32. Батыс құндылықтарының қазақ мемлекетіне ықпалын кестелік тәсілмен анықтап сараптама жасаңыз.
Батыстық өркениет - елдер жиынтығы, оларға ортақ қасиеттер: дамыған экономика, жеке түлғаның еркіндігін, жеке меншіктің, адам қүқына басымдық беруді мойындайтын қүндылықтар жүйесі "Батыстық" үғымды шығыстық мәдениеттен бөліп жіктейді, ал, "өркениет" үғымы ішкі тынысты және мәдени үстанымдарды ғана емес, сонымен қатар жиынтығында батыстық мәдениет әсерін туғызатын оның салдарын, нәтижесін, батыстық мәдениеттің технологиялық жабдықталғанын білдіреді. Бүл түрғыда сөз мәдениеттің үстемдік етуші түрі жайлы болып отыр. Қазіргі зерттеулерде әдетте Батыc өркениеті еуропалық техногенді мәдениетпен теңестіріледі. Техника мен ғылыми жетілген технологиялар еуропа өркениетінің мүмкіншілігін арттырды. Еуропалық ғылымға негізделген мәдениет үнемі жаңарып, өндірісті модернизациялап, бүкіл әлеуметтік өмір салтын өзгертуді білдіреді. Батысты ғаламдық өркениеттік сипаттау әдетте Батыc пен Шығыстың арасында айырмашылықты қандай белгілерге сүйеніп жүргізумен шектеледі. Осы орайда, көптеген жаһандық мәселелер бойынша Батыстағы "механистік" және Шығыстағы (Қытайдағы) "организмдік", осыған сәйкес, жеке түлғаның экстравертті және интровертті түрлері, гилозоизм мен иррационализм Шығыстағы дүниетаным басым түрі және рационализм мен прагматизм Батыстық үлгі ретіндегі сияқты айырмашылықтар бар. Батыстық өркениеттің мызғымас негіздері ретінде көбіне Қайта Өрлеу дәуіріндегі, Ағарту дәуіріндегі, XVII-XVIII ғасырлардағы ғылыми төңкерістің мәдени жетістіктері аталады. Жаһандық түрғыда әлемдік өркениет тарихында Батысқа ерекше орын берілуін, даму динамикасындағы алшақтық бар болса да, Батысты Шығысқа қарсы қою үшін қолданбау керек. Батыc әдеттегіден жоғары жаңару мен жүмылудың үлгісін көрсетіп отыр; Шығыс үшінші мыңжылдық қарсаңында өзіндік дәстүрлі мәдени қүндылықтары мен бағдарларына адал күйінде қалуда. Ғылымды әлеуметтік мәдени институт ретінде қалыптастырған дәл осы Батыc. Бүл жерде сөз тек ғылыми-техникалық қоғам қүратын эксперименталдық ғылым жайлы болып отыр. Осы орайда Еуропа өркениетіндегі бүкіл үш мәдени оқиғаның өзара байланысы мен өзара тәуелділігін айтып өту ләзім: Қай¬та Өрлеу, Реформация, ғылыми-техникалық төңкеріс. Қазіргі әлемде ғылым әлеуметтік жаңару институты ретінде дүниежүзіне кеңінен таралуда. Осыдан келіп, мәдени даму процесін қайта қүру, дәстүрлі өркениеттердің негізгі (Қытай, Үнді, Араб әлемі, Латын Америкасы, Африка) түрлеріне қайта көңіл белуге тура келеді. Бұл жағдайда ежелгі дүниеден бастап, Батыстық өркениеттің ерек- шеліктерін, қайталанбастығын анықтау мүмкін болмақ. Міне, тарихи дамудың осы кезеңінде әлемдік мәдениеттердің көп, түрленген сипаты анықталады. Осы көзқарасқа сай, батыстық өркениет қазіргі әлемнің ғаламдық факторына айналады. Батыс мәдениет пен шығыс мәдениетті салыстыратын болсақ айырмашылық көп. Шығыс өркениет – шығыс мәдениеттерінің әр түрлі уақыт және мекен кеңістігіндегі даму деңгейін бейнелейтін жалпы атау. Шығыс өркениет көп жағдайда Батыс өркениетіне қарама-қайшы ұғым ретінде қолданылып, дәстүрлі қоғамның батыс мәдениетінен ерекшелігін айғақтай түсу үшін пайдаланылады. Шығыстағы дала өркениеті, ислам өркениеті, қытай өркениеті, үнді өркениеті, т.