1 БӨлім. Глоссарий автотрофный

жүктеу 4,07 Mb.

бет	20/36
Дата	14.11.2018
өлшемі	4,07 Mb.
	#19684

1 ... 16 17 18 19 20 21 22 23 ... 36

Сүйектің шеміршек орнында дамуы.

ген талшықтары; 3—остебласт; 4 — остеоцит

Сөйтіп сүйектің жеке аралшалары қалыптаса бастайды. Олар өсіп бір-бірімен қосылып, сүйектің кемігін түзеді. Сүйек бастамасын қоршаған дәнекер ткані периостыға ауысады. Периостың дөрекі қабатын және шамалы ерекшеленген камбиалды элементтерге бай ішкі қабатын көруте болады. Сүйектің дәнекер тканьді кабығында қан тамырлары өсіп, тығыз тор түзеді. Жоғары омыртқалыларда дөрекі талшықты сүйек уақытша өсіп, кейіннен біртіндеп ыдырап, пластинкалы сүйекке айналады. Сүйектің осылай өзгеруі екі түрлі клетканың әрекетінен болады. Бірінші, сүйекті бұзатын остебластардың (оs — сүйек, blastos — бастама) екінші сүйекті түзетін остеобластардың әрекеті. Сүйектің дамуы шеміршектің орнында болған жағдайда да сүйектің дөрекі талшықты затының пластинкалылыға ауысуы жоғарыдағы айтылғандай

Сүйектің шеміршек орнында дамуы. Сүйектің шеміршек орнында дамуы күрделі процесс. Өйткені, алдымен шеміршек қалыптасады да, бірте-бірте оның орнын сүйек ткані басады. Остеобластардын ерекшеленуі аралық заттың фибриллярлы түзілістерінің пайда болуына жағдай жасайды. Бұл арада алдымен дөрекі талшықты сүйек түзіліп, ол кейіннен пластинкалы сүйекке айналады. Бұл процесс сүйектің түзілуімен қатар шеміршектің өсуіне және бұзылуына байланысты болады. Сүйектің шеміршек орнында дамуын жілік сүйекте жаксы көруге болады. Жіліктің орта бөлімі — диафизді, екі шеті эпифизді болады. Сырты шеміршек қабығы мен перихондр коршалған болады. Жіліктің сүйектенуі орта бөлімінен басталды. Диафизді коршаған мезенхимді тканынан тұратын перихондрде остеобластар пайда болады. Ал, сүйекті заттардың түзілуі жоғарыда баяндалған әдістер бойынша өтеді. Шеміршектің айналасында сүйектен тұратын сақина (манжетка) пайда болады. Сүйекті заттардың перихондрда жиналуын перихондрлы сүйектену деп атайды. (25-сурет). Перихондрлы жас сүйекті қоршаган дәнекер тканьді қабықты периост деп атайды.

Сақина өсіп, шеміршектің үстіңгі жағымен эпифиздерге бағытталып, тарайды. Сол кезде оған клеткалардың ерекшеленуі және остеобластардың түзілуі тоқтамайтын периостың шеткі бөлімдерінен жаңа қабаттары қосылады. Сакинаның үстіндегі кабат қабат түзілістер сүйекті жуандатады. Сакина түзілетін жердегі шеміршек өзгере бастайды. Сакина түзіле бастаған жерде шеміршектің коректенуі тоқталады. Сондықтан шеміршекте кальций тұздары жинала бастайды. Шеміршек клеткалары ісінеді, өледі. Перихондралы сүйектің саңлаулары арқылы шеміршектің ішіне остеобластар және сүйек түзетін, шеміршекті бұзатын ткань (хондрокластар) енеді. Осымен бір кезде шеміршекке қан тамырлары да енеді. Сүйек түзетін ткань өскен сайын шеміршектің негізгі затының ыдырауы және клеткаларының бұзылуы күшейе түседі. Соның нәтижссінде сүйек түзеуші ткань мен қан тамырларына толы болатын қуыстар пайда болады. Орталық бөлімде басталған шеміршектің бұзылуы одан екі жағына (эпифиздерге) тарайды. Бұзылуға ұшыраған шеміршектің маңындағы шеміршек клеткалары әлі болса көбеюге қабілеттігін сақтайды.

