[]

261 
 
жандандырудың  арқасында  ауызша  сөйлеу  тілінің  интонациялық  суретінің  дағдылары 
ұшталады, жетілдіріледі, ал тілді ресімдеу, көркемдеу үдерісі егжей-тегжейлі үйретіледі. Бұл 
тыңдаушы  мен  көрерменнің  нақты  жағдайға  сәйкес  өзінің  интонациялық  ерекшеліктерді 
меңгеру  биігіне  жетуге  мүмкіндік  береді,  сонымен  бірге  өз  ойын  дұрыс  жеткізуге 
көмектеседі.  Ғалым  М.С.  Серғалиев  сөз  болып  отырған  мәселеге  ерекше  көңіл  бөлген.  Ол 
экраннан естілетін сөздің өзіндік ерекшелігін айта келіп, қазақ дикторлар мектебінің негізін 
салған  Әнуарбек  Байжанбаев  туралы  былайша  толғанады:  «Әнекеңнің  дауысы  сахнаға 
немесе экранға арналған дауыс емес пе? Әсіресе, көркем шығарма (өлең болсын, мейлі, проза 
болсын,  мейлі)  оқығандағы  шабытты  шағы  оны  бір  тыңдаған  адамның  жадында  сақталуға 
тиісті. Әр сөздің арасындағы интонация, сөйлем ішіндегі қажетті  бір немесе бірнеше сөздің 
басқадан  бөлекше  айтылуы;  сөйлемнің  аяқталар  тұсы;  тіпті  сөйлем  ішіндегі,  сөйлемдер 
арасындағы  көп  нүктенің  ескерілуі;  кейбір  сөз  тіркестерінің  бір  сөздей  оқылуы  –  санай 
берсеңіз, тағы осындайлардың бәрі-бәріне мән беретін-ді» [9, 5].  
Біз өз ойымызды әр кезде әрқалай білдіреміз. Мәселен, сабақ барысында бір-біріне тіл 
қату  арқылы  сөйлеу  кезінде  айтылған  сөз  кідіріспен  (паузамен)  ажыратылады.  «Чем  выше 
уровень  языковой  компетенции,  тем  меньше  количество  пауз.  Возникновение  частотных 
пауз  хезитации  обусловлена,  прежде  всего  тем,  что  речь  ведущего  /  журналиста  не 
соответствует  профессиональному  уровню  владения  нормами  публичной  речи.  В  силу 
отсутствия  необходимого  навыка  грамотной  публичной  речи  ведущий  тратит  больше 
времени  на  поиск  нужного  слова,  в  результате  чего  такая  речь  становится  трудной  для 
восприятия,  для  осознания,  и  поэтому  оценивается  испытуемыми  как  ошибочная»  [10,  30]. 
Әрбір  адамның  интонациясы  басқаларға  ұқсамайды,  өзінше  жеке  дара.  Соның  нәтижесінде 
(дауыс тембріне ғана байланысты емес) бізге телефон шалған адамның кім екендігін анықтай 
аламыз. Бірақ қазіргі кезде адамның жеке дара интонациясы толық зерттелген жоқ. Адамның 
жеке дара интонациясы қалай қалыптасады деген сұраққа Ресей лингвистика институтының 
директоры  М.  Кронгауз  былай  жауап  берген:  «Вообще,  интонация,  может  быть,  самая 
загадочная область фонетики. Исследования интонации только-только начинаются. Поэтому 
здесь,  скорее,  мы  можем  делать  какие-то  предположения.  Есть  различные  фонетические 
характеристики  того,  что,  действительно,  формирует  звуковой  образ  собеседника,  в 
частности, может быть, нам не очень приятного во время разговора, а может, наоборот, сразу 
располагать. Владение этим аппаратом почти всегда интуитивное очень помогает человеку в 
коммуникации. Но еще раз говорю,  индивидуальные интонации изучены не очень хорошо» 
[11, 43]. 
Әр  кезеңде  қандай  да  бір  сөзге  немесе  сөз  тіркесіне  екпін  түсіру,  яғни  оны  ереше 
интонациямен  айту  сәнге  айналуы  мүмкін.  Интонация  жыл,  ғасыр  өткен  сайын  өзгеріп 
тұрады,  бірақ  бұл  үдеріс  баяу  жүзеге  асады.  Интонацияның  өзгерісі,  ең  алымен,  театр, 
теледидар  және  радиода  көрінеді,  онда  сөйлеу  мәнері,  интонация  жылдам  өзгеріп  тұрады. 
Өйткені  қазіргі  тіл  бүгінгі  телерадиохабарлар  мен  театр  сахнасынан  көрінеді.  Сондықтан 
жоғары  оқу  орындарының  орыс  бөлімі  студенттеріне  қазақ  тілін  оқытуда  интонацияны 
меңгерту маңызына мән беріп, тиімді жолдарын тәжірибеде қолданған жөн. 
 
