1 Қазақстан республикасы жоғары оқу орындарының

121
жасау
керек
. 
Психолог
оқыту
мен
даму
психологиясы
саласында
жалпы
біліктілік
сипатын
білу
керек
. «
Еркін
интеллект
» 
мəселесінің
теориялық
аспектісін
түсінбей
, 
нақты
, 
ауқымды
нəтиже
шығару
мүмкін
емес
. 
Тестілеуді
ұйымдастыру
алдында
зерттелінушілерге
жауаптар
парағы
мен
тест
дəптері
беріледі
. 
Нұсқау
оқылып
, 
мысал
-
дар
арқылы
жұмыс
барысы
түсіндіріледі
(
Қосымша
1).
Жалпы
тапсырмаларды
орындауға
60 
минут
беріледі
. 
Зерттелінушілер
жұмысты
аяқтап
болған
соң
, 
жауаптар
парағы
жи
-
нап
алынады
. 
Оқушылардың
нəтижелері
арнайы
«
кілтпен
» 
өңделіп
, 
субтесттің
бірінші
жəне
екінші
бөлімдері
бойынша
жалпы
жиынтық
саны
есептелінеді
. 
Ол
сан
«
шикі
» 
ұпайлар
шкаласы
аударылып
, 
пайыздық
шкаласы
шығарылады
(
Қосымша
2).
Р
. 
Кэттелл
əдістемесі
бойынша
тəжірибиелік
-
психологиялық
зерттеуден
алынған
нəтижелерді
статистикалық
өңдеу
үшін
, 
көп
жағдайда
вариациялық
-
статистика
қолданылады
.
Сонымен
бірге
, 
соңғы
уақытта
кеңінен
қолданылатын
жəне
ең
та
-
нымал
интеллектуалды
тесттердің
бірі
- 
Рудольф
Амтхауердің
«
ин
-
теллект
құрылымы
» 
тесті
. 
Ол
1953 
жылы
құрылған
(
соңғы
редак
-
циясы
1973 
ж
. 
жарыққа
шықты
). 
Тест
13 
тен
61 
жас
аралығындағы
адамдардың
интеллектуалды
даму
деңгейін
анықтауға
арналған
. 
Тест
жақсы
əдіснамалық
көрсеткіштермен
ерекшеленеді
: 
тестілік
коэффициент
сенімділігі
(
интервал
1 
жыл
); 
паралельді
формалар
сенімділігінің
коэффициенті
– 0,95, 
тест
бөлімдерінің
сенімділігі
коэффициенті
(«
расщепление
» 
əдісі
бойынша
) – 0,97; 
үлгерім
бай
-
ланысы
бойынша
анықталатын
валидтілік
– 0,46, 
интеллектуалды
даму
деңгейін
эксперттік
бағалау
валидтілігі
– 0,62. 
Тесттің
стандар
-
тизициясы
4076 
зерттелінушінің
ішінен
таңдау
бойынша
жүргізілді
. 
«
Шикі
» 
балдар
бойынша
көрсеткіш
82-
ге
тең
. 
Жаңа
стандартизици
-
ядан
кейін
орташа
100-
ге
, 
ал
сигма
10-
ға
теңестірілді
.
Тест
, 
біріншіден
, 
жалпы
қабілеттіліктер
деңгейін
кəсіби
психо
-
диагностика
мəселесімен
байланысты
диагностикалау
тесті
ретінде
өңделді
. 
Тесті
құру
кезінде
Р
. 
Амтхауер
біртұтас
екі
құрылымында
арнайы
құрылым
болып
табылатын
ерік
жəне
эмоционалды
сфера
, 
қызығушылықтар
жəне
қажеттіліктерге
негізделген
тұжырымдамаға
жүгінді
.
Р
. 
Амтхауер
интеллектті
кейбір
психикалық
қабілеттіліктер
бірлігі
деп
түсіндіреді
. 
Ол
тестке
интеллекттің
вербалды
, 
есептік
– 
математикалық
, 
мимикалық
компоненттерін
диагностикалауға
арналған
тапсырмаларды
енгізді
.