Сурет 25. Адамның ұрығындағы бармак сүйегінің дамуы (ұзына бойы кесіндісі), А — периосталді манжетканың пайда болуы; Б — остеобласты тканьнің шеміршектің ішіне алғашқы енуі; 1- диафизді шеміршектің өсуі; 2 — әктелген шеміршек: 3 — сүйек манның жіңішке жолагы мен .осгеобласты қабаты; 4 — надкостницаның фиброзді кабаты; 5 — эпифиз; 6 — перихондр -сүйек; 7 — әктелген шеміршекке өсетін остебласты тканьнің бүршігі

Пернхондралды сүйек арқылы еніп өсетін остеобластар шеміршектің әлі де бұзылмаған аралық затының қалдығына орналасады. Сүйектің түзілуі басталады. Шеміршектің ішінде өтетін бұл процесс — энхондралды сүйектену деп аталады. (26-сурет). Бүл жағдайда сүйек ткані склетогенді мезенхималық клеткалардан дамиды. Шеміршектің аралық затының қалдығы энхондралды суйекті тузеуге катыспайды.

Сурет 26. Бірынғай салалы ет клеткасының орта бөлімі. (Клетка орталығы ядроның тұсында).
Ендігі жерде сүйек бастамасында сүйектенудің екі процесі катар жүреді. Оның біріншісі, шеміршек үстінде (перихондралды) сүйектену, екіншісі, бұзылушы шеміршектің орнында (энхондралды) сүйектену.

Энхондралды сүйек пайда болысымен остеобластар
өз қызметін бастайды. Олар скелетогенді тканьнің клеткаларынан тузіледі. Скелетогенді тканьнің клеткалары алғашқысында бір ядролы және жоғары маманданған клеткаға айналады. Остеобластар жас энхондралды сүйекті диафиздің ортасынан бұза бастап, эпифиз бағытына
өрлейді. Нәтижесінде үлкен қуыстар түзіледі. Ол қуыстарды толтырып тұрған ткань ретикулярлы тканьге айналып, онан сүйек миына ауысатын алғашқы гемоцитобластар түзіледі.

Жоғарыдағы өзгерістермен қатар шеміршектің ішінде сакина өсе береді. Сүйек ткані сақина үстінде қабаттала береді. Сүйек жуандайды. Мұнан бұлай сүйектің ұзына бойы өсуін бастаманың ішінде көбейіп жататын шеміршек клеткалары қамтамасыз етеді. Бірақ түзілетін сүйекте ересек организмнің сүйегіне тән тұрақты құрылыс әлі де болмайды. Сүйек заттары сүйектің қабаттарын түзгенде, бірде пластинкалы, бірде дөрекі талшықты сүйекке тән көпіршелер турінде пайда болады. Сүйек затының көбеюімен қатар оның сәл бұзылуына байланысты өзгерістер де пайда болып отырады. Сүйек затында кан тамырларының айналасына орналасатын және сүйекті «жейтін» остеобластар пайда болады және мезенхима тканімен толып туратын кең каналшалар түзіледі. Мұнан кейін кан тамырларының айналасына орналасқан мезенхималы клеткалардан дамитын остеобластардың қатысуы арқылы сүйек заттарының құрылысы пластинкалы болады. Алғашқы пластинкалардың дамуын қан тамырлары бағыттайды. Сүйектің жас талшықшалары қан тамырын бойлап өсіп, нәтижесінде барлық сүйек затының өсу бағытын белгілейді. Бірінші пластинкалардан кейінгі пластинкалар қан тамырларының айналасына сакина тәрізді қабаттар түзіп өседі. Сөйтіп Гаверсов жуйесінің алғашқы құрылуы өтеді. Сүйектердің қайта құрылуы мұнан соң да тоқтамайды, ол 30 жасқа дейін созылады. Онын себебі біріншіден сүйектің өсуі, екіншіден, оған түсетін жуктің салмағынын өзгеруі. Суйекке түсетін жуктің артуына байланысты суйектің құрылымы өзгеріп отырады. Гаверсов жүйесінің бірінші құрылымы біртіндеп бұзылып, ол екінші, онан кейін үшінші т. б. кұрылымдар жүйесіне ауысып отырады.

