1 бөлім Оқу құралы Қостанай, 2014

1. Интесификация деген не?

2. Ауыл шаруашылығындағы ғылыми-техникалық прогресске түсініктеме

беріңіз.

1.Жалпы және тауарлық өнімдер түсінігі.

2.Ауыл шаруашылығы өнімдерінің түсінігі және өткізу шарттары.

3.Ауыл шаруашылығы өнімдерін өткізудің тораптары мен жолдары.

4.Ауыл шаруашылығы өндірісінің орналасуы мен кооперациясының мәні.

5.Агроөнеркәсіптегі өндірісті орналастыру факторлары мен қағидалары.

6.Агробизнестегі өндірісті мамандандыру оның түрлері.
1.Жалпы және тауарлық өнімдер түсінігі. Жалпы өнім дегеніміз – барлық өндірістік ресурстарды қоса алғандағы шығарылған өнімдердің құны. Ол, ауыл шаруашылығы өнімінің белгілі бір кезеңдегі өндірілген жалпы санын көрсетеді. Ауыл шаруашылығының жалпы өнімі, кәсіпорынның өндірістік қызметінің анықтаушы нәтижесі болып, табылады. Ауыл шаруашылығы жалпы өнімінің құрамына мыналар кіреді:

- кәсіпорынның негізгі өнімі: астық, картоп, көкөніс, сүт, ет, жүн;

- мал және құс төлдері және оның тірі салмағының артуы;

- көп жылдық көшеттердің, аяқталмаған құрылыстардың құны;

- негізгі өніммен бір мезгілде алынатын қосалқы өнім.

Ауыл шаруашылығы жалпы өнімін табиғи және құндық түрде есепке алады.

Жалпы өнім табиғи өлшемде центнер, тонна, дана және басқада түрлерде

есептеледі. Ауыл шаруашылығы өнімдері өздерінің арналымына қарай екі бөлікке бөлінеді:

- ауыл шаруашылығында өндірістік қажеттілікке тікелей тұтынылатын өнімдер;

- өткізу үшін пайдаланылатын өнімдер.

Ауыл шаруашылығы жалпы өнімдерінің жиынтық белгісі құндық көрсеткіштерде көрінеді. Ауыл-шаруашылығы жалпы өнімдерін құндық өлшемде есептеу,келесі көрсеткіштерді анықтау үшін қажет:

- елдің жиынтық жалпы өніміндегі ауыл шаруашылығының құрлымдық үлесін анықтауда;

- ауыл шаруашылығы өндірісінің салалық құрылымының динамикасы мен деңгейін анықтау;

- өнім өндірісіндегі жекелеген шаруашылықты жүргізу түрлерінің рөлі және маңызын;

- өндірістің экономикалық тиімділігінің көрсеткіштері.

Тауарлық өнім барлық тораптар бойынша өткізілген ауыл шаруашылығы

өнімдерінің сатылған көлемін көрсетеді. Тауарлық өнімдер табиғи және құндық

түрінде болады. Табиғи түрде кәсіпорындар өндірілген өнімнің жеке түрлерін өткізеді: астық, картоп, көкөніс, сүт, ет.Кәсіпорынның өткізілген өнімінің жиынтық көлемі құндық түрде анықталады.

Ауыл шаруашылығының және жеке өнім түрлерінің тауарлығын сипаттайтын негізгі көрсеткіштерге: кәсіпорынның тауарлық өнімінің жалпы мөлшері, 100 гектар пайдаланылатын жерге немесе мал басына есептегендегі тауарлық өнімнің саны жатады.Тауарлық деңгейі тауарлық өнім мөлшерінің жалпы өнімге пайыздық қатынасы арқылы анықтайды:
Д_т=(Ө_т/Ө_ж)*100%,
бұл жердегі Ө_т – тауарлық өнімнің мөлшері, теңге немесе центнерге

шаққанда;

Ө_ж–жалпы өнімнің көлемі, теңге немесе центнерге шаққанда.

