1 бөлім Оқу құралы Қостанай, 2014

УДК 338.43

Е 86

Мустафина А.С. – э.ғ.к., А. Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік

университеті, басқару және іскерлік әкімшілік кафедрасының меңгерушісі
Кенжебекова Д.С. – э.ғ.к., А. Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік

университеті, қаржы және банк ісі кафедрасының меңгерушісі

кафедрасының меңгерушісі

Есімхан Гүлдана Еркінқызы, А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік

университеті, басқару және іскерлік әкімшілік кафедрасының аға оқытушысы

Е 86 Есімхан Г.Е.

Оқу құралына «Экономика және менеджмент» курсы бойынша негізгі теориялық ұғымдар мен негізгі қорытындылар, тәжірибелік сабақтарды орындауға арналған бақылау сұрақтары енгізілген.

«Агрономия» және «Ветеринарлық медицина» бағыты бойынша мамандықтарға арналған, сондай-ақ ауылшаруашылығы мамандарын даярлауда жоғары орны оқытушыларының сабақ барысында пайдалануларына болады.

ББК 65.32.73

Оқу - әдістемелік кеңесімен бекітілген және ұсынылған, хаттама №____ . ____. _____20___ж.

© Есімхан Г.Е., 2014

Аталған курсты оқып білу басқару тәжірибесі және ғылым ретінде менеджмент пен маркетингті оқy арқылы студенттерге менеджер дағдыларын тaныcтыруғa, нарықтық экономика жағдайында жұмысқа мамандарды дайындауға бағытталған.

Курстың негізгі мақсаты - студенттерге экономика, менеджмент, маркетингтің теориялық және практикалық негізін беру.

"Экономика және менеджмент" курсын оқып білу нәтижесінде студенттер: нарықтық механизмдерін пайдалану негізін; шаруашылықпен айналысу тәжірибесіндегі объективті экономикалық заңдардың әрекетін; сұраныс пен ұсыныстың қалыптасуын; өндірістегі ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерін кеңінен қолдану нәтижелерін; ауылшаруашылығы өндірісінің экономикалық тиімділігін және өндірістің рентабельділігін анықтау әдістемесін; жердің экономикалық бағасын; қазіргі жағдайдағы ауыл шаруашылығы экономикасын тұрақтандыру шарттарын, талаптарын және бағыттарын; басқару теориясы мен тәжірибесі негіздерін; басқару функцияларын; мaркетингтің негізгі бағыттарын; өнімді өткізу стратегиясын; өнімдерге баға қою әдістерін білуі тиіc.

Студенттер басқару саласындағы білімдерін тәжірибеде қолдануды; басқару әдістерін игеруді; басқарудың нeгiзгi функцияларын жетiлдіруді; алға қойған мақсатқа жету үшін адамдармен тиянақты жұмыс істей отырып тәуекелге баруды; күнделіктi жұмыста дау-жанжал мен өте қиын жағдайларды шешуді бiлyi керек.

"Экономика және менеджмент" курсын оқып бiлy экономикалық теория, жоғары математика, статистика және бірқатар технологиялық пәндер курсынан алған білімдеріне негізделгeн. Алынған білімді агpoбизнестi ұйымдастыру, әлеуметтік-экономикaлық болжау, шаруашылық қызметті талдау, аграрлық және жер құқығы негіздері, бухгалтерлік есеп курстарында, сонымен қатар aлдағы тәжірибелік қызметтегі дипломдық жұмысты орындау барысында пайдалануға болады.

механизмінің экономикалық негіздерін қарастыру

1. ҚР-сы экономикасында аграрлық сектордың орны мен мазмұны.

2. Агроөнеркәсіптік кешен және оның құрылымы.

3. Агроөнеркәсіптік кешенінің инфрақұрылымы оның түсінігі, мәні және жіктелуі.

4. АӨК ауылшаруашылық нарықтың жіктелуі

5. Шаруашылық жүргізудің нарықтық механизмі және оның элементтері

6. Сұраныс пен ұсыныс заңдарының аграрлық өндірісте көрінуі.

