" Бастауыш тәлім" тəлім бағдары 2-и курс студенті Утебаева Айнураның

жүктеу 47,88 Kb.

бет	3/8
Дата	30.01.2022
өлшемі	47,88 Kb.
	#37287

1 2 3 4 5 6 7 8

ИНАБАТТЫЛЫҚҚА ТӘРБИЕЛЕУДЕ ХАЛЫҚ МАҚАЛДАРЫНАН ПАЙДАЛАНУ

Ш.М. МИРЗИЁЕВ

1. Адамгершілік тәрбиесі туралы халық мақал-мәтелдері. Әр мақалада әрқашан «білім беру» үлгісі бар: мақаланың төменгі жағында мысал бар. Өмірдің түрлі жақтарын жинақтау арқылы мысалды толықтыратын айқын таңба түсініледі сөйлемге айналады. Мақал-мәтелдер еңбеккерлердің көптеген рухани қажеттіліктерін білдіреді қанағаттандырады, олар интеллектуалдық білімге, өндіріске, адамгершілікке, адамгершілік қасиеттерге және тағы басқа. Мақал-мәтелдер көне заман емес, халықтың тірі үні, Халықтың есінде бүгін не керек, ертең не көмектеседі. Мақалдағы өткен.

Сөзге келсек, бүгіні мен болашағына қарай бағаланады, мақал-мәтелдер арқылы көрініс табады. Халықтың кешегі арман-тілегі олардың игі мақсаттарына қаншалықты сәйкес келетініне қарай айыпталады.Мақал-мәтелді бүкіл халық жасайды, сондықтан ол қоғамдық пікірді білдіреді. Онда халықтың қателікке берген бағасы, халық зиялылығының бақылауы бар. Жеке адам жасаған ізгі даналық көпшіліктің пікірін білдірмесе, мақал бола алмайды. Өте әйтпесе, қоғамдық пікір мен жеке пікір қатар түспейдіең ықтимал. Халық мақал-мәтелдерінің есте сақтауға ыңғайлы түрі бар, этнопедагогикалық құрал ретінде олардың мағынасын күшейтеді.

Халық мақалдары ұлттық құндылық ретінде. Мақал-мәтелдер жадында берік сақталады. Сөз ойындары, сөздің әр түрлі реңктері, ұйқас, әуен, кейде есте қалатындай тартымды қалады. Сонымен бірге поэзия даналықтың, тәрбиенің, оның туынды мінез-құлқының көрінісі қызметінің тәжірибесін сақтау және насихаттау. Мақал-мәтелдердің төл құралы – тәрбие, олар ежелден тәрбие құралы болған қызмет етіп келеді. Бір жағынан, олар білім беру идеясы, екінші жағынан халық тарапынан тәрбиелік әсер етеді, білім беру қызметін, халықтың қиялын орындайды, тиісті тәрбиелік әсер етудің құралдары, әдістері, тұлғаның жағымды жақтары туралы әңгімелейді келеңсіз жақтарын бағалайды, тұлғаны қандай да бір жолмен қалыптастырудың мақсаттарын айқындайды, тәрбиені ынталандырады, тәрбиеші ретіндегі өз міндеттерін құрметтемейтін үлкендерді айыптайды және т.б.

Мақал-мәтелдер халық даналығы ретінде ауыз әдебиетінің бай қазынасына айналып, оның шағын жанрларының қатарынан орын алады. Мақал – мәтелдер өзінің бейнелі табиғатымен көркем сөз өнерінің көрікті де құнарлы үлгілеріне жатады. Мақал-мәтелдер тереңнен қозғап, кең толғап ой тұжырымының мәйегі, қысқа да нұсқа түйіні ретінде философиялық категория болып саналады.