122
Тест
9 
бөлімнен
тұрады
. 
Олардың
əрқайсысы
интеллекттің
түрлі
қызметтерін
анықтауға
бағытталған
.
1. «
Логикалық
іріктеу
» – 
жеке
адамды
ойлау
, 
тіл
сезгіштігін
зерттеуге
арналған
. 
Зерттеушінің
міндеті
– 
келтірілген
сөздердің
бірімен
сөйлемді
аяқтау
. 
Тапсырмалар
саны
– 20. 
Орындау
уақыты
– 6 
мин
.
2. «
Жалпы
белгілерді
анықтау
» – 
вербальды
түсініктерді
абстрак
-
циялау
қабілеттілігін
зерттеу
. 
Тапсырмалар
саны
5 
сөзден
беріледі
, 
ал
олардың
4-
де
белгілі
мағыналық
байланыс
бар
да
, 
ал
1-
еуі
артық
. 
Орындау
уақыты
– 6 
мин
.
3. «
Аналогтар
» – 
комбинаторлы
қабілеттіліктерді
талдау
. 
Тап
-
сырмалар
саны
3 
сөзден
тұрады
. 
Бірінші
жəне
екінші
сөз
арасында
белгілі
байланыс
бар
, 
ал
үшінші
сөзден
кейін
- 
көп
нүкте
қойылған
. 
Берілген
5 
сөздің
ішінен
1-
ші
2 
сөз
сияқты
3-
ші
сөзден
де
байланы
-
сынан
сын
табу
керек
. 
Тапсырмалар
саны
– 20. 
Орындау
уақыты
– 7 
мин
. 
4. «
Классификация
» – 
ой
-
пікірін
шығара
алу
қабілеттілігі
. 
Зерттелуші
2 
сөзді
жалпы
түсінікпен
белгілеу
керек
. 
Тапсырмалар
саны
- 16, 
орындау
уақыты
– 8 
мин
. 
Бағалау
0 
ден
2 
балға
дейін
жал
-
пылау
деңгейіне
тəуелді
жасалады
.
5. «
Есептеу
» - 
практикалық
-
математикалық
ойлаудың
даму
деңгейін
бағалауға
арналған
. 
Субтест
20 
арифметикалық
тапсырма
-
дан
тұрады
. 
Орындау
уақыты
– 10 
мин
.
6. «
Сандар
қатары
» – 
индуктивті
ойлауды
талдау
, 
анықтауға
арналған
. 20 
тапсырмадан
сандық
қатар
заңдылығын
тауып
, 
оны
жалғастыру
қажет
. 
Орындау
уақыты
– 10 
мин
.
7. «
Фигураларды
таңдау
» - 
кеңістіктік
қиял
, 
комбинаторлы
қабілеттілікті
зерттеуге
арналған
. 
Тапсырмаларда
бірнеше
бөлікке
бөлінген
геометриялық
фигуралар
келтірілді
. 
Жауапты
таңдауда
бірнеше
бөлікке
бөлінген
фигураға
сəйкес
келетін
фигураны
табу
. 
Тапсырмалар
саны
– 20. 
Орындау
уақыты
– 7 
мин
.
8. «
Кубиктер
» – 
кеңістіктік
ойлауды
зерттеуге
арналған
. 
Тапсыр
-
маларды
орындауда
кубты
белгіленген
идентификациялау
қажет
. 
Орындалу
уақыт
– 7 
мин
.
9. «
Сөздерді
еске
сақтау
» – 
зейін
аудару
мен
оны
есте
сақтау
қабілетіне
арналған
тапсырмалар
болып
табылады
. 
Заттардың
түрлі
топтарына
жататын
сөздер
қатарын
тауып
, 
ал
кейін
оперативті
ес
қасиетін
пайдаланатын
тапсырмаларды
орындау
қажет
. 
Есте
сақтау
уақыты
- 3 
мин
. 
Орындау
уақыты
– 6 
мин
.

123
Барлық
тапсырманы
орындаудың
таза
уақыты
– 80 
мин
. 
Əр
дұрыс
орындалған
тапсырмалар
үшін
1 
балл
қойылады
. 
Субтест
бойынша
балдар
суммасы
– 
біріншілік
субтесттік
бағалау
. 
Əр
субтест
бойынша
біріншілік
бағалау
шкалдық
бағаға
ауысты
-
рылады
. 
Осылай
, 
интеллект
құрылымын
бөлек
топ
тапсырмаларын
танысты
шешу
профилі
бойынша
сипаттауға
болады
. 
Біріншілік
балдар
жинағы
интеллект
деңгейінің
жалпы
бағасына
ауысты
-
рылады
. 
Тест
ұйымдастыру
алдында
респонденттер
нұсқауымен
таныстырылады
. 
Олардың
жұмыс
барысына
түсінгеніне
көзіміз
жеткен
соң
, 
арнайы
жауап
парағы
мен
тест
дəптері
беріледі
. 
Олар
жұмыс
аяқталысымен
жинап
алынады
. 
Əр
дұрыс
жауапқа
1 
балл
қойылды
. 
Рециденттердің
нəтижелері
арнайы
кілтпен
өңделеді
жəне
тесттің
эксперименталды
-
психологиялық
зерттеу
жұмысынан
алынған
нəтижелері
статистикалық
өңдеуге
салына
-
ды
. 
Тест
9 
тараудан
тұратындықтан
, 9 
баған
бойынша
ұпайлардың
жалпы
саны
шығарылады
. 
Одан
кейін
зерттелінушілер
бойынша
мына
формуламен
арифметикалық
орташасы
алынады
.
Мұндағы
, 
x
– 
барлық
балдардың
жалпы
саны
N
– 
респонденттер
саны
. 
Үлкендерге
арналған
интелектуальды
жəне
жеке
тесттерді
, 
кішкентай
балаларға
қолдануға
болмайды
жəне
керісінше
, 
кішкентай
балаларға
арналған
тесттерді
ересектерге
қолдануға
болмайды
. 
Балалардың
танымдық
дамуының
жəне
мектептегі
оқуға
бейімделу
қабілеттілігінің
психодиагностикасы
, 
олардағы
кемшіліктерді
жөндеу
мақсатында
жүргізіледі
. 
Диагностиканың
алғашқы
мəні
балалардың
оқуға
дағдылырын
жəне
оның
потен
-
циальды
қабілеттерін
анықтайды
.
Осылай
, 
интеллектуалды
қабілеттілік
пен
креативтіліктің
арақатынасы
жөнінде
бірдей
пікір
жоқ
. 
Бірақ
бұл
мəселе
дарын
-
ды
балалармен
жұмыс
жасаудың
теориясы
мен
практикасында
қызығушылық
туғызып
отырғаны
күмəнсіз
.
Англиялық
психолог
Г
. 
Айзенктің
интеллект
түрлері
кеңінен
танымал
. 
Олар
: «
биологиялық
– (
негізінде
мидің
құрылымы
мен
орындалуы
бар
) 
оларсыз
ешқандай
таным
процестері
орындалуы
мүмкін
емес
; «
психометриялық
» – IQ 
ақыл
–
ой
дарындылығы
көрсеткішінің
коэфициентін
құрайды
жəне
көбіне
тəрбие
мен
білім
беруден
тəуелді
; «
əлеуметтік
» – 
ақпаратты
сынай
отырып