1. 
   ҚР-сы экономикасында аграрлық сектордың орны мен мазмұны.
   

1970 жылдардың отандық ғылымында ауыл шаруашылығын аралас салалармен бір кешенде зерттеу дами бастады. Тиісінше «агроөнеркәсіптік кешен» атауы пайда болып, ғылыми және практикалық сөз қолданысына енді. Агроөнеркәсіптік кешені құрылымы 3 негізгі сфералардың жиынтығынан тұрады ( сызба-1):

Қор шығаратын салалар

Cызба-1
Бірінші сфераға: қор шығаратын салаларға-трактор және ауыл шаруашылығы машиналарын жасау, минералдық тыңайтқыштар және өсімдік пен малды қорғаудың химиялық құралдары, ауылдық құрылыс, өндірістік мал азығын өндіру және микробиология, сонымен қатар суландыру құрылысы сияқты қорды қажет ететін салалар кіреді.

Үшінші сфераға: әдетте ауыл шаруашылығы шикізаттарын дайындау, тасымалдау, сақтау және өңдеуді қамтамасыз ететін салалар мен өндірістердің жиынтығы болып табылады.

Қазіргі заманғы ауыл шаруашылығының экономикалық үрдістерге және ауыл шаруашылығы өнімдерінің нарығына үлкен бизнестің әсері күшейген шақтағы аралас салалармен тығыз топтасып кетуі ауыл шаруашылығындағы экономикалық бағыттарды аралас салалардың әсерінен бөлек қарастыру терең зерттеуге мүмкіндік бермейтіндіктен, агробизнесті жүзеге асырудың теориялық әдістемелік негіздерін дамыту және практикалық әдістерді оқып үйрену қажеттілігі туады. Агробизнестің кешені төрт негізгі сфераға бөлінеді ( сызба-2).

Бірінші сфераға: ресурстар - ауыл шаруашылығын техникамен, жемшөппен, тұқыммен, тыңайтқышпен, өсімдіктер және малды қорғайтын дәрі – дәрмекпен, яғни өндірістің материалдық факторымен қамтамасыз ететін салалар жатады.

Сызба-2
3. Агроөнеркәсіп кешенінің инфрақұрылымның мәні, түсінігі және жіктелуі. Ауыл шаруашылығында тиімді, ұдайы өндіріс процесінің қалыптасуы қызмет көрсететін салаларға байланысты. Қызмет көрсететін салалар ауылшаруашылығына ең қажетті, маңызды қызметтерді орындайды. Ауыл шаруашылығының өндіріс көлемі ұлғайған сайын материалдық - техникалық ресурстарды, қосалқы материалдарды т.б. жұмсау мөлшері ұлғаяды. Шаруашылықтың электр энергияға, көлікке, байланыс құралдарына, өнімдерді сақтауға деген қажеттіліктері артады.

Ауыл шаруашылық өнімдерін тұтынушыларға жеткізіп беру, шаруашылықтың ұдайы өндіріс процесіне әсер ететін жабдықтау, жөндеу жұмыстарын қамтамасыз ететін салалардың қажетті құрылысымен қамтамасыз ететін тағы басқа да салалардың, қажетті ауыл шаруашылық өнім көлемін өндіру үшін олардың бірдей дамуы, нарық жағдайында маңызды рөлге ие болып отыр. Бұл айтылған салалар мен қызметтердің жиынтығы экономикада «инфрақұрылым» деп аталады.

Инфрақұрылым деп – экономикалық және әлеуметтік қайта өндіріске қажетті жағдай жасайтын салалар өндірістердің кешені ретінде бейнеленеді. Ол өндіріс процесінде пайда болатын технологиялық, өндірістік, экономикалық байланыстарды іс жүзінде асыру жолымен агроөнеркәсіп кешенінің тиімді қызмет атқаруына ықпал етеді.

Инфрақұрылым ауыл шаруашылық өндірісін интенсификациялаудың және оның тиімділігін арттырудың маңызды факторларының бірі. Инфрақұрылым өндіріс көлемін арттыруға және ауыл шаруашылық өнімінің сапасын жақсартуға қажетті жағдай жасайды. Инфрақұрылым ұйымның соңғы тұтынуы өнім өңдіруге елеулі әсер етіп, жалпы өндірісте қызметтің тиімді атқарылуын жүзеге асырады. Инфрақұрылымның басты мақсаты негізгі салалардың бірқалыпты үздіксіз қызмет атқаруын қамтамасыз ете тұрып , оларды жан-жақты жабдықтай отырып , барлық агроөнеркәсіп кешен салаларының тиімділігін арттыру болып табылады.

Инфрақұрылымды негізгі салалармен салыстырғанда өздеріне тән ерекшеліктері бар. Олар өздігінен ешқандай өнім өндірмейді, бірақ инфрақұрылымсыз ешбір жаңа өнім өндіру, сондай-ақ соңғы тұтыну өнімі қажетті көлемде өндірілмейді.

Олардың негізгі салаларға қызмет көрсетуі арқылы жұмыстың соңғы нәтижесінің тиімді болуын қамтамасыз етеді. Инфрақұрылымның аса ерекше функцияларының бірі - негізгі өндірісте өнімдерді одан әрі ұқсату (сату, тасу т.б.) қызметтерін өз қолдарына алып, негізгі салаларға өндіріс өнімін молайтуға, мамандығын тереңдетуге мүмкіндік беру.

Агроөнеркәсіп кешенінің инфрақұрылымының барлық элементтерін төмендегідей белгілері бойынша топтауға болады: ( сурет 1)

1. 
   Өндірістік процеске ықпал ету дәрежесі бойынша
   
2. 
   Салалық белгі бойынша
   
3. 
   Территориялық белгісі бойынша
   
4. 
   Функционалдық белгісі бойынша
   

1. 
   Ауыл шаруашылығына қызмет көрсететін салалар
   
2. 
   Ауыл шаруашылығына арнайы қызмет көрсету бөлімдері
   

1. Материалды - техникалық жабдықтау жүйесі

2. Электр - энергиямен қамтамасыз ету жүйесі

3. Тоңазытқыш, элеватор, қойма , ыдыс

4. Көлік , байланыс және жол тарабына байланысты қызметтерді іс жүзіне асыруды қамтамасыз ету

5. Ауыл шаруашылық саласына тиісті мелиоративтік және ирригациялық жұмыстар және өңдеу, сату жүйесі жатады .

Ауыл шаруашылығына арнайы қызмет көрсету бөлімдеріне келесідей жүйелер жатады:

1. Агротехникалық

2. Өсімдіктерді қорғау

3. Ветеринарлық

4. Қолдан ұрықтандыру

5. Жөндеу техникалық жұмыстар

6. Ғылыми және ақпараттық жұмыстар жатады.

Жоғарыда көрсетілген инфрақұрылым жүйелерінің көпшілігі атап айтқанда, көлік, байланыс және жол тарабы, ауыл шаруашылық құрылыс жүйелері; қойма, элеватор, ыдыс, тоңазытқыш шаруашылықтары т.б. өнім өндіруге салааралық қызмет атқаратын болса, ал агротехникалық, ветеринарлық, техника жөндеу және оны күту, өсімдікті қорғау орындары тек қана ауыл шаруашылық саласына ғана қызмет көрсетеді.