б. сипаты жағынан әр алуан және әрқайсысының өздеріне тән ерекшеліктері бар мәдениеттердің болуы олардың бастау алатын рухани, діни, мәдени бастауларының әрқилылығымен анықталады. Жалпы адамзат өркениетінің ішінде өзіндік қайталанбас ерекшелігімен, рухани құндылықтарға қосқан мол үлесімен ерекшеленетін қазақ мәдениеті де дала өркениетінен бастау алатын, ислам өркениетімен құнарлана түскен жалпы Шығыс өркениет аясындағы дербес төл өркениет. Батыс өркениет болсын, шығыс өркениет болсын қазақ еліне өзінің ықпалын тигізіп жатыр. Осыған мысал ретінде Қазақ елімізді алып көрейік, қазақ елінде қазірдің өзінде мәдениеттің сан түрлі формалары бар. Мысал ретінде қазақстан елінде 130-дан астам ұлт-өкілі тұрады және бұның өзі қазақ мәденитіне өзінің ықпалын тигізеді. Қазіргі уақытта қоғамның рухани өміріндегі құндылықтардың өзі келбеті мен сипаты көп өзгерді. Бұл құбылысты қоғам тарихи процестегі əр түрлі көріністер, көрнекті тұлғалардың əрекеттерімен байланыстырмай терең түсіндіру мүмкін емес. Діни құндылықтардың ерекшеліктерін, олардың ғылыми, этникалық дүниетанымға тигізген ыкпалын жаңаша сараптау керек. Осы жолда еліміздің мұсылман қауымы атқаратын істер өте ауқымды жəне ғалымдардың көмегінсіз оны атқару қиындыққа түседі. Рухани тəуелсіздігіміз басқа елдің зерттеушілерінің бізді бағалаған еңбектеріне тəуелді болуы шарт емес. Осы уакытқа дейін рухани құндылықтарымызды солардың айтқан ойларына сəйкес пайымдаушы едік, əлі де сол үрдіс жалғасуда. Өзімізді өзіміз бағалайтын, өз пайымдауларымызды бөтен жұртқа телитін кезіміз жетті. Қазақтын болмысына, мəдениетіне, табиғатына сай келетін, соны айғақтай түсетін рухани тəуелсіздік дəрежесіндегі дүниетанымдық көзқарас тəжірибелеріне, əлемдік жəне ұлттык мəдени тарихына арқа сүйегенде зерттеу мазмұндырақ шығары сөзсіз. Халқымыздың сан ғасырлар бойындағы даму тарихында соңғы он жылдың алатын орны ерекше. Ата-бабамыздың армандаған Қазақстан тəуелсіздігіне, өз мемлекеттігімізге қол жеткіздік. Қазіргі жəне келер ұрпақтар алдындағы, XXI ғасырдың табалдырығын аттар кездегі аса зор жауапкершілік — осы тəуелсіздігіміз -ден айырылып қалмай, еліміздің келешегін қамтамасыз ету. Осы тұрғыдағы зəру мəселелердің бірі ұлттық ділімізді дəріптеу дер едім. Əрбір халық тарихи даму кезеңінде өз болмысын ойлау жүйесі жəне дүниетанымы арқылы зерделейді. Ұрпақтан ұрпаққа рухани құндылықтарды жеткізу ұлттық құндылықтардың тұрақты жүйесін жасайды. Сыртқы дүниедегі өзіне ұқсас қоғамдық өлшемдерді ішкі қажеттіліктерге жаратып, ұлттық діл негіздерін қалыптастыруға мүмкіндіктер ашады. Осыдан келіп дүниетанымның негізгі мəні тек дүниені тануда ғана емес, оның мəнді мақсатын адамға байланысты пайымдау екені көрінеді. Дүниежүзілік қауымдастыққа ұлтымыздың терең дүниетанымдық ойларын, өзінің шынайы болмысын жəне бай мəдениетін көрсетуде діл табиғатын дұрыс зерделегеніміз қажет. Бұл мақсатты іске асыру жолында бұрыннан қалыптасқан, сіресіп қалған көптеген ұғымдар мен қағидаларды сын көзбен қарап, жаңаша методологиялық шешімдер жолын ұсынғанымыз абзал. Осы мəселе арнайы жəне кешенді түрде қарастырылып, қазақ дүниетанымының күрделі де ажырамас бөліктері бірқатар құнды еңбектерде өз орнын тапты. Ал осы зерттелген мəселелерді қазақ философиясы тарапынан байыта түсіп, халқымыздың ішкі рухани дүниесінің өзекті проблемасы ретінде көрсете білгеніміз аса қажет екені айдай анық.
Шығыс философиясын батыспен салыстырғандағы мынандай ерекшеліктерін атап өткен орынды:
халықтық дəстүр-салтқа, мифологиялық аңыздарға, адамдық тəлім-тəрбиелік тəжірибеге молырақ сүйенеді;
мифологиялық-діни, əдеби-өнер арнасындағы біржақтылы, екіжақтылы жəне көпжақтылы көзқарасқа қатар жүгінді;
ақыл-парасаттық жəне ғылыми оймен байланысының əлсіздігін, аздығын аңғартады;
философиялық ой ескерткіштерінің хронологиялық жағынан жүйесіздігі, біржақты тиянақталмауы;
негізгі философиялық ұғымдардың мəн-мағынасынын күрделеніп, этикалық сипатты иемденуі.
Шығыс қауымдастық көзқарас пен өмір салтына айрықша мəн берді, топтасу тұрақтылығын ту етті. Шығыс философиясында сезімдік-бейнелі таным, жеке индивидуалды түсініктер басымдық етті. Батыста философия ғылыми танымға, парасатты білімдер жүйесіне тікелей жүгінді, танымның интеллектуалды жетістігін негізге алды.
Достарыңызбен бөлісу: |
