4.2
Инттелектуалды
дамудың
психологиялық
-
педагогикалық
диагностикасы
«
Интеллект
»
термині
өзінің
ғылыми
мағынасына
қарамастан
,
күнделікті
жəне
əйгілі
шексіз
санды
талдауларға
толы
.
Сондықтан
да
«
интеллект
»
түсінігіне
жасаған
қысқаша
талдауларды
қарас
тырайық
.
Интеллекттің
негізгі
өлшемі
өзіндік
шынайылық
ретінде
оның
қылықты
реттеу
функциясы
болып
табылады
.
Кейбір
басқа
да
қабілеттер
сияқты
113
интеллект
туралы
айтқанда
,
ол
алдымен
адамдар
жəне
жоғарғы
жа
-
нуарлар
үшін
қажетті
мағынасына
сүйенеді
.
В
.
Штерннің
пайымдауын
-
ша
,
интеллект
жаңа
өмір
шарттарына
жалпы
қабілеттердің
бейімделуі
жатқызылады
.
В
.
Штерн
бойынша
бейімделу
–
өмірлік
міндеттерін
«
ақылдылық
əрекет
»
тəсілдер
арқылы
шешу
,
ал
Я
.
А
.
Пономаревтың
пікірінше
«
ішкі
жоспардағы
əрекет
»
болып
табылады
.
Л
.
Полани
«
интеллект
білімді
бейімдейтін
қабілеттердің
ішінен
біреуіне
жатады
»
деп
айтады
.
Бірақ
көптеген
ғалымдардың
көзқарастарында
өмірлік
міндеттерді
шешу
барысында
білімді
қабылдау
процесі
жағынан
ақыл
-
ой
бейімділігі
ретінде
ғана
көріне
-
ді
.
Ж
.
Пиаженің
айтуы
бойынша
,
интеллектінің
толығымен
дамуы
индивидтің
ортамен
«
теңдігіне
»
жетуде
универсалды
бейімділікте
көрінеді
.
Психологтар
үшін
интеллект
шынайылық
ретінде
болса
,
химик
-
тер
үшін
«
күнделікті
»
сипаттамасын
білу
өте
маңызды
.
Р
.
Стернберг
«
Интеллект
»
ұғымын
сəйкес
интеллектуалды
қылықтың
үш
форма
-
сы
ретінде
көрсеткен
:
а
)
вербалды
интеллект
(
сөз
қоры
,
шеберлік
,
оқығанын
түсіне
білу
біліктілігі
);
б
)
мəселелерді
шешу
қабілеттілігі
;
в
)
кəсіби
интеллект
(
қойылған
мақсаттарға
жету
біліктілігі
).
Интеллект
концепциясы
20
ғасырдың
соңғы
кезеңдерінде
кеңінен
дамыды
.
«
Интеллектінің
иерархиялық
моделі
»
интеллект
пен
жүріс
-
тұрыс
қылықтары
;
индивидтің
интеллектісі
мен
жеке
тəжірибесі
;
интеллект
бейімделген
қылықтар
арасындағы
қатынастармен
түсіндіріледі
.
Интеллект
алынған
мəліметтерді
қайта
оңдеумен
қамтамасыз
етеді
.
Р
.
Стернбергтің
моделі
жалпы
психологиялық
жəне
дифференциалдық
-
психологиялық
концепцияға
жатады
.
Р
.
Стернберг
тұлғаның
интеллектуалды
өнімділігі
танымдылық
құрылымның
айырмашылығымен
түсіндіріледі
.
Психологтар
алынған
мəліметтерді
қайта
өңдеуге
жауап
беретін
ақыл
-
ой
компонентінің
бірнеше
түрін
бөліп
көрсетеді
:
Бірінші
,
мəліметтерді
ұзақ
есте
сақтау
үшін
кодтау
жəне
оны
қайта
өндеуді
реттейтін
басқару
процесі
;
Екінші
,
иерархияның
өте
төмен
деңгейдегі
процестері
мен
таңдамалы
объектіні
өзге
затпен
үйлестіру
; .
Үшінші
,
субъектінің
орындалатын
іс
-
əрекетін
сыртқы
факторларға
бейімдеу
жəне
салыстыру
қажет
.
114
Р
.
Стенбергтің
концепциясының
міндеттерін
шешудің
негізгі
қиындығы
ақыл
-
ой
компонентін
дұрыс
түсіну
деп
көрсетеді
.
Р
.
Стернберг
қарапайым
жəне
ақыл
-
ойға
дарынды
балаларды
зерттей
отырып
,
мынадай
қорытынды
жасады
:
даралылық
инсайт
қабілеттілігіне
дарындылық
мəнді
болады
,
сонымен
бірге
қарапайым
балалармен
міндеттерді
шешу
процесі
жақсарады
,
бірақ
дарынды
балалардың
жұмысының
өнімділігіне
аз
əсерін
тигізеді
.
Интеллектті
екі
мағынада
түсіндіруге
болады
:
кең
мағынада
-
барлық
таным
іс
-
əрекетінің
жиынтығы
,
ал
тар
мағынада
-
адамның
ақыл
-
ой
қабілетін
сипаттайды
.
Интеллект
ұғымының
сипаттамала
-
ры
өте
көп
,
бірақ
осы
күнге
дейін
көпшілік
мақұлдаған
нақты
си
-
паттама
жоқ
.
Біріншісі
бойынша
,
интеллект
-
абстрактылы
белгілер
мен
байланыстарды
дұрыс
пайдалану
мүмкіндігі
.
Екіншісі
бойын
-
ша
,
интеллект
-
жүре
пайда
болған
жаңа
жағдайға
бейімделу
кезінде
тəжірибиемен
білімді
ұштастыра
алу
қабілеті
.
Бірінші
анықтамаға
байланысты
абстракциялық
қабілет
-
бұл
интеллекттің
бір
ғана
жағы
,
бұған
ойлаудың
нақтылығы
қажет
.
Екіншіге
байланысты
интеллект
тек
жағдайға
бейімделу
кезінде
емес
,
сонымен
бірге
оған
белсенді
қатысқанында
көрінеді
.
«
Интеллект
»
сөзі
психологияда
«
дарындылық
», «
ақыл
-
ой
дарындылығы
»
сөзінің
синонимі
ретінде
жиі
кездеседі
.
Интеллект
тестері
«
дарындылық
тестері
»
деп
,
ал
интеллект
коэффициенті
Q
ақыл
-
ой
дарындылығының
көрсеткіші
деп
аталады
.
Табиғи
интел
-
лект
–
таным
сферасының
сипаты
,
адамның
ақыл
-
ой
мүмкіндіктерінің
өзегі
болатын
дəл
ортасын
айтамыз
.
Интеллект
–
адамның
қолданбалы
,
көрнекі
-
бейнелі
немесе
символдық
түрде
алдына
мақсат
қойып
,
оны
орындаудың
ең
тиімді
жолын
тауып
алуға
қабілеттілігі
.
Қазіргі
интеллект
теориялары
бойынша
ақыл
–
ой
жетістіктері
өзінің
негізінде
ұйымдастырылған
жеке
тəжірибені
яғни
адамның
өзінше
көрінуін
,
түсінуін
,
қоршаған
ортаны
қабылдауын
көрсетеді
.
Ақыл
-
ой
қабілеттерін
арнайы
немесе
жалпы
деп
жиі
айтады
.
Негізінде
,
ақыл
-
ой
қасиеттері
(
мысалы
,
ақыл
-
ой
процесіндегі
са
-
лыстыру
,
талдау
,
жоспарлау
жəне
т
.
б
.)
əр
түрлі
тапсырмаларда
кең
көлемде
көрінеді
.
Осы
мағынада
олар
жалпы
іс
-
əрекеттің
түрі
болып
табылады
.
Сондықтан
адамдар
бір
-
бірінен
тек
ақыл
-
ой
қабілеттері
ғана
емес
,
іс
-
əрекеттерінің
жалпы
деңгейімен
де
ерекшеленеді
.
Интеллекттің
құрылымы
жəне
оның
негізгі
көріністерін
анықтау
жəне
өлшеу
əрекеттері
екі
концепцияға
негізделген
.
Ф
.
Гальтон
,
115
Дж
.
Кеттэлдің
идеясы
бойынша
,
интеллект
қарапайым
жеке
функ
-
ция
ретінде
көрінуі
тиіс
,
ал
А
.
Биненің
идеясы
бойынша
,
интел
-
лект
əрқашан
қабілеттің
сипаттамасын
береді
.
Осы
екі
əдіс
тесттерді
құрастыруда
кең
қолданылды
жəне
кейбір
өзгерістермен
қазіргі
күнге
дейін
тестология
тəжірибесінде
сақталған
.
Соңғы
кездері
интеллектіні
өлшеу
үшін
көптеген
əдістер
қолданылуда
.
Интел
-
лект
–
адамның
«
əлеуметтік
ортадағы
»
мəдени
бағалы
білімдері
мен
дағдыларын
меңгеру
арқылы
дамиды
.
Психологиялық
тұжырым
бойынша
интеллект
индивидтің
қоршаған
ортамен
байланысын
толық
қамтамасыз
етеді
.
Ол
осын
-
дай
байланыстың
үш
типін
бөлді
:
бейімділік
,
ішкі
таңдау
жəне
құрастыру
(
конструкциялау
) .
1.
Практикалық
тапсырмаларды
шешуге
қабілеттілігі
іскерлік
пен
ақылдылық
жəне
білімді
қолдану
икемділігін
көрсетеді
,
ал
вербал
-
ды
қабілеттілік
болса
,
сөздің
жылдамдылығы
мен
анықтылығында
көрінеді
;
2.
Интеллект
интеграциясы
ерекшелікті
көруге
жəне
əр
түрлі
көзқарастарды
қиыстыруға
қабілеттілік
пен
адамның
мəліметтерді
сұрыптап
іздену
жəне
мақсаттылығынан
байқай
аламыз
;
3.
Дүние
жүзі
туралы
білім
мен
жеке
тəжірибесін
қолдануға
ептілігінде
ойлаудағы
зеректігі
,
шапшаңдығы
жəне
абстрактылы
ойлауға
деген
ептілігі
байқалады
.
Х
.
Гарднер
интеллектті
өте
кең
мағынада
түсіндірді
.
Х
.
Гарднер
бойынша
интеллект
–
бірнеше
қабілеттерден
тұратын
құбылыс
қана
емес
,
сонымен
бірге
,
интеллекттің
көптеген
түрлері
бар
екенін
,
олардың
бір
-
біріне
тəуелді
емес
екенін
дəлелдеді
.
Ол
интеллекттің
7
түрін
бөліп
көрсетті
:
1.
Лингвистикалық
–
вербалды
.
Мəліметтерді
беру
үшін
табиғи
тілді
қолдану
,
сонымен
бірге
,
ынталандыру
мен
қозу
қабілетін
си
-
паттайды
(
ақын
,
жазушы
,
журналист
);
2.
Логикалық
–
математикалық
.
Категория
мен
заттарды
зертте
-
уге
,
топтауға
,
манипуляция
жолымен
символдар
мен
түсініктердің
арасындағы
байланысты
анықтауға
қабілеттілікті
көрсетеді
(
матема
-
тиктер
мен
ғалымдар
);
3.
Кеңістіктегі
интеллект
.
Ақыл
-
ойда
объектілерді
көру
,
қабылдау
жəне
манипуляциялау
,
көру
кеңістігі
мен
композицияны
қабылдау
мен
құру
қабілеттілігі
(
архитектор
,
инженер
,
хирург
);
4.
Музыкалық
.
Музыка
жазу
,
орындау
жəне
музыкадан
қанағат
алу
қабілеттілігі
(
əнші
,
композитор
,
музыкалық
сыншысы
);
116
5.
Дене
-
кенестикалық
.
Қимыл
дағдысын
спортта
,
өнерде
,
қол
еңбекте
орындай
алу
қабілеттілігі
(
биші
,
спортсмен
,
механик
);
6.
Кісі
аралық
.
Адамдардың
əрекет
мотивтерін
түсіну
жəне
адам
-
дармен
қалай
жұмыс
істеу
керектігін
білу
қабілеттілігі
(
мұғалім
,
психолог
,
сатушы
);
7.
Интроспекционизм
.
Өзіне
дұрыс
модель
қалыптастыру
,
яғни
өзін
-
өзі
зерттеу
арқылы
сезімін
,
ынтасын
түсіну
жəне
осы
моделді
күнделікті
өмірде
қолдану
қабілеттілігі
(
психолог
,
ақын
).
Когнитивті
бағыттың
мəні
интеллект
өнімділігіндегі
бөлек
та
-
ным
процестерінің
қасиеттеріне
негізделеді
.
Интеллектіні
даралық
тəжірибе
ерекшелігіне
əкеліп
тірейтін
басқа
да
бағыттар
бар
.
Рессейлік
ғалым
М
.
А
.
Холоднаяның
анықтамасы
мынадай
: «
ин
-
теллект
өзінің
онтологиялық
мəртебесі
бойынша
–
бұл
ментал
-
ды
құрылым
түріндегі
даралық
ақыл
-
ойының
ерекше
формасы
».
Интеллектілі
қабілеттердің
құрылымына
мыналар
кіреді
:
1)
интеллект
терминінің
тар
мағынадағы
мəні
(
психикалық
құбылыстардың
даму
деңгейі
);
2)
креативтілік
(
шапшаңдық
,
зеректік
жəне
т
.
б
.);
3)
үйренушілік
(
имплицитті
,
эксплицитті
);
4)
танымдық
стилдер
(
танымдылық
,
интеллектілі
).
Когнитивті
стилдерді
интеллект
құрылымына
жатқызу
түрлі
пікірлерде
таластар
туғызады
. «
Когнитивті
стиль
»
түсінігі
мəліметті
алу
,
өңдеу
,
қолдану
əдістеріндегі
жеке
ерекшеліктерді
сипаттайды
.
«
Менталды
тəжірибе
»
түсінігінің
мазмұны
көбіне
«
кристалданған
ин
-
теллект
»
Кэттел
бойынша
жəне
В
.
Д
.
Щадриков
бойынша
«
қабілеттің
операциялық
механизмдері
»
түсінектерінің
мазмұнымен
сəйкес
келеді
.
Психолог
Дж
.
Гильфорд
өңдеген
интеллект
құрылымы
қазіргі
күндері
кең
түрде
қолданылады
.
Дж
.
Гилфорд
жəне
оның
əріптестері
қабілеттіліктерді
зерттеу
барысында
20
жылдан
артық
уақыт
жұмыс
істеп
,
интеллект
құрылымының
моделін
қалыптастырады
.
Осы
мо
-
дель
арқылы
интеллекттің
120
факторын
бөліп
көрсетуге
болады
жəне
олады
3
тəуелсіз
айнымалыға
сəйкес
топтауға
болады
:
1-
айнымалы
.
Ұсынылатын
мəліметтің
мазмұны
.
2-
айнымалы
.
Мəліметті
өңдеу
қорытындылары
.
Дж
.
Гильфорд
теориясы
необихевиорстік
схемаға
сүйенеді
. S O R.
Мəліметті
өңдеу
қорытындылары
(
сурет
-1).
Достарыңызбен бөлісу: |