Жеке өнім түрлерінің (астық, картоп, сүт және т.б) тауарлық деңгейін анықтау үшін жалпы және тауарлық өнімдер мөлшерінің табиғи өлшемі (кг, т және сол сияқты) қолданылады. Барлық ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының тауарлық деңгейін анықтауда жалпы және тауарлы өнімдердің құндық көрсеткіштері қолданылады. Осыған байланысты, жалпы және тауарлық өнімдердің бірыңғай бағада есептелгені өте маңызды болады. Ауыл шаруашылығы жалпы өнімінің басты өсу бағыты химияландыру, мелиорациялау және кешенді механизациялау негізінде, өсімдік шаруашылығы және мал шаруашылығы салаларын жүйелі интенсивтендіру болып табылады.

Қазіргі кезде ауыл шаруашылығы өндірісінің тауарлық деңгейін арттырудың негізгі жолдары мыналар:

- өндіріс қажеттілігіне өнімнің ішкі шаруашылық шығындарын қысқарту;

- тұқым және азық сапасын жақсарту, оларды үнемдеп жұмсау;

- өндіріс, сақтау, тасымалдау және өткізу үрдісіндені өнім шығындарын қысқарту.

- халықты жоғары сапалы азық түлік өнімдерімен үздіксіз және тәулік бойы қамтамасыз ету;

- ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерін және олардың өнімін тұтынушыларды бәсекеге қабілетті нарыққа тұрақты шығуын қамтамасыз ету;

- ірі қалаларға және өнеркәсіптік орталықтарға азық түлік өнімдерінің тиімді таралуын арттыру;

- тауардың соңғы тұтынушыға қозғалыс үрдісін жылдамдатуға жағдай жасау;

- сатып алушылар және сатушылар арасындағы өзара есептесуді және төлемдерді оңайлату.

Осы жағдайлардың барлығын бәсекеге қабілетті ауыл шаурашылығы өнімдерінің нарығын құруда есепке алу қажет.

Нарықтық қатынастар жағдайында ауыл шаруашылығында өнімді өткізу үшін бірқатар салықтар пайда болды және олардың қызмет етуі үшін қажетті жағдайлар жасалды.

Өткізу тораптары тура және жанама болып бөлінеді. Тура тораптар, тәуелсіз делдалдарсыз,тауардың өндірушіден тікелей тұтынушыға ауысуындағы тауар қозғалысын білдіреді.

Жанама тораптар өнімді тауар өндірушілерден сатып алып, тұтынушыға жеткізетін, тәуелсіз делдалдарды пайдалану арқылы өткізеді. Делдал ретінде мемлекеттік ұйымдар, тұтынушылар кооперациясы, сауда және өнеркәсіптік кәсіпорындар болуы мүмкін.

Нарықтық жағдайда ауыл шаруашылығы өнімдерін өткізудің негізгі тораптары мыналар жатады: мемлекетке сату және кәсіпорынның қалауына қарай еркін өткізу.

Ауыл шаруашылығы өнімдерін өткізудің тораптары мен жолдарын таңдау,өткізу саласында трансакциондық шығындар атауын алған, бірқатар шығындарға байланысты. Трансакциондық шығындар серіктестіктерді таңдау, келісім-шарттар жасау, сонымен қатар меншік құқығын алуға қатысты шығындарды көрсетеді.

Трансакциондық шығындарды төмендетуге айырықша әсер ететіндер:

- ақпараттық нарықтар жүйесінің болуы;

- тауарөндірушілерді заң актілерімен,басқа да құқықтық және нормативтік құжаттарымен қамтамасыз етілуі;

- экономикалық кеңістіктегі өнімнің ауысу мүмкіндігі;

- өнімді өткізу жолдарын таңдау.

Ауыл шаруашылығының орналасуы – бұл қоғамдық еңбек бөлінісінің нақты аймақтық формасы (түрі). Сонымен ауыл шаруашылығының орналасуы деп – түрлі ауыл шаруашылық өнімдері өндірісінің және салалардың экономикалық аудандарға, табиғи – шаруашылық зоналарға, ауыл шаруашылық мекемелерге, ал шаруашылық ішінде бөлімшелерге, бригадаларға территориялар бойынша бөлінуін айтады.

Мысалы: өнеркәсіппен сауданың жер өңдеу ісінен бөлінуі қаланың ауылдан бөлінуіне алып келді. Бұл бірінші ірі еңбек бөлінісі. Ауыл шаруашылығында, мал шаруашылығының жер өңдеу ісінен бөлінуі – екінші ірі еңбек бөлінісі болып табылады.

Кооперациялану деп – мекемелердің өзіндік дербестігінің сақтай отырып, белгілі бір өнім түрін бірлесіп өндіру үшін бірігуін айтады.

Шаруашылықтардың кооперациясы мен шаруашылық аралық кооперация-интеграцияның маңызды түрі болып саналады.

1. 
   Ауыл шаруашылық мекемелері арасындағы кооперациясы, яғни шаруашылық аралық кооперациясы деп аталады.
   
2. 
   Бүкіл ауыл шаруашылығының байланыстары агроөнеркәсіп кешенінің басқа сфераларымен (ауыл шаруашылығына өндірістік-техникалық қызмет көрсету, оны тұтынушыға дейін жеткізу сияқты) дамиды. Мұндай кооперациялану – агроөнеркәсіптік интеграция деп аталады.
   

Ауыл шаруашылығы өндірісін орналастыруда мынадай факторлар әсер етеді:

1. 
   Жалпы факторлар:
   

1. 
   Барлық шаруашылықтардың мәдени жағынан көтерілуін қамтамасыз ету.
   
2. 
   Экономикалық аудандардың қоғамдық, еңбек бөлінісі базасының кешенді дамуын қамтамасыз ету.
   
3. 
   Тиімсіз тасымалдауды жою үшін өнеркәсіптің шикізат көзіне, ауыл шаруашылығының тұтынушыларға жақындалуы.
   
4. 
   Еліміздің ауыл шаруашылығы саласын жақын және алыс шетелдермен экономикалық, байланысын дамыта түсу.
   

1. 
   Ерекше өндіріс құралының (жердің) болуы.
   
2. 
   Тірі организмдерге (өсімдіктер, мал) байланыстығы.
   
3. 
   Табиғи-климаттық жағдайлар.
   

• 
  Дала;
  
• 
  Шөл;
  
• 
  Шөлейт және т.б.
  

1. 
   Республиканың халық шарушылығының кешенді дамытуы;
   
2. 
   Әртүрлі табиғи – экономикалық жағдайындағы шаруашылықтардың экономикалық даму деңгейінің теңестірілуі;
   
3. 
   Халық шаруашылық салалары (оның ішінде қайта өңдеу мен өнімдерді сақтау) тиісті ауыл шаруашылық шикізат көздеріне жақындатуы;
   
4. 
   Қоғамдық еңбек бөлінісінің артықшылықтарын оңтайлы пайдалану;
   
5. 
   Қоғамдық, еңбекті барынша үнемдеу қағидасы;
   

1. 
   Зоналық немесе аудандық мамандандырылу;
   
2. 
   Шаруашылық және шаруашылық аралық;
   
3. 
   Ішкі шаруашылық және сала ішілік зоналық мамандандырылу.
   

1.Жалпы өнім туралы түсінік.

2.Жалпы өнімнің құрамы.

3.Жалпы өнім қандай түрде есептеледі?

4.Ауыл шаруашылығының жалпы өнімі қалай бөлінеді?

5.Жалпы өнім құндық теңдеуде не үшін есептелінеді?

6.Тауарлық өнім түсінігі.

7.Ауыл шаруашылығы және жеке өнім түрлерінің тауарлығын сипаттайтын негізгі көрсеткіштер.

8.Тауарлылық деңгейі дегеніміз не, оның мөлшеріне қандай факторлар әсер етеді?

9.Жалпы және тауарлық өнімдерді ұлғайтудың негізгі жолдары.

10.Өнімді өткізуге әсер ететін факторлар.

11.Ауыл шаруашылығы өнімдерін өткізетін негізгі тораптар.

12.Ауыл шаруашылығы өнімдерін өткізу жолдары.

13. Қандай шығындар трансакциондық деп аталады?

14.Трансакциондық шығындарды төмендету факторлары.
7 тақырып. Өндіріс шығындары және бағаны белгілеу және баға жүйесі.
Мақсаты: Нарықтық қатынастар жағдайындағы өндіріс шығындарының қалыптасуын қарастыру
Жоспары:

1.Ауыл шаруашылығындағы өндіріс шығындары, шығындар құрамы және жіктелуі.

2. Өндіріс шығындарын есептеу методикасы.

3.Өнімнің өзіндік құнын төмендету факторлары.

4.Бағаның түсінігі, мәні және функциялары.

5. Ауылшаруашылығындағы бағалар жүйесі және оның түрлері.

Шығындар қоғамдық және жеке шығындар, немесе нақты кәсіпорын шығындары болып бөлінеді.

C­_n­=c +v+m,

c – өнім жасауда өндіріске жұмсалған өткен және тірі еңбектердің құны;

v+m – тірі еңбекпен қайта жасалған құн, соның ішінде v – жұмыс күшінің ұдайы өндірісі үшін қажетті еңбек, m – қосымша еңбекпен жасалған.

Тірі және затқа айналған еңбектің қатынасында, соңғысының үлесі ғылыми - техникалық прогресстің жетістіктерін енгізу арқасында келе-келе ұлғайып отыр.

Нарық жағдайында шығындарды жіберілген мүмкіндіктер қағидасы бойынша да анықтайды. Жіберілген мүмкіндіктер шығындары дегеніміз -шаруашылық операцияларын жүзеге асыру тәсілдерін таңдауда және мүмкін болатын екінші тәсілден бас тартқанда қалыптасатын шығындар мен табысты жоғалтуды айтамыз. Жіберілген мүмкіндіктер шығындары таңдалатын блғандықтан, оларды сонымен бірге балама – аталады.

Өндіріс үшін таңдап алынған кез-келген ресурстың құны оның жақсы нұсқада пайдалану құндылығына тең болады. Бұл, нарықты экономиканың ең маңызды қағидаларының бірі болып табылады.

Жіберілген мүмкіндіктер шығындары әдісі бойынша есептелетін шығындарды, көп жағдайда экономикалық деп атайды. Оларға пайдаланылатын ресурстардың барлық төлемдері кіреді және ол екі түрден тұрады: айқын сыртқы және айқын емес ішкі түрлері болады.

Сыртқы (айқын) шығындар өндірісте пайдаланатын факторларға төленетін кәсіпорын шығындарын көрсетеді. Бұл еңбекақы, негізгі және айналым қорлары, сонымен қатар, өндіріс пен өткізудегі ұйымдастырушылардың кәсіпкерлік қабілеттеріне төленетін ақыдан тұрады. Айқын шығындар тобы бухгалтерлік шығындар-өнімнің өзіндік құнын құрайды.Өндірістік факторлардың орнын толтыруға байланысты, өндірілетін өнім көлеміне байланысты емес шығындар тұрақты деп аталады.

Бұл негізгі құралдар амортизациясы, өндірісті ұйымдастыру және басқару,жалға беру төлемі, сақтандыру төлемдері және басқада шығындардан тұрады.

Ауыспалы шығындарға, өнім өндірісінің көлеміне қарай өзгеріп отыратын шығындар жатады. Оған, еңбекақы, пайдаланатын шикізаттар мен материалдар төлемдері, жем-азықтар, тыңайтқыштар, өсімдіктер мен жануарларды қорғау құралдары, отын, электроэнергия жатады.