Инфрақұрылым салалары өндірістік процеске бірдей әсер етпейді және қоғамдық өндірісте тиісті орын алады.Осыған байланысты инфрақұрылым салаларын оның негізгі қасиеттері бойынша жіктеу үлкен маңызға ие.Ол салааралық байланыстарды зерттеуде және негізгі өндіріс пен қызмет көрсетуші салалар арасында оңтайлы теңдікті орнатуға ықпал етеді.
4.АӨК ауылшаруашылық нарықтың жіктелуі. Жиырмасыншы ғасырдың 90-жылдарынан бастап, Қазақстан әкімшілік тұрғыдан реттелетін, жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға көшті. Нарықтық экономика дегеніміз-экономикалық шешімдердің негізінен орталықтың нұсқауынсыз, рыноктар арқылы қабылдануы. Нарықтың көптеген анықтамалары бар, алайда олардың бәрі мынаған келіп саяды: нарық-бұл сатып алушылар мен нақтылы тауар немесе қызмет сатушыларды тоғыстыратын механизм, басқаша айтқанда, дербес шешім қабылдайтын жекелеген экономикалық субьектілер арасындағы байланыстар, өзара қатынастар түрі. Экономикалық субьектілер өздерінің міндеттеріне қарай сатып алушылар мен сатушылар болып бөлінеді. Сатып алушылар (тұтынушылар)-бұлар өзі тұтыну үшін тауарлар мен қызметтерді өндірушілер, ресурстардың (жер,су,жанармай және басқалардың) қожайындары, сондай-ақ өзінің жұмыс күшін сатушы еңбеккерлер танылады. Адамдар мен фирмалар рынокта атқаратын міндетіне байланысты бір мезгілде сатушы да, сатып алушы да болуы мүмкін. Мысалы, жұмысшы маусымдық жұмысқа жалданады, өз күшін сатушы ретінде көрінеді, сонымен қатар ол тауарларды, яғни өзге жұмысшы еңбегінің нәтижесін иемденіп, сатып алушы да болып табылады. Рынок қалыпты жұмыс істеу үшін меншік түрлерінің алуандығы (жекеше, кооперативтік, акционерлік және басқаша болуы) мен нарықтық инфрақұрылым жасалу қажет. Нарықтық инфрақұрлымға тауарлар мен қызметтер рыногы, өндіріс факторларының рыногы, өндіріс факторларының рыногы және қаржы рыногы жатады, басқаша айтқанда, нарықтық қатынастарға көшу үшін жекешелендіру және мемлекет билігінен алумен қатар, рыноктар жүйесін қарау керек. Нарықтық инфрақұрылымның аталған элементтерінің әрқайсысы өзіне басқа элементтерді қамтиды. Тауарлар мен қызметтер рыногы тауар биржаларының көтерме және бөлшек сауда, маркетингтік ұйымдар ашуда және олардың жұмыс істеуін көздейді.

Өндіріс факторларының нарығы.

Жерді, өндіріс құралдары рыногы мен еңбек рыногын қамтиды.

1. Жерді еркін түрде сатып алатын-сататын батыс елдердегі тәрізді жер рыногы Қазақстанда іс жүзінде әзір жоқ.. Республикада жер учаскелерін өмір бойы мұра ретінде иемденуге мемлекет береді.

2.Еңбек рыногы жалданып жұмыс істеуші адамдардың барлық қызметтерін қамтиды. Ол адамдар-жұмысшыларды басқарушылар мен директорлары.

Осы рыноктың ең маңызды құралы-еңбек биржасы жұмыс күші көздерін көрсетеді, жұмыссыздықтарды даярлаумен және қайта мамандандырумен, қоғамдық жұмыстарды ұйымдастырумен айналысады.

3.Өндіріс құралдарының рыногы немесе капитал рыногы, өндіріс құралдарын иемденуге қажетті барлық негізгі, айналымдағы қаржыларды, сондай-ақ ақшалай қаржыларды қамтиды. Кейбір батыс мамандары өндірісті ұйымдастырушы және басқарушы адамға тән кәсіпкерлік дарынын да осыған жатқызады, өйткені, батыс сарапшыларының есептеулері бойынша, еңбекке қабілетті тұрғындардың 5 -10 пайызы ғана сондай дарынға ие болды екен, сондықтан деп есептейді олар, кәсіпкерлік дарын шектеулі ресурстар қатарына жатады. Қаржы рыногы немесе ақша, рыногы-бұл қаржылар, яғни ақша, құнды қағаздар, акция сұранысы мен ұсынысын айқындап көрсетуші рынок. Бұл рынокта адамдар немесе мекемелер қарызға ақша алады, немесе қарызға ақша береді. Құнды қағаздар, акциялар ұсынады және сатып алады, валюта сатып алады және сатады.

