Затттың ТҮзілісі жөніндегі алғАШҚы мәліметтер механикалық ҚҰбылыстар

96
3-кесте
Жылжымалы немесе жылжымайтын блок
94–98%
Рычаг-винттi домкрат
95–97%
Қолмен айналдыратын лебедка
80%
Винттi домкрат
30–40%
ПӘК-тi  арттыру  үшiн  механизмнiң  ауырлығын,  ондағы  үйкелiстердi 
азайтуға әрекет жасалады. Олардың конструкциялары жетiлдiрiледi.
Практикалық тапсырма
69-сурет.
Iлгектi  тақтай  алып,  оны  динамометрге  iлiп,  ауырлығы – F
ауыр.
- дi  өлше. 
Тақтай iлiнген динамометрдi жайлап жоғары көтерiп көр. Үстелдiң немесе 
ұзын сызғыштың көмегi мен көлбеу жазықтық жаса. Тақтайды сызғыштың 
үстiнде  бiр  қа лып ты  қозғалтып,  динамометрдiң  көрсеткiшiн  жазып  ал 
(69-су рет).  Көлбеу  жазықтықтың  биiктiгi  h-ты  және  ұзындығы  s-тi  өлшеп 
ал.  Алынған  мәлiметтердi  пайдаланып,  көлбеу  жазықтықтың  ПӘК-iн
η=
⋅
⋅
F
h
F s
ay p
ы
 · 100% формуласымен есепте.
1. Механиканың алтын ережесiн шығырды мысалға алып дәлелде.
2. Жай механизмдер неге жұмыстан ұтыс бермейдi?
3. Көлбеу  жазықтықтың  ұзындығы  арттырылса,  оның  ПӘК-i  қалай 
өзгередi?

97
9-жаттығу
1. Рычагтың ұзын иiнi 6 м, қысқа иiнi 2 м. Ұзын иiнiне 10 N күш әсер 
етсе, қысқа иiнiмен қандай ауыр жүк көтеру мүмкiн? (Жауабы: 30 N).
2. Бала жылжымайтын блокпен жүктi жоғарыға шығармақшы. Баланың 
массасы  50  кг  болса,  ол  блоктың  көмегiмен  қандай  максимал  ауыр  жүктi 
көтеруi мүмкiн? g ≈ 10
 N 
кг
 (Жауабы: 500 N). Жауабыңды дәлелде.
3. Көлбеу жазықтықпен жүктi биiктiкке көтергенде 20 Дж жұмыс орын-
далды.  Мұнда  ПӘК-i  80%  механизмдi  пайдаланған.  Пайдалы  жұмыс ты 
тап. (Жауабы: 16 Дж).
4. Дененiң ұзындығы 6 см, енi 8 см, тiк төртбұрыш пiшiндi. Оның мас-
са  орталығы  басталу  ұшынан  есептелгенде,  неше  сантиметр  қашық тықта 
болады? Жауабыңды сызба арқылы тексер.
5
*
.  Құдықтан  шелекпен  су  тартылды.  Шелектiң  сыйымдылығы  10  л. 
Арқан оралатын бiлiктiң радиусы 10 см, иiнi 50 см. Су шығару үшiн иiнге 
қандай күш әсер етуi керек? g ≈ 10
 N 
кг
. (Жауабы: 20 N).
6.  Дене  көлбеу  жазықтықтан  15  N  күштiң  әсерiмен  көтерiлдi.  Дененiң 
ауырлығы 16  N, көлбеу жазықтықтың биiктiгi 5  м, ұзындығы 6,4 м. Көлбеу 
жазықтықтың ПӘК-iн тап. (Жауабы: 83,3%).
III ТАРАУДЫ ҚОРЫТЫНДЫЛАУҒА АРНАЛҒАН  
БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ
1.  Күш бiрлiгiн немесе бағытын өзгертетiн механикалық қондыр ғыны... 
дейдi. 
A) ...рычаг...;                        B) ...жылжымалы блок...;
C) ...жылжымайтын блок...;          D) ...жай механизмдер....
2.  Күш моментi қандай шамамен өлшенедi?
A) кг;        B) N;        C) N · с;        D) N · м.
3.  Моменттер ережесiнiң формуласын көрсет.
A) F
1
 · l
1
 = F
2
 · l
2
;      B) M = F · l;      C) F/m;      D) 
F
l
F
l
1
1
2
2
=
.
4.  Жылжымайтын блок неден ұтыс бередi?
A) күштен;          B) жолдан;          C) жұмыстан;
D) A–С жауаптардың ешқайсысынан.
5.  Нүктелердiң  орнына  дұрыс  жа уабын  қой.  Механизмнiң  пайдалы  əсер 
коэффициентiн табу үшiн...
A) ...пайдалы жұмысты барлық жұ мысқа көбейту керек; 

98
B) ...пайдалы жұмысты барлық жұ мысқа бөлу керек; 
C) ...пайдалы жұмысты барлық жұ мысқа қосу керек; 
D) ...барлық жұмыстан пайдалы жұмысты азайту керек.
6.  Механиканың «алтын ережесi» деген не?
A) жай механизмдер тек күштi ұтады; 
B) жай механизмдер күштi және жолды ұтады; 
C) жай механизмдер тек жолды ұтады; 
D) жай механизмдер күштi немесе жолды ұтады.
7.  Рычаг ережесiн кiм тапқан?
A) Герон;      B) Аристотель;      C) Архимед;      D) Ньютон.
8.  Көрсетiлген блоктарда F жəне P арасындағы қатынас қандай болады?
P
  –  жүк ауырлығы.
P
F
A) P = 4F.
B) P = F. 
C) P = 2F.
D) P = 
1
2
F
.
9.  Көрсетiлген жүйеде жүктiң ауыр лығы 200 N-ға тең. F күштi тап.
A) 50 N.
B) 100 N. 
C) 150 N.
D) 200 N.
10.  Шығырды айналдыратын F күш нелерге тəуелдi?
F
R
P
r
1) r-ғa;
2) R-ғa;
3) P-ғa.
A) 1;  B) 2;
C) 3;  D) 1,2 және 3.
11.  Жылжымалы блок ненi ұта ды?
A) күштен;      B) жолдан;      C) жұмысты;      D) уақытты.
12.  Массасы  2  кг  дене  көлбеу  жа зықтықтан  5  N  күшпен  тартылды. 
Көлбеу жа зықтықтың биiктiгi 4 м болса, оның ұзындығы неге тең?
A) 4 м;        B) 8 м;        C) 12 м;        D) 16 м.

99
13.  Көрсетiлген  жүйеде  жүк  1  м  биiктiкке  көтерiлсе,  F  күш  түсi рiлген 
жiптiң ұшы неше метр биiктiкке көтерiледi?
F
P
A) 1.
B) 2.
C) 3.
D) 4.
14.  Бiр  жынысты  материалдан  қиып  алынған  дене  суретте  көрсетiлген-
дей етiп iлiндi. Олардың қайсысы осы күйiнде қалады?
   A) 
B) 
C) 
D)
15.  Майыспайтын  металдан  да йын далған  бiр  жынысты  стержень 
суреттегi  пiшiнмен  берiлдi.  Оның  масса  орталығы  қай  жерде  болуы 
мүмкiн?
L
K
M
A) K нүктеде;
B)  L нүктеде; 
C) M нүктеде;
D) K–L арасында.
ҚОРЫТЫНДЫ СҰХБАТ
Бұнда  сендер  III  тарауда  өтілген  тақырыптардың  қысқаша  тұжырым-
дарымен танысасыңдар.
Масса 
орталығы
Дененiң  барлық  массасы  жинақталған  және  сол  нүктеден 
iлiнгенде  талғаусыз  тепе-теңдiкте  қалатын  нүкте.  Бiр  жыныс-
ты  денелердiң  (м:  шар,  сфера,  дөңгелек  т.б.)  масса  орталығы 
олардың геометриялық орталығымен бетпе-бет түседi.
Тепе-теңдiк 
түрлерi
Дененi  тепе-теңдiк  күйiнен  ауытқытқанда:  а)  оны  алғашқы 
жағдайына  қайтаратын  күш  пайда  болатын  тепе-теңдiктi 
орнықты  тепе-теңдiк,  ә)  алыс тататын  күш  пайда  болатын 
тепе-теңдiктi  орнықсыз  тепе-теңдiк,  б)  ешқан дай  күш  пайда 
болмаса, талғаусыз тепе-теңдiк дейдi.