124
өңдеу
, 
стратегияны
өндіру
болып
табылады
. 
Г
. 
Айзенк
бойынша
, 
интеллекттің
бұл
түрлері
өзара
байланысты
. 
Интеллект
(
лат
.intellectus-
түсіну
,
тану
) - 
жаңа
өмірлік
міндеттерді
иемдену
барысында
таным
процестерін
жүзеге
асыру
жəне
мəселелерді
қолайлы
шешу
қабілеттілігі
. 
Интеллектіні
түсінумен
сипаттау
барысында
əртүрлі
принциптер
бар
. 
Ж
. 
Пиаже
пікірінше
, 
интеллект
субъекттің
қоршаған
ортамен
тепе
-
теңдік
орнатуының
жоғары
тəсілі
, 
ол
адамның
жан
-
жақтылығын
(
универсальный
) 
көрсетеді
. 
Когнитивтік
бағыт
бойынша
интеллект
когнитивтік
опе
-
рация
жиынтығы
ретінде
қарастырылады
. 
Факторлы
-
аналитикалық
бағыт
бойынша
көптеген
тестік
көрсеткіштер
негізінде
нақты
фак
-
торды
қарастырады
( 
Ч
. 
Спирмен
, 
Л
. 
Терстаун
, 
Х
. 
Айзенк
, 
Д
. 
Векслер
). 
Қазіргі
таңда
интеллект
психикалық
қабілеттің
əмбебаптылығын
білдіреді
, 
оның
негізінде
жүйке
жүйенің
генетикалық
қасиетіне
негізделген
қандайда
бір
мəліметті
өңдеу
жылдамдылығымен
нақтылығы
жатыр
(
Х
. 
Айзенк
). 
Əсіресе
, 
генетикаға
тəуелді
вербаль
-
ды
интеллект
табылады
.
Психометриялық
 
интеллект
.
Интеллект
тесттермен
өлшенеді
. 
Психометриялық
интеллект
түсінігі
адам
психикасын
құраушы
фак
-
тор
, 
ол
адамның
мəліметті
өңдеу
тиімділігі
үшін
жауап
береді
.
Биологиялық
 
интеллект
.
Ф
. 
Гальтонның
пікірінше
, 
табиғи
, 
физиологиялық
дамуында
басымдылық
бар
адамдардың
интелектісі
басқа
адамдарға
қарағанда
жоғары
.
Психометриялық
 
интеллект
. 
Биологиялық
интеллектке
тура
тəуелді
болмағанымен
, 
олардың
арасындағы
корреляциялық
бай
-
ланыс
анықталған
. 
Психометриялық
интеллект
стандартты
те
-
стермен
өлшеніп
анықталады
, 
яғни
адамның
есту
қабілеттілігі
, 
қабылдауы
мен
реакция
уақытының
деңгейі
сияқты
физиологиялық
көрсеткіштер
тесті
орындау
барысында
маңызды
орынға
ие
. 
Г
. 
Айзенк
пікірінше
, 
əлеуметтік
жəне
психометриялық
интелек
-
ттер
биологиялық
интелекттің
сыртқы
көрінісі
болып
табылады
. 
Əлеуметтік
 
интеллект
. 
В
. 
Штерн
бойынша
интеллект
адамның
жаңа
өмір
жағдайына
бейімделу
қабілеттілігі
«
Бейімделу
актісі
», 
интеллект
көмегімен
өмірлік
міндеттерді
шешу
, 
ол
ойлау
іс
-
əрекеті
арқылы
жүзеге
асырылады
. 
Отандық
психологияда
Б
. 
Ф
. 
Теплов
практикалық
ойлауды
аб
-
страктілі
ойдан
практикаға
өту
іс
-
əрекеті
ретінде
анықтады
. 
Интелект
зерттеу
барысында
психикалық
жүйемен
оның
қызмет
ерекшелігіне
назар
аудару
керек
.

жүктеу 20,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: