Қазақстанда этнодемографиялық үдерістердің дамуы (1950-2016 жж.).Шет елдерде тұратын қазақтардыңОтанына оралуы

XX ғасырда Қазақстан күрделі демографиялық дамуды бастан кешті. Ғасыр басында қазақ даласы тұрғындарының негізі көшпелі мал шаруашылығымен айналысатын ауыл адамдары болған ел тек ғасыр соңында ғана қала халқы көпшілік болған мемлекетке айналды. Патша үкметінің Қазақстанға шаруалар мен әскери-казактарды қоныстандыру саясатының жеделдете жүзеге асырылуы, 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысы мен Қазан төңкерісінен кейінгі «Кіші Қазан төңкерісінің» салдары, 1921-1922 жылдар, 19311933 жылдар аштықтары мен 1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысының зардаптары, өңдірістің ірі

«алыптарын» тұрғызу мақсатында республикаға жан-жақтан мыңдаған жұмысшылар мен мамандардың әкелінуі, тың және тыңайған жерлерді игеру, «комсомолдық бауырластық жолдамалар» нәтижелері көңілді қынжылтатын демографиялық ахуалға еріксіз әкеліп тіреді.

Соғыстан кейін 50-шы жж. ортасына дейін Қазақстанға ұйымдастырылған қоныс аударылуы әлсіз жүрді. Республикаға аса ірі көші-қон ағыны тың және тыңайған жерлерді игеруіне байланысты өтті, ол уақыт бойынша ірі өнеркәсіптік құрылыстарына сәйкес келді. Тың және тыңайған жерлерді игеру үшін 19541962 жж. Қазақстанға 2 млн.-ға жуық адам, негізінен елдің еуропалық бөлігінен келді. Республикааралық ұйымдастырылған жұмыс күшін жинау бойынша өнеркәсіп, құрылыс және көлік үшін 1954-1965 жж. 0,5 млн. шамасында адам келді, бұл республиканың ұйымдасқан жинағы бойынша 80% құрады.

Жұмысшылардың көбі Украина, Белоруссия, Молдавия және Литвада жиналды. Бұл бір жағынан ежелгі тұрғындар саны, екінші жағынан шеттен келіп орныққандар арасындағы алшақтықты күшейтті. 1959 ж. орыстардың салыстырмалы салмағы 42,7%-ға жетті, ал 1939 ж. салыстырғанда, қазақтардың 8 пунктіне құлады, бұл барлық 30% ғана құрады. Басқа этникалық топтардың салыстырмалы салмағы кенет өзгерген жоқ. Қазақстанға көші-қон ағыны сәл әлсіз қарқыннан кейін де жалғасты, бірақ 70-шы жж. басында теріс айырым қалыптасты. 1959 ж. республиканың тұрғындары 9294741 адамды құрды, яғни соғысқа дейінгі санын 1,5 есеге асырды.

1939, 1959, 1970 жж. санақтары арасында Қазақстанның көптеген этностары болып, орыстар қала бергені Сонымен қатар ХХ ғ. 60-шы жылдары қазақтардың салыстырмалы тез табиғи өсуі үшін және өзінің этникалық аумақта аса көп халықтың болашағына айналуы үшін негіздері салынған. 1970 ж. негізгі этностардың кенеттену деңгейіндегі алшақтық қысқарды. 1970 ж. қазақтар және орыстардың кенеттену деңгейі айрықша болды, ал 1926 ж. бұл айырмашылық 10 есе көп болды. Осы айырмашылықтың кенет қысқаруына республиканың индустрияландыруы, ауыл шаруашылық ұжымдастыру, КСРО-дағы мәдени төңкерісі көмектесті. Орыс, татар, корейліктер басымдылық бойынша қала этностары болып қалды, ал қазақтар, немістер, өзбектер, әзербайжандар –ауыл этностары болып қалды.

Толығымен, 1951-1970 жж. КСРО басқа республикаларынан Қазақстанға көші-қон процесінің басыла бастауы байқалды. 1951-1970 жж. 100 мың биіктіктен ол теріс көші-қон өсуге дейін өзгерді. 1955-1959 және 1962 жж. қазақтардың басқа республикалардан, сонымен қатар Қытайдан қайта оралуы бір уақытта жүрді. 19701990 жж. көші-қон көбеюдің теріс республикаралық өсуі байқалды. 1988 ж. Қазақстаннан 23,5 мың адам қоныс аударды, бұл процесс 1990 ж. да жалғасты және 92,3 мың адамға дейін жетті. Эмигранттардың негізгі бөлігін немістер, еврейлер, гректер құрды. 1989-1990 жж. мемлекетаралық теріс көші-қон көбеюінің қысқаруы 1989 ж. 46,8 мыңнан 1990 ж. 38,6 мыңға дейін байқалды.

Қазақ этностарын жинастыру процесі күшейді. 1989 ж. бастап Өзбекстан, Ресей, Түрікменстаннан Қазақстанға қазақтардың қайта оралу процесі қайта жалғасты. 1991 ж. бастап, тұрғындар көші-қонында жаңа кезеңі басталды. Бұл Қазақстаннан келген қазақтар емес тұрғындар жылыстауының өсуімен, Өзбекстан

,Түрікменстан және Ресей елдерінен қазақтардың көші-қон ағынының өсуімен сипатталады. 1991 ж. Қазақстанның ТМД елдерімен көші-қон айырмасы 10 мың адамды құрды, ал Қазақстанның солтүстігі мен шығысы барлық ТМД елдерінен орыстарды жинады. 1991 ж. Монғолиядан қазақтардың келуі байқалды – 12,5 мың адам, олар сол жерде мәңгілікке қалуды көздеді. Барлығы Монғолиядан 1991-1992 жж. ішінде 41 мың қазақтар келді. Шығыс еуропа елдерінің жұмыс мамандары Қазақстаннан шығады, бірақ ҚХР-нан қытайлықтар жұмыс істеуге келеді .

XX ғасырдың 90-жылдарында Қазақстанда демографиялық жағдайдың нашарлауына, республика халқының құрамында жастар азайып, қариялар санының артуына байланысты халық санын арттыруға бағытталған белсенді демографиялықсаясат жүргізуді қажет етеді. Бұл саясаттың бір бағыты шетелдердегі қазақ ұлтын Қазақстанға қайтару болып табылады.

3.