4.Қаржы рыногы қор және валюта биржалары жұмыс істеуін көздеп, ойластырады.

1. 
   Нарық ресурстарды қоғамға қажетті тауарлар өндіруге бағыттайды, сондықтан ресурстарды тиімді бөлуге жәрдемеседі, мұнда басты нәрсе тауардың белгілі бір түріне сұраныс болып табылады, яғни нарық, тауар бағасын және өндірістің ықтимал шығындарын бағдар ете отырып, бірінші кезекте тұтынушы сұранысы қанағаттандырылады. Мысалы, фермердің шағын жылы жайы бар, сегізінші наурыз қарсаңында гүлдерге, көкөніспен қиярға ықтимал бағаны және осы өнімдерді өндіруге кететін шығындарды ойластыра отырып, не өндіретін шаруаның өзі шешеді. Сондай-ақ жылыжайды жылытуға электрді ме, биологиялық отынды ма немесе күн көзінің қуатын ба, қайсысын пайдаланатынын анықтайды, яғни өзіне экономикалық тұрғыдан неғұрлым тиімді нұсқаны таңдайды.
   
2. 
   Өзгеріп отыратын жағдайларға бейімделген, анағұрлым икемді нарықтық экономика тұтынушылар мен кәсіпкерлердің таңдауы және әрекеттеріне еркіндік береді. Олар өз шешімдерін қабылдауда, мәмілелер жасауда, жұмыс күшін жалдауда және баға (еңбек бағасын қоса) белгілеуде тәуелсіз.
   
3. 
   Нарықтық механизм анағұрлым пысық, әрекетшіл жандарды ынталандырды. Барынша мол пайда табу үшін және бәсекелестерінен асып түсу үшін тауар өндірушілер ең жаңа техналогяны, әсіресе ресурстарды анағұрлым сақтайтын түрін өндіріске енгізеді: ең жоғоры сапалы өнім шығарады.
   

1.Нарықтық ақшасы барлардың талап - талғамын қанағаттандыруға бағытталған, ол әлеуметтік тұрғыдан жөн саналатын арзан тауарлар шығару мен қызымет көрсету қажеттігін ескере бермейді;

2. Ұжымдасын пайдаланатын тауарлар мен қызыметтер өндіруге, суландыру іргетастарын салуға, қоғамдық көлікке, тегін білім беру және денсаулық сақтау жүйесіне, ғылымдағы іргелі зертеулері дамытуға ынталандыру жағдайларын қамтымайды;

3. Нарық қайтадан жаңғыруға келмейтін және қайта жаңғыруы қиын ресурстарды (жер, пайдалы қазба байлықтар, әлемдік мұхит өнімі, ормандар және т.б.) ұтымды пайдалануды, сондай-ақ айнала қоршаған ортаны қорғауды жетік қамтамасыз етпейді.

Нарықтың мұндай жағымсыз жақтары мемілекеттік реттеу есібінен, заң актілерін жасау, салық салу, квоталар бөлу, лицензаялау жолдарымен өтілу тиіс. Тегін білім беру, денсаулық сақтау, еңбек құқықтар, ғылымды, мәдениетті, көлікті, байланыс пен электр қуатын дамыту мәселелері мемлекеттік бюджет есебінен, осы мақсаттағы мемлекттік мекемелер құру жолымен қамтамасыз етілуге тиіс.

Өнеркәсібі дамыған елдердегі осы заманғы нарықтық эканомика бұл ерекшеліктерді ескереді және белгілі бір әлеуметтік басымдықтарды анықтай отырып, едәуір мөлшерде мемлекет тарапынан реттеледі.