Тұрақты шығындар негізіне, негізгі қорды пайдаланумен байланысты құрайды, ал ауыспалы шығындар негізін айналым қорларын пайдаланумен байланысты шығындар құрайды.

Тұрақты және ауыспалы шығындардың қосындысы кәсіпорынның жалпы шығындарын құрайды.Орташа шығындар дегеніміз өндірілетін өнім бірлігіне келетін шығындарды атаймыз. Сонымен қатар, орташа шығындар да анықталады. Орташа шығындар жалпы шығындарды өндірілген өнім көлеміне бөлу арқылы есептеледі.

Шығындар құрамы және жіктелуі

Өнімнің өзіндік құнына кіретін өндірістік шығындар әртүрлі белгілеріне қарай жіктеледі

1-кесте

­Өнім өндірісіндегі шығындардың жіктелуі

Экономикалық категория сапасында өнімнің өзіндік құны бірқатар маңызды қызметтерді орындайды:

- өнім өндірісі мен өткізудегі барлық шығындардың есебі мен бақылауын қамтамасыз етеді;

- өнім бағасының деңгейін қалыптастыру, пайданы анықтау, рентабельдікті және салықтарды есептеу үшін негіз болып табылады;

- инвестиция салудың мақсаттылығын экономикалық негіздеу үшін қызмет етеді.

Өзіндік құн дегеніміз – кәсіпорынға қандай да өнім өндіріс түрін қалай болатын анықтауда, шаруашылықты жүргізудің нақты экономикалық жағдайында қаншалықты пайдалы екенін обьективті бағалау туралы мүмкіндік беретін экономикалық тиімділіктің маңызды көрсеткіштерінің бірі. Оның ішінде, өндіріс жағдайы және кәсіпорын қызметінің нәтижелері: техникалық жарақтану, еңбектің өнімділігі және ұйымдастырылуы, қолданылатын технологияның прогрессивтілігі, негізгі және айналмалы қорларды пайдаланудың деңгейі, үнемдеу тәртібінің сақталуын, жетекшіліктің сапасын және басқалар көрсетіледі.

Есептеу кезінде жалпы өнімнің және өнім бірлігінің өзіндік құндары пайдаланады.

Өнім үшін кәсіпорындағы (ӨШ) барлық өндірістік шығындардың сомасы жалпы өнімнің өзіндік құнын көрсетеді (С_в):

А – негізгі қорлар амортизациясы;

МШ – материалдық шығындар;

ЕА – еңбек ақы.

Мұндағы, ЖӨ – жалпы өнім көлемі (кг, дана);

Өнімнің өзіндік құнынан басқа, жұмыс бірлігінің өзіндік құнын (тракторлар үшін - шарт.эт.га, автомобилдер үшін - ткм, жұмыс малы - ат-күндер және т.б) анықтауға болады, оны 1 гектар ауыл шаруашылығы дақылының егістігін және 1 мал басын өсіруін есептейді.

Ауыл шаруашылығы өндірісінде, жеке және орташа салалық өзіндік құндарды ажыратуға болады. Жеке өзіндік құнды - әрбір кәсіпорында жеке өнім түрлері бойынша анықтайды. Орташа салалық өзіндік құнды – еліміздегі шығарылатын әрбір өнім түрі бойынша орташа салмақталған түрде есептейді.

Өзіндік құнға кіретін шығындардың түрлеріне байланысты оның келесі түрлері есептеледі: технологиялық, өндірістік және толық (коммерциялық).

Технологиялық өзіндік құн технологиялық (шартты өнім өндірісінің технологиясы) және жалпы өндірістік (саланы ұйымдастыру және басқару бойынша) шығындарды көрсетеді.

