Дәріс 15. Қоршаған орта жағдайын бақылау және мониторинг

1) қоршаған ортаның жағдайын жүйелі түрде бақылау.

Табиғи атропогендік факторлардың әсерінен табиғатта болуымүмкін озгерістерді болжау.

Қоршаған орта жағдайын ретке келтіру шараларын басқару.

Бақылайтын обіктілердің ерекшелігіне,түріне және бақылау әдістеріне байланысты монниторнигінің бірнеше түрлерін ажыртады.Мысыалы:

Жүргізіу әдістері бойынша мониторигтің мынандай түрлері бар:

биологиалық (биоиндиакторлар көмегімен) ;

дистанционды(авиациялық және космостық);

аналитикалық( химиялық және физика-химиялық талдау).

Бақылау обьектілері боиынша:

-қоршаған ортаның жеке компанентерімониторигі(топырақ,су ауа);

-биалогиалық мониториг(өсімдіктер және жануарлар дүниесі).

Іс-әрекеттердің мұндай алгоритімді қоршаған ортаның кез-келген мониторингіне тән.

Эколоктар үшінін негізгі мынандай моннитроинг түрлері бар:

Биалогиалық мониторинг- биалогиалық орталардағы организімдерде, биоценоздарда ) табиғи және антропогендік процестерді бақылау (ауыр металдардың ,пестицидтердің жинпқталуы). Мұндай маниторинг тіршіліктің қоршаған орта компоненттерімен өзара барлық байланысты қамтиды.

Базалық мониторинг – жалпы биосфералық яғни, тек қазіргі кездегі ғана емес, жақын аралқтағы 50 –100 жыл ішінде болатын негізінен табиғи құбылыстарды бақылау.

Биосфералық мониторинг – биосферадағы өзгерістерді : атмосфераның шаңдануы, әлемдік су балансы, Әлемдік мұхиттың ластануы,құрлық пен мұхиттағы биологиялық өнімнің өзгеруі және т.б. ғаламдық деңгейде бақылау.

Биоэкологиялық мониторинг – табиғи ортаның жағдайын оның адам денсаулығына әсері тұрғысынан бақылау. Адамның тыныс – тіршілігін көрсететін көрсеткіштер – ауруға ұшырауы, турылуы,өмір сүру ұзақтығы және т.б. қолданылады.

Геоэкологиялық мониторинг - табиғи экожүйелердегі өзгерістерді бақылау. Географиялық стационарлық бақылаулардың жүйелеріне сүйене отырып, экожүйелердің биологиялық өнімділігі , өздігінен тазаруға қаблеттілігі,заттардың шекті мүмкін концентрациясы көрсеткіштері қолданылады.

Дистанционды мониторинг – бұл авиациялық және космостық мониторингтің жиынтығы. Кейде бұл ұғымға, көрсеткіштері ақпараттарды жинау орталығына беріліп отыратын, адам аяғы басуы қиын жерлердегі приборлар арқылы алыстан ақпараттарды беру әдістерін (радио, спутник) де жатқызады.

Теңіздің ластануы моиторингі – теңіздер мен мұхиттардағы судың сапасын білу мақсатында ақпараттар алу үшін олардың жағдайын болжау, бағалау және бақылау жүйесі. Бұл теңіз су ресурстарын үнемді пайдалануға және оларды ластанудан қорғау шараларын жүргізуге қажет.

Құрылықтағы сулардың ластануы маниторингі – су ресурстарын үнемді пайдалану және оларды ластанудан, құрғап кетуден қорғау шараларын жүргізу үшін құрылықтағы сулардың жағдайы туралы ақппараттар алу мақсатында болжау, бағалау және бақылау жүйесі. Су сапасының көрсеткіштеріне – температура, минералдану,pH , түсті, еріген оттегі, дәмі, ауыр металдар,мұнай өнімдері, фенолдар, пестицидтер және ең бастысы натрий, калий, кальций, магний, хлор, сульфат, корбонат, нитрат иондары жатады.

Ластаушы көздер мониторингі – ластаушы көздер арқылы су объектілеріне, атмосфералық ауаға, топыраққа бөлінген заттардың мөлшерін және ластану деңгейін болжау, бағалау және бақылау жүйесі.

Аймақтық мониторинг – антропогендік әсерге ұшыраған өнеркәсіп орындары, қалар және олардың айналасындағы аймақтар биосферасы туралы ақпарат алу үшін бақылау.

Классификациядағы мониторингтердің деңгейіне сәйкес халықаралық және аймақ аралық басқару деңгейлері ғаламдық деңгейлермен байланыста болуы керек.

Экологиялық мониторинг жүйесінде биологиялық мониторингтің, яғни экожүйенің биотикалық құрамы мониторингі ерекше роль атқарады. Биологиялық мониторинг – бұл қоршаған табиғи ортаның жағдайын тірі организмдер көмегімен бақылау. Биологиялық мониторингтің негізгі әдісі – биоиндикация, антропогендік факторларға байланысты биотадағы кез – келген өзгерістерді есепке алып отыру.