Әдебиет тізімі 
1 Артемов В.А. К вопросу о психологии обучения иностранным языкам. / Сб.: Вопросы 
психологии  и  методики  обучения  иностранным  языкам  под  ред.  В.А.  Артемова,  И.В. 
Карпова и И.В. Рахманова. –  М., 2000. 
2  Базарбаева  З.М.  Қазақ  тілінің  интонациялық  ерекшеліктері.  –  Алматы:  Дайк-Пресс, 
2008. – 284 б. 
3 Щерба Л.В. О взаимоотношениях родного и иностранного языков. / Языковая система 
и речевая деятельность. – Л., 1974. 
4 Тұранқұлова Д. Көркем сөз оқу шеберлігі. – Алматы: Білім, 2001. – 26 б. 
5 Введенская Л.А. Павлова Л.Т. Культура и искусство речи. – Ростов на Дону: Феникс, 
1996. – 341 стр.  

262 
 
6 Тіленшиева С. Мәнерлеп оқу / Қазақ тілі. Энциклопедия. – Алматы: IDK TIPO, 1998. 
– 509 б. 
7  Ақтаев С. Дауылпаз дауыс. – Алматы: Өнер, 1989. – 160 б. 
8  Сыздықова  Р.  Сөз  сазы.  Сөзді  дұрыс  айту  нормалары  /  Көмекші  оқу  құралы.  – 
Алматы: Санат, 1995. – 120 б. 
9  Серғалиев  М.С.  «Хабар»  бағдарламасының  стилі  мен  тілі  туралы  //  Жинақ: 
Мемлекеттік  тіл:  терминология  іс  қағаздары  мен  бұқаралық  ақпарат  құралдарының  тілі.  – 
Астана, 1999. – 464 б. 
10 Христова  Н.А.  Нарушение  языковой  нормы  в  текстах  СМИ:  влияние  на 
познавательные структуры индивида: автореф. ... канд. филол. наук: 10.02.19. – Тверь: Твер. 
гос. ун-т, 2006. – 20 с.  
11 Беляев Б.В. Очерки по психологии обучения иностранным языкам. -  М., 1965. 
 
В  данной  статье  автор  анализирует  важность  и  эффективность  усвоения 
студентами  особенности  интонации  казахского  языка  на  практических  занятиях.  Автор 
рассматривает  грамотное  владение  интонацией  речи  как  главный  признак  мастерства 
речевой  культуры  и  большое  внимание  уделяет  информационным  теле,  -радиопрограммам 
как эффективному дидактическому материалу для изучения интонации казахского языка.     
 
In  the  given  article  the  author  handles  the  process  of  mastering  legal  Kazakh  language  by 
students  by  way  of  participation  in  different  day-to-day  communication,  to  be  fluent  in  using 
professional  vocabulary  and  scientific  terms,  syntactic  styles,  to  impart  good  perception  skills,  to 
listen  necessary  information  in  professional  sphere  to  solve  some  issues  in  cognitive  scientific 
situations. 
 
 
 
 
ОӘЖ 81’355:811.512.122 
Д.Д. Бисмильдина 
Қазақ экономика, қаржы және халықаралық сауда университеті 
Астана, Қазақстан 
Bismildina@mail.ru 
 
«ҚАЗАҚ ТІЛІ» ПӘНІНЕН ОРФОЭПИЯНЫ МЕҢГЕРТУДІҢ 
МАҢЫЗЫ МЕН ТИІМДІЛІГІ 
 
Бұл  мақала  жоғары  оқу  орындарының  орыс  бөлімі  студенттеріне  жүргізілетін 
практикалық қазақ тілі пәнінен орфоэпияны меңгертудің маңызы мен тиімділігіне арналған. 
Автор білім алушыларға ауызша әдеби сөйлеудің орфоэпиялық нормаларын сақтау олардың 
тіл мәдениетінің және кәсіби біліктілігінің міндетті талабы екенін өзектей отырып, оны 
меңгертудің  тиімді  жолдарын  көрсетеді.  Бұл  жұмыс  қазақ  тілінде  ауызша  әдеби  сөйлеу 
мәдениеті мәселелері толғандыратын барша оқырман қауымға ұсынылады. 
 
Кілтті  сөздер:  ауызша  әдеби  сөйлеу  тілі,  орфоэпиялық  норма,  теле,  -
радиобағдарлама, диктор, тілші, орфоэпиялық сөздік 
 
Көпшілік алдында сөз сөйлеу нормалары мен тұрмыстық қатынастағы сөйлеу тіліне тән 
дыбыстау  нормаларын  араластырмай,  сауатты  сөйлей  білу  тілдік  қарым-қатынас  үшін  аса 
маңызды.  Өйткені  өз  ойыңды  өзгеге  ауызша  түсінікті  етіп  жеткізуде  сөздік  қорды  байыту 
жеткіліксіз,  мұндайда  сөзді  дұрыс  айту,  дыбыстау  да  үлкен  рөл  атқарады.  Дұрыс  айту 
нормаларын  меңгеру  өзін-өзі  жетілдірумен  айналысатын  барлық  адамдарға  қажет.  Анық,