Периосталды сақинада оның эпифиздің үстіне кабатталып өсуінен бастап, өзгерістер пайда болады. Ең алдымен перихондр сүйектің қабыгы периостыға ауыса бастайды. Сонан соң әрбір эпифиздін орталығында әктену орны пайда болады және шеміршектің бұзылуы басталады. Эпифиздің диафизбен шекаралас жерінде орналасқан шеміршек клеткалары дұрыс катарлар түзеді. Бұл жерде клеткалары бөлінуге қабілетін жоймаған шеміршек пластинкалары қалады. Солардың көбеюі нәтижесінде сүйектердің ұзынан өсуі қамтамасыз етіледі. Сондықтан оны өсудің шеміршек пластинкасы деп атайды.

Эпифиздің әктену орнында энхондралды сүйектену басталып, диафизге карай жүреді. Энхондралды сүйектену бір-біріне қарсы өсуі нәтижесінде өсу пластинкасы кішірейіп, ақырында оның өзі сүйектенеді. Сөйтіп түтікті сүйектердің ұзыннан өсуі тоқталады. Адамда бұл процесс 20—25 жас арасында өтеді. Эпифиздің сыртқы бөлімі шеміршек күйінде қалып, перихондр клеткаларының көбеюі есебінен өседі. Кейіннен ол буын шеміршегіне айналады.

Шеміршектің орнында осылайша сүйек түзілуі өзара байланысты бірнеше процестерден тұрады: оның біріншісі, перихондралды сүйектену кезінен басталып, ересек организмде тоқталмайтын сүйек тканінің түзілуі, екіншісі, шеміршекте өтетін процестер. Бұл процестердің ересек сүйектің құралуында маңызы өте зор. Өйткені екі процестін, біреуі бұзылса, сүйек дамуы дұрыс өтпейді.

Сүйектің дұрыс түзілуінің шешуші шарттарының бірі — оның қалыпты коректенуі. Егер баланың қанында кальций мен фосфор аз болса, негізгі заттың әктенуі кешеуілдеп, сүйек жұмсак, майысқақ келеді. Сүйектің дамуы үшін витаминдердің де маңызы зор. Олардың кайсы біреуі сүйектін өсуі мен дамуына тікелей әсер өтсе, екіншілері қосалқы әсер етеді. Мысалы Д витаминінін тағамда мүлде болмауынан немесе жетіспеуінен ұзын сүйектін диафизіндегі энхондралды сүйектену кешеуілдейді. Соның салдарынан шеміршек пластинкасы күшті есіп кетеді де, сүйек морт сынғыш болады. А витаминінің жетіспеуі түтікті сүйектердін дәнекер тканьді қабығындагы тамырларды тарылтады. Соның нәтижесінде өсудің шеміршек пластинкасында сүйек түзуші клеткалардың дұрыс коректенуі бұзылып, түтікті сүйектердің өсуі тоқталады. Сүйек тканінін дамуында С витаминінің де ерекше маңызы бар. Ол жок болса, сүйектің қоллаген талшығы түзілмейді. Осыған орай сүйек пластинкасы да түзілмей қалады.

Адамның сынған сүйегінің орны бітетіндігі мәлім. Сынған сүйектің бітелуі жас ткань бір-біріне қарай өсіп, бірігуінен болады. Клеткалардың толған жеріне қан тамырлары өтіп, оның артынан остеобластардың қатысуымен қарқынды түрде сүйек түзіле бастайды.

жүктеу 4,07 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 16 17 18 19 20 21 22 23 ... 36