алмаса алу кабш еттиййн айтады. Осы принципа не-
й з ге ала отырып, И .П .Павлов жуйке ж уйесш щ темен-
д ей турлерш ажыратады.
Ж уйке жуйесшщ типтер1
KymTi
тип
K y m T i ,
козуы
тежелушен
басым
Устамсыз тип
KymTi, козуы
мен тежелу1
тец
Ш ирак тип
ЭлЙЗ тип
К у п т , козуы
мен тежелу1
баяу
Баяутип
1-сы зба
И .П . Павлов сангвиниктерд1 - ширак; жуйке жуйёй,
кушта, козуы мен тежелу1 тец, козгалгыш адам; холерик-
терд1 — устамсыз; жуйке ж уй ей к у п т ; козу тeжeлyiнeн
басым, флегматиктерд1 жуйке ж уйей
KymTi,
козуы мен
тежелу16ip-6ipiHe тец болганмен, козгалысы баяу адам
дар десе; меланхоликтерда - жуйке жуйес1 элЫ.з т г а т адам
дар деп сипаттама берд1.
43
Тем п ер ам ен т т у р л е р к хо ле р и к , сангвиник,
ф легм а ти к , м е л а н х о л и к
Темпераменттердщ турлерш е сипаттама
Холериктер темперамент! тез туатын к у п т сез1мдерЬ
мен, эмоциялык цозгыштыгымен, шамдангьпптылыгы-
мен, яйгер1мен, у л к е н к о зга лгы ш ты гы м ен , уты м ды
Кимы лдары м ен, бай мимикасы м ен сипатталады . Ол
адамдардыц эмоцияльщ козгыштыгынан, цимыл-цозга-
лысынан, ж алпы б е л с е щ ц л т н е н жаксы байк;алады.
ТЕМПЕРАМЕНТ
Жуйке жуйесшщ тума касиетгершен туьшдайтьш
адамныц жеке езгешелш
Холерик
Сангвиник
Флегматик
Меланхолик
устамсыз,
ширак, жуйке
жуйке жуиес1
жуйке жуиес1
жуйке жуиезд
жуиес1 кушт1,
купгп, тежелу
ЭЛС13
к у п т , козу
козу мен
басым,
адамдар
басым
тежелу! тен
козгалысы баяу
куйгелек,
ашык, кепшш,
ете сак.
екпелепш ,
ТЫНЫМСЫЗ,
сезшец,
байсалды,
пессимист,
—
шамдангыш,
каиырымды,
жаксылык
туиык, созге
белсенд!
оптимист
ттеШ н,
6 ip
саран, баяу
калыпты
2-сызба
Темперамент - агзанын, ф изиологиялы к езгеш елш те-
р1мен, e c ip e c e ж о га р ы ж у й к е ц ы з м е т ш щ ту м а
к;асиеттер!мен шарттас психикалы к кубы лы с.
Сангвиник темперамент! ж ш
KepiHic
беретш жене
6ipre-
6ipTe
тез алмастыратын сез1мдермен кезге туседь санг
виник етк1р козгалгы ш , царым-цатынаста тураксыз бо
лы п келедь
Ф легм атик темпераментшдей адам кебшесе салмак-
ты, сабырлы келеда. Олар кез-келген нерсеге сез1м б1лд1ре
бермейда, асьщпай, баппен журш-турады, сез1мдер1 сырт-
44
Ка шьщпайды десе де болады. Осы темпераменттщ 6ip осал
жер1 - кимыл-козгалыстьщ баяулыгы, ешрде болып жат-
кан жагдайларга селсок карайтындыгы, оцтайлыльщтыц
жоктыгы. BipaK муныц устам дылыгы, салцын цанды-
лыгы, адамныц мшез 6iTicTepi ушш таптырмайтын каси-
ет болып табылады.
Флегматик темперамент! сез1мшц болымсыз 6LniHyi-
мен сипатталады. Елеуреп ашуланбайды кещл-куйлер1
байсалды, орньщты калпында узац сацталады, жаркы-
рап куануы, жабырцап цайгыруы киын, аз козгалады.
Меланхолик темпераментшдей адамга эсер етпейтш
нерсе жоц>
6 i p a K
есер еткен нэрсесшщ берше ез сез1мш
б!лд1ре бермещц, неде болса ш ш д е журеда. Мундай тем-
пераменттега адам езге адамдармен онша кеп жугыспай-
ды,
Достарыңызбен бөлісу: |