Өндірістік өзіндік құн технологиялық шығындардан бөлек жалпы шаруашылық шығындары кіреді (кәсіпорынды ұйымдастыру және басқару шығындары), яғни, бұл өнім өндірісімен байланысты шығындар.

Толық (коммерциялық) өзіндік құн өнім өндірісі мен оны өткізудегі барлық шығындарды көрсетеді, өндірістік өзіндік құн мен өнімді өткізумен байланысты өндірістен тыс шығындардың қосындысынан тұрады.

Мәлімет көзіне байланысты өзіндік құнның келесі түрлері есептеледі: жоспарлы өзіндік құн, ол нормативтерге сәйкес есептеледі; есептік (нақты) өзіндік құн, ол кәсіпорынның материалдық есебі бойынша анықталады; провизорлық (алдын-ала) өзіндік құн, оны есептеу үшін үш тоқсандағы нақты мәліметтер және төртінші тоқсандағы күтілетін көрсеткіштер (пайдаланылған нормативтер) алынады.
3.Өнімнің өзіндік құнын төмендету факторлары. Нарықтық жағдайда өнімнің өзіндік құнын төмендету мәселесінің маңыздылығы артады. Экономикалық және әлеуметтік ұстаным бойынша өзіндік құнды төмендету мүмкіндік береді:

- пайданы ұлғайту;

- кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсарту;

-жұмысшыларды материалдық ынталандыруды және әлеуметтік бағдарламаларды шешуді жақсарту;

-өзінің өнімінің бағасын төмендету, осыған сәйкес өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыру және өткізу көлемін ұлғайту;

-акционерлік қоғамдарда дивиденд бойынша төлемдерді ұлғайту және оның мөлшерін жоғарылату.

Өзіндік құнды төмендетудің көзін табу үшін оның құрылымын білу керек.

Өзіндік құнның құрылымы дегеніміз жалпы шығындар сомасындағы жеке элементтердің немесе баптардың үлесін білдіреді. Өзіндік құнның құрылымы оған әсер ететін келесі факторларға байланысты тұрақты өзгеріп отырады:

1.Өнім өндірісінің өзіне тән ерекшелігі.Осыған байланысты еңбексыйымды салаларға (өнімнің өзіндік құнында еңбек ақы шығындарының алатын үлесі жоғары), материалсыйымды (материальдық шығындардың үлесі үлкен), қорсыйымды (амортизация үлесі жоғары), энергосыйымды (отын мен энергия үлесі жоғары) салаларға бөлінеді.

2. Ғылыми-техникалық прогресс.

3. Еңбекті шоғырландыру, мамандандыру, кооперациялау деңгейі.

4. Кәсіпорынның географиялық орналасуы.

5. Инфляция, банк несиесінің пайыздық мөлшерінің өзгерістері.

Өзіндік құнның құрылымын келесі көрсеткіштер сипаттайды:

- тірі және затқа айналдырған еңбектің қатынасы;

-жеке элементтердің немесе баптардың жалпы шығындар сомасындағы үлесі;

- тұрақты және ауыспалы шығындар, негізгі және үстеме шығындар, тікелей және жанама, толық өзіндік құндағы өндірістік және коммерциялық шығындардың арасындағы қатынастары сипаттайды.

Өзіндік құнның құрылымын талдау оны төмендетудің негізгі көздерін анықтауға мүмкіндік береді. Шығындар құрлымын талдауда элементтер бойынша, сонымен бірге баптар бойынша жасау қажет. Өзіндік құнды төмендетуде әлеуметтік-экономикалық факторлар маңызды рөл атқарады, атап айтқанда, өз еңбегінің нәтижелеріне жұмысшылардың материалдық қызығушылық білдіреді.

Қарастырылған факторлар өзіндік құнды төмендетудің жалпы бағытын ғана ашады. Әрбір кәсіпорында, өндірістің табиғи - экономикалық жағдайлары есепке алу арқылы үнемдеуді жүзеге асырудың нақты іс-шаралары жасалуы қажет.