Вестник таразского государственного педагогического института

22 
 
қалыптасуы керек: оң моральдық адамгершілік жоғары деңгейі; адамгершілік сана мен мінез-құлық 
моральдық дайындығы; тереңдігі оң моральдық пайымдаулар білім алушылар білуі; орындау негізгі 
әлеуметтік-адамгершілік міндеттері. Осы бап кӛрсетеді және келесі міндеттерді қалыптастыруға, жас 
ұрпақтың  қызығушылық  танытып,  салауатты  ӛмір  салты,  қажеттілігін  түсінуге  денсаулығын 
меңгеруде кәсіби дағдылар мен құзыреттерге ие болады. 
Аннотация 
Реализация  модульно-рейтинговой  системы  зависит  от  исполнительской  дисциплины 
преподавателей,  единства  требований,  предъявляемых  преподавателями,  от  информированности 
студентов о требованиях модульно-рейтинговой системы, что зависит и от качества воспитательной 
работы.  В  результате  должны  формироваться:  положительная  моральная  нравственность;  высокий 
уровень  нравственного  сознания  и  его  поведенческой  моральной  готовности;  глубина 
положительных  моральных  суждений  обучающихся;  умение  выполнять  основные  социально-
нравственные  обязанности.  Данная  статья  отражает  следующие  задачи  сформировать  у  молодого 
поколения устойчивый интерес к здоровому образу жизни, к пониманию необходимости физического 
здоровья в овладении профессиональными навыками и компетенциями.  
Annotation 
Realization  of  the  module-rating  system  depends  on  carrying  out  discipline  of  teachers,  unity  of  the 
requirements produced by teachers, from being informed of students about the