Мақал-мәтелдерде халықтың тұтас танымдық тәжірибесі, оның адамгершілік-этикалық, әлеуметтік-эстетикалық, көркемдік және тәрбиелік мақсаттары бейнеленген. Аталған тілдік бірліктер халықтың даму тарихын бойына жинақтап, халықтың мінез құлқының жағымды, жағымсыз жақтарын сынайды. Мақал-мәтелдер адамның әр түрлі көзқарастарын, қарым-қатынастарын бейнелейді. Мақал-мәтелдердің сан түрлілігі баланың ойлау қабілетін дамытып, сөйлеу дағдыларын жетілдіретін құнды материал болып табылады.

Әрбір этностың адамзат қоғамындағы тарихи-мәдени рөлін, өркениетке қосқан үлесін, рухани болмысы мен ментальдық құндылығын бағалағанда оның даналық қорында жинақталып, қалыптасқан мақалдары мен мәтелдерінің ауқымын ғана емес, дүниетанымдық ой-парасатының тұңғиық тереңдігін де, шарықтау шегінің биіктігі мен мазмұн-мәнінің кеңдігін де ескерген абзал. Осы тұрғыдан алып қарағанда қазақ мақал-мәтелдерінің өткен өмір мен бүгінгі болмысты танып-білудегі логикалық, философиялық, дүниетанымдық, эстетикалық, тағылымдық, прагматикалық мәні өте зор. Ауыз әдебиетінің қазынасында мақал-мәтелдің алатын орын ерекше. Мақал-мәтел ел өмірінде орын тепкен барлық құбылыстарға тұжырымды, қысқаша қорытынды жасаған энциклопедия тәрізді. Мақал – өмірлік тәжірибеден туындаған түйінді пікір тұжырымды сөз өрнегі немесе тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні. Мәтел – белгілі бір ойға, ұғымға ишара жасайтын, астарлап, жұмбақтап айту мәні басымдау болатын халық мұрасы. Мақал-мәтел – зердемізді ашып, ұлттық сана-сезімімізге әсер етіп, салт-дәстүрімізді және әдет-ғұрпымызды кеңінен танып білуге үйретеді, дүниетанымдық көзқарасымызды қалыптастырады. Тіліміздегі он бес мыңнан астам мақал-мәтел қазақ елінің өткен тұрмыс тіршілігімен қазіргі болмысын көрсетеді. Мақал-мәтелдер ауыз әдебиетінің бай қазынасының шағын жанрлары ретінде халық даналығы қатарынан орын алады. Көркем сөз өнерінің көрікті де, құнарлы үлгілері болып табылатын тіліміздегі мақал-мәтелдер өзінің бейнелі табиғатымен ерекшеленеді. Мақал-мәтелдер тереңнен ой қозғап, белгілі бір ойды тұжырымдайды. Мақал-мәтелдер, ең алдымен, міндетті түрде жеке дара адамдардың, көбінесе, ділмар-шешен адамдардың дуалы аузынан шығып, халық арасына тарап, елдің жадында сақталуы арқылы қалыптасады. Мақал-мәтел деген терминнің өзі тілімізде араб тілінен енген. Мақал-мәтел өмірдегі түрлі жағдаяттарды қорытындылау негізінде туады. Ол – тіршіліктегі тартыстың, толассыз күрестің, әлеуметтік қайшылықтардың тәжірибесі, философиялық мәні. Ол өмір заңдарына терең бойлаудан, салыстырудан, адамзаттың талай белестерінің ақықатын толғаудан туындаған.

Мақал-мәтелдер де ауыз әдебиетінің баса да салалары секілді замандар барысында сұрыпталған, өңделіп, мәні өткірленген. Өмірдің талабына сәйкес келмей жатқан ұғымдар қолданыс барысынан ысырылып, ескірмесі, заманға ілесетін даналықтар ғана сақталып отырған. Ауызша түрде тарап отырғандықтан, көпшілік жалпылап айтқандықтан мақалды шығарушы авторлардың аты уақыт өте келе ұмытылып, көпшілікке жалпы ортақ рухани байлыққа айналған. Мақал мен мәтел – екі жанр. Дегенмен де, олардың мағынасына, құрылысына, атқаратын қызметіне қарай әрқайсысының өзіндік ерекшелігі бар. Мақал аяқталған ойды білдіреді, дербес тұрып та мағына береді. Мақалда дәлел мен қорытынды қатар айтылады.

