| 2.Халық мақал-мәтелдерінің оқушы тәрбиесіндегі тәрбиелік мәні. Білім нәтижелері туралы қоғамдық пікірдің тәрбиелік мәні зор. «Қызық адам алдамас», «Иманды адам көмірдей: жанбаса да, қара», «Ар-ұжданның тазалығы» деген осындай пікірлерді ортаға салады. Құдайдың көзі», «Ар-ождан таза», «Жүргенде шөпті баспайды» (момындық туралы), «Қардағы ізі ғана рас» (элгонистер туралы), «Мақтаншақтардың сөзі. шалшық, момын теңіз », (серфингші адам туралы), «Өтірік ақылды емес, ұрлықпен байымас», «Емен ағашын сындырған халықтың шөлін қандырған оңай» , (Намыссыздар туралы тағы бір мақал: «Көшкен соң түйе керек, өзеннен өткен соң қайық жоқ»), «Жақсы адам тыныштықты еске алмас, иманды ел есінде жоқ» жақсылық» және т.б Көптеген мақал-мәтелдеріміз қызық, дәлдік сапасы іс-әрекетіне, ісіне қарап бағаланады, тәрбиемен байланыстырылады. Ақымақтарды тәрбиелеу оңай емес: «Жылан қисықтығын білмейді: тұрсаң шағады», «Өлік түзеледі», «Жыланның терісін жылына бір ауыстырады, бірақ. улы тіс қалады». Мақал-мәтелдерге сүйенсек, адам бойындағы жағымды және жағымсыз қасиеттер тәрбие мақсатымен жүзеге асып, сол сияқты адамдардың мінез-құлқын жақсартуды көздейді. Мұның тамашасы – адам кемелдігінің шексіздігін барлық халықтар мойындайды. Адам қаншалықты кемел болса да, кемелдікке тағы бір қадам жасайды. Бұл қадам адамды ғана емес, адамзатты да прогресске жетелейді. Түсініктемешілер рулар мен шежірелерге мынадай логикалық баға береді: болашағы жоқ отбасы,бұтақсыз ағаш; тамырсыз ағаш қурайды, бұтақ үзіледі, таяқсыз бақташы, бұтақсыз ағаш т.б. Кейде бала өскенде балаларын қорғаусыз қалдырады, өйткені оның жақын туыстары - нағашылары, жиендері және жиендері жоқ.
Мақал-мәтелдердің бала тәрбиесіндегі алатын орныда айрықша. Мұнда оқу мен еңбек, ойын мен өнер, сондай – ақ адамның жақсы-жаман қасиеттері, елін, жерін сүю, ата-ананы құрметтеу, үлкенді сыйлау т.б. үлгі – өнегелер бала санасына біртіндеп құйыла береді. Сонымен мақал-мәтелдер ойға ой қосатын, тілге икемді, сөз мәйегі.
Халықтың тәлім-тәрбиеде айрықша орын алатын асыл мұраның бір саласы-мақал-мәтелдер сол заманның дәуірлік сипатын, халықтың санасын, дүниеге көзқарасын, өмір тәжірибесін бейнелейді. Соған қоса мақал-мәтелдер халықтың ақыл-ойының, сөз байлығының, әрбір ойды бейнелеп-көркемдеп жеткізуінің үлгісі болып табылады.
Айталық, еңбек жайындағы мақал-мәтелдерге зер салсақ балаларды еңбекке баулып, ерінбей тер төгуге тәрбиелегенін аңғару қиын емес. «Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей», «Жер қазбасаң, алтын шықпас», «Бейнет түбі-зейнет», «Еңбек етсең емерсің», «Еңбек адамды бүтіндейді, жалқаулық адамды түтіп жейді», «Еңбек етсең, елге өкпелеме, егін екпесең, жерге өкпелеме» деген мақалдар жеңілдің асты, ауырдың үстімен жүретін жалқауларды сынып, еңбектің құдіретін дәріптеуге бағышталған.
Сондай-ақ «Абырой-ар еңбегі», «Ары таза жігіттің жаны таза», «Ашу асыққанда, ақыл басу айтар», «Анығын айту-адалдық, ала сөйлеу арамдық», «Ардан безіп, адам болам деме», деген мақал-мәтелдер адамгершілік, төзімділік, сабырлылыққа тәрбиелейді.
Мақал-мәтелдердің біразы адамды жақсы қасиеттерге баулумен бірге олардың кемшіліктерін, жаман, әдет-қылықтарын сынап, оны болдырмауға үндейді. Оған «Жақсыдан үйрен, жаманнан жирен», «Жаман кісі кекшіл», «Жалқауға дәулет үшін ұйқы берер, жаманға ақыл үшін күлкі берер», «Ақылды қасыңнан қорықпа, ақылсыз досыңнан қорық» деген мақал-мәтелдердің мәніне зейін қойып үңілетін болсақ, халқымыздың қыры-сыры туралы білімімізді молайтуға мүмкіндік зор. «Азамат-елдің ажары», «Ел намысы-ер намысы», «Елін сүйгеннің еңсесі биіктейді», «Еліңе елеулі бол, халқыңа қалаулы бол», «Азамат туған жерімен тұғырлы, халқының салт-дәстүрімен ғұмырлы» деген мақал-мәтелдер елін, жерін сүйетін, ел намысын қорғайтын адам деген атқа кір келтірмейтін азамат тәрбиелеуге арналған. Мақал-мәтелдер арқылы қазақ халқы өз балаларын өнерлі-білімді болуға шақырған». Өнерлі өрге жүзер», «Өнерлі бала сүйкімді», «Оқу-білім бұлағы, білім-өмір шырағы», «Білімді өлмес-қағазда аты қалар, ұста өлмес-істеген заты қалар» деп те насихаттайды.
«Ананың сүті-бал, баланың тілі-бал», «Ананың құшағы жылы, күннің шуағы жылы», «Ағайын-алтау, ана-біреу», «Әке-асқар тау» сияқты мақал-мәтелдер ата-анаға деген сүйіспеншілікке тәрбиелеуді көздеген.
Балалардың ана тілінде сөйлеу дағдысын қалыптастыруда мақал-мәтелдердің алатын орны ерекше. Мақал-мәтел баланың тіл байлығын, сөздік қорын, ақылын, ой-өрісін, сөйлеу мәдениетін дамытады. Тегінде мақал-мәтелдерде халықтың даналығы, байқампаздығы, оның бала тәрбиесіндегі үлкен өмірлік тәжірибесі, болашаққа деген көзқарасы шеберлікпен беріліп отырады.
Бүгінгі жас жеткіншек-болашақ тізгінін ұстайтын, ел мен жер қамын ойлайтын ертеңгі азамат. Ендеше, бала тәрбиелеуде халқымыздың тәлім-тәрбиесін халық мақал-мәтелдермен байланыстырып сабақтар өткізсек, бастауыш сынып оқушыларының сабаққа ынтасы артып, түсініктері молайып, танымдық белсенділіктері артар еді. Мысалы, өз сабақтарымда мақал-мәтелдерді кеңінен пайдаланамын. Атап айтар болсам, ана тілі сабағында тақырыпқа байланысты мақал-мәтелдер айтып, оның мағынасын ашу мақсатында оқушылардың ой-пікірлерін тыңдап және мақал-мәтелдер жинақтауға тапсырма беремін. Қазақ тілі сабағында мақал-мәтелдерді көркем жазу ретінде қолданамын. Ол үшін алдын ала тапсырма беремін, мәселен, алфавит бойынша немесе тақырып бойынша мақал-мәтелдер жаттап, жазып келуге оқушыларым мұндай шығармашылық жұмыстарды қызығушылықпен атқарады. Сынып сағаттарында мақал-мәтелдерге байланысты түрлі сайыстар ұйымдастырып отырамын. Әрбір сабақ барысында халықтық педагогиканы пайдалана отырып, сабақты қызықты, тартымды етіп өткізу оқушылардың белсенділігін арттыра түсетіні сөзсіз. Міне, осындай тәсілдерді жас мұғалімдер өз сабағында пайдаланса. Елбасымыздың жолдауында айтылған білімге қатысты мәселелер өз шешімін табар еді.
Балаларды халықтық педагогика негізінде тәрбиелеуіміз керек. Себебі, тәрбие-қалып. Егер қалып қисық болса, ол сол қалыпқа салған затың да қисық болады. Сондықтан тәрбиеде ұсақ, мағынасыз бөлшек жоқ. Әсіресе, балаларға айтқан, көрсеткен нәсенің барлығы шындық, сұлу, әдемі, үйлесімді болуы шарт. Сонда ғана бала балғын талдан биік бәйтерекке айналады.
Достарыңызбен бөлісу: |