Мәтел жеке тұрып тиянақты ойды бере алмайды, тек белгілі бір ойды ажарлау, айқындау үшін және сілтеу, меңзеу мағынасында қолданылады. Сонымен мақал-мәтел – қазақ ауыз әдебиетінің бір саласы, қазақ халқының тұрмысын, кәсібін, салтын, дүниеге көзқарасын бейнелейтін шағын халық шығармасы [2,56]. Қазақ мақалдары мен мәтелдері, негізінде, ауызша айтылып, халық жадында сақталған. Оларды жинау, жариялау ісі ХІХ ғасырдың екінші жартысында қолға алынды.

Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдерді алғаш рет қағаз бетіне түсірген ғалым – Шоқан Уалиханов. ХІХ ғасырдың елуінші жылдарында Шоқан Уалиханов ел аралап жүріп, ел аузынан екі жүзден астам мақал-мәтелді тізіп, жазып алған.Қазақ әдебиетінің нұсқалары, соның ішінде мақал-мәтелдер жариялаған әдебиеттердің арасында Орынбор қаласында 1879 жылы жарық көрген, 1906 жылы толықтырылып қайта басылған Ы.Алтынсариннің Хрестоматиясының алатын орны ерекше. Мұнда қазақ мақал-мәтелдерінің ең таңдаулылары жинақталған әрі жүйеленіпп тақырыптық қағидамен берген. Ы.Алтынсарин тек оқу-ағарту ісіне емес, халық мұрасын жинап, жариялауға да үлкен үлес қосқан, кейінгі жинаушыларға үлгі-өнеге көрсеткен. 1923 жылы Москвада «Мың бір мақал» (құрастырушы Әбубәкір Диваев), 1927 жылы Ташкентте «Қазақ мақалдары» (құрастырушы Әбубәкір Диваев),1935 жылы Алматыда «Қазақтың мақалдары мен мәтелдері» (құрастырушы Өтебай Тұрманжанов), 1950 жылы Алматыда «Қазақтың мақал-мәтелдері» (құрастырушы Балым Ақмұханова),1968 жылы Алматыда «Шығыс халықтарының мақал-мәтелдері» (аударушы Мақсұтбек Майшекин), 2004 жылы Алматыда «Халық даналығы» (авторы Әбдуәли Қайдар), 2007 жылы Алматыда «Ұлылық қалғыса ұлт қайғыға кетеді» (құрастырғандар Сұлтан Шәріпұлы, Өтепберген Ақыпбекұлы) сияқты еңбектер жарық көрді. Қазақ халқының тұрмыс-тіршілігінде төрт түлік ішінде қойдың алар орны ерекше. Қойдың еті мен сүті – тамақ, жүні мен терісі – киім әрі баспана. Қой өте өсімтал келеді, «Мал өсірсең, қой өсір, пайдасы оның көл көсір» деп, оның маңыздылығын арттыра түскен. Халқымыз «Бірінші байлық – денсаулық, екінші байлық – ақ жаулық, үшінші байлық – бес саулық» деп, «Қойлы бай – қорлы бай» деп, дәулеттің алды ретінде қой малын санаған. «Семіздікті қой ғана көтереді» деген қорытынды да адамның тоғышарлығын сынап, «Тоғыз қабат торқадан тоқтышақтың терісі артық» деп тағы да сынай түседі. «Қойдың саны мыңға жетсе, керегенің басынан бас кетпейді», «Қой алты күн аштыққа шыдайды». Міне, бұдан шығатын қорытынды қарапайым шаруаның күн көріс көзі қой малының қажетті мал екенін аңғару қиынға соқпайды. Сондықтан бірқатар мақалдарда «Малды бақсаң қойды бақ, май кетпейді шарадан», «Қойың болмаса, байлықта ойың болмасын» [4,55],- деп, қой шаруашылығының өнімді әрі тиімді тұстарын кеңінен бейнелеген. Бірақ қай мал болса да олардың өздігінен өсіп-өнбейтіні белігі, қой малы да сондай. Оның қорасын, өрісін, жай-жапсарын білу керек. Өйткені «Қой өрісі – қорадан», «Қой өлді болмай, төлді болмайды», «Күн батса қойға соқпақ табылады», «Қой көрмеген қой көрсе қуалап жүріп өлтіреді» [4,47]. «Мал өсірсең, өрісін тап», «Қой семізі – қойшыдан», «Тоғышардың ту қойы қысыр қалады», «Қойды қорадан сат, астықты ұрадан сат» [ 4,126], – дейді шаруа.Қойдан кейінгі шаруа қолға қолайды түліктің бірі – сиыр малы. Сиыр ең алдымен сүтімен, етімен пайдалы. Сондықтан шаруа арасында «Сиырлы бай – сары май» , «Сиырлының үйі айран, сиырсыздың үйі сырдаң», «Тана пайда бермесе, тәңір пайда бермейді» [4,26], – деген бағалаулар бар. Бірақ малдың бәрі бірдей емес. Қай түліктің болмасын сапалы, өнімді, өсімтал келуі ең алдымен оның тұқымына байланысты. Сондықтан халық «Сиыр алсаң танып ал, танымасаң тарғыл ал», деп жылдар бойға тәжірибесін ұсынса, «Сиыр мүйіздің күші болмайды, егіз мүйізді сиырдың сүті болмайды» [4,22], – деп тағы да ескертеді. Сиыр күш, көлік ретінде де қолданылатын мал. Сондықтан шаруа бұл түліктің күшіне үлкен мән беріп, «Өгізге «өк» дегізген өлім», «Өгіз өлген жерінде өкіреді», «Өгіз өлгенше өседі», «Дихан болсаң, өгізің болсын» [4,128], -деген бірқатар мақал-мәтелдер арнаған. «Сиыр судан жериді, су сиырдан жериді», «Жаман сиыр жазда бұзаулайды», «Өгіз мінгеннің өмірі өксиді» деген мақалдар сиыр малына қатысты өмірлік тәжірибесін көрсетеді. Қайсы бір жайсыз адамдардың жағымсыз қылықтарын сынағанда да, сиыр малыныың ұнамсыз жақтарын алынады. «Соқыр сиыр соқпақшыл, жаман адам тақпақшыл», «Сиыр сипағанды білмейді, жаман сыйлағанды білмейді» – дейді. Көшпелі қазақ шаруасының қолындағы сүйкімді малы – түйе. Түйе жүні мен терісі – киім, сүті – сусын, еті – ас. Әсіресе, түйе көш көлігі ретінде бағалы. Ол – сиырдай емес, сирақты мал. Қыста суыққа төзімді келсе, жазда ыстыққа төзімді, әсіресе шөлге, аштыққа да шыдамды. «Жалғыз баласы өлген жұртта қалмайды, жалғыз түйесі өлген жұртта қалады», «Қоңсы ақысын түйе қайтарады», «Бесті бураның күні күркірейді», «Түйелі ел қырға, түйесіз ел Сырға» [4,19], – дейтін мақалдар қазақ халқы шаруашылығындағы түйе малының қагшалықты маңызды қызмет атқаратынын аңғартады. «Түйе алпыс күн аштыққа, отыз күн шөлге шыдайды», «Нар жолында жүк қалмас», «Ауырды нар көтереді, ауруды ер көтереді» деп, төзімділікке, шыдамдыққа баули отырып, мақтайды. Ұлы Дала жерінде көшпелі елдер арасында сауда-саттықтың, алыс-берістің, жалпы құрлықтағы жол қатынасының негізгі көлігі болған түйенің «дала кемесі» атануы да тегін емес. «Жуас түйе жүндеуге жақсы» деп адамның жуасытығына сын тағып, қайраттандырса, «Түйе бойына сеніп жылдан құр қалыпты», «Түйенің үлкені көпірден таяқ жейді», «Жалғыз түйе бақырауық» [4,124],- деп те түйе малын мысалға алып, адам мінезін сынап та қояды. Жылқы – қазақтың ең сүйікті малы, ол халық үшін, ең алдымен, көлік ретінде, екіншіден, сусындық сүтімен, дәмді етімен қымбатты. Жылқы терісін киімге жаратумен бірге, жүген, ноқта, тартпа, құйысқан, өмілдірік, үзеңгі бау, қанжыға бау, қамшы секілді ер-тұрман әбзелдері түгел дерлік жылқы терісінен жасалады. «Жылқы – малдың патшасы» деген мақал жылқы малының халық танымында жоғары тұратынын, ал «Ат ұстаған азабынан құтылады», «Аттылы ақысын жауға жібермес» деп, жылқының қажеттілігін арттырады, «Сауын саусаң, бие сау – боз қырау түспей суалмас», «Саумал ішсең, қымыз жоқ, Байтал мінсең, құлын жоқ» [4,5], – деп, аса жоғары баға берген. Мақал-мәтелдерде жылқы малының сынын, сыр мінезін жіті аңғартатын «Сырын білмейтін аттың сыртынан жүрме», «Ат кісініскенше, адам сөйлескенше» т.б. бірқатар мақалдар баршылық. «Бәйгеден ат келмейді, бап келеді» деп, оның бабын тауып пайдалана білу жолдары да назардан тыс қалмаған. «Сырын білмеген аттың, сыртынан жүрме», «Ат мінбей, атыңды мақтама» [4,26], – депте ескерту жасайды. Мақал-мәтелдерді поэтикалық жанр ретінде байыптаған зерттеушілердің жұмысына көз салсақ, халық даналығы оның тілінде, мәнді де мағыналы сөзінде екендігін бірден аңғарамыз. Демек, мақал-мәтелдерді көркем сөз өнерінің көрікті өрнегі, ұлт рухының құдіретті күші деген анықтамамен келіспеске болмайды. Мақалдың қазіргі заманғы адамның рухани-адамгершілік мәдениетін дамытудағы маңызы өзекті. Аталған шағын фольклорлық жанрда қаланған адамгершілік қағидаттары жеке тұлғаның дүниетанымын қалыптастыруда да орны ерекше. Осы тұрғыдан қазақ тіліндегі мақал-мәтелдер тілдің жүйесін зерттеуде де, сондай-ақ мәдени және моральдық құндылықтарға тәрбиелеуде де үлкен ғылыми құндылығы бар.

Жасы үлкендерді өзіне лайық мінез-құлыққа үйрететін сөгіс және, сайып келгенде, оқытудың нәтижелерін көрсететін бірегей білім беру кеңестерінің жиынтығы кеңес. Бұл әсіресе оқу тәжірибесін жалпылауға қатысты. Баланың дүниеге келуі, олардың халық өміріндегі орны, тәрбиесі туралы мақал-мәтелдер мақсаттары, құралдары мен әдістері, ынталандыру және жазалау, оқу мазмұны, еңбекке және адамгершілікке тәрбиелеуге, бала ата-анасының мінез-құлқындағы ізгі қасиеттерді мұра ету. қоршаған орта мен қоғамдық пікірдің әсерімен байланысты тәрбиелік идеялар шағылысқан және т.б. Халықтар мен ұрпақ тәрбиесі туралы пікірталаста үлкенді-кішілі барлық халықтар тәуелсіз қатысады.

Ауыз әдебиетін зерттеу ісі шын мәнінде Кеңестік дәуірде қолға алынып, ғылыми жолға қойылды. Бұл кезде ауыз әдебиетін зерттейтін – фольклористика деп аталатын ғылым қалыптасты. Фольклорист ғалымдар қатары өсіп, соның нәтижесінде жалпы халық ауыз әдебиетінің және оның жеке түрлерінің туу, қалыптасу, даму тарихы жайында газет-журналдық мақалалар, үлкен ғылыми зерттеулер (монографиялық, кандидаттық, докторлық диссертациялар, мектеп пен жоғарғы оқу орындарына арналған оқулықтар т.б.) жазылып, баспа жүзінде жарияланды. Ересек ұрпақ қол үзіп, жеткіншек ұрпақ көз жазып қала жаздаған ата-бабаның аяулы дәстүрін, қастерлі салт-ғұрпын, мәдениетін, өзіндік үлгі өнегесін балалар бойына сіңіру – көпшілік міндеті. Әйтсе де, осы орайда ұстаздың орны ерекше. Өйткені ұстаз – оқу мен тәрбиенің негізгі бөлігін бала бойына сіңіруші, жас ұрпақты оқытып алған білімін кеңейтіп, көркемдік талғамдарын арттыруда, өмірге қөзқарастарын дұрыс қалыптастырып халықтық тәрбие беруде, ізгі мінез-құлық ұлттық қасиеттерін қалыптастыруда ана тілі мен әдебиеті пәнінің атқарар міндеті мол, орны ерекше. Баланың ұлттық сезімін ояту үшін, сабақ жүйесін ұлттық дәстүрмен ұштастырып және халық ауыз әдебиетінің асыл үлгілерін оқу процесінде қолдану арқылы, ғасырлар бойы тасада қалып келген тамаша дәстүрлерімізді қайта жандандырып, ұрпақтар бойына сіңіруге үлкен көмегін тигізері сөзсіз.

Сонымен бірге, оқушылар халқымыздың өткен тарихына ойлы көз тастап, қарым-қатынас өнердегі салт-дәстүрлерді саналы түрде сезініп өседі. Яғни, Б. Момышұлының сөзімен жаңғыртсақ: «Халық тәжірибесі тек бізге ғана емес, біздің ұрпақтарымыз үшін де қымбат қасиет».Олай болса, халық ауыз әдебиетінің асыл мұраларын сабақтың белгілі бір кезеңінде ұтымды пайдаланып, халықтық мұраны оқу-тәрбие үрдісіне енгізу басты парызымыз. Халқымыздың асыл мұрасын болашақ ұрпаққа жеткізу, олардың зердесін дамытуға мұғалімнің және ата-ананың рөлі зор. Сонымен, ғылыми-педагогикалық әдебиеттерді зерттей отырып, ұлы бабаларымыздан мұра болып қалған халық ауыз әдебиетін қазіргі оқу-процесінде тиімді қолданып, оқушылардың логикалық ойлау қабілетін арттырып, сөздік қорын молайтып, тілін дамыту мәселесі кешенді зерттелу үстінде. Әрі ақын, әрі ғалым М.Ж. Көпеевтің қазақ фольклорын жинау, жүйелеу жөніндегі еңбегі ерекше. М.Ж. Көпеевтің ел аузынан жинаған «Мес» атты қолжазба мұралары «Тұрмыс-салт жырлары», «Аңыздар», «Ақын-жыраулар туралы», «Айтыстар», «Ертегілер», «Батырлар жыры туралы» деп аталатын бөлімдермен жарық көрді. Мұның өзі Мәшһүр Жүсіп Көпеев есімінің ішінде ақындығымен аңызға айналуы ғана емес, халық ауыз әдебиетінің үлкен жанашыры болғанын көрсетеді.

жүктеу 47,88 Kb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 2 3 4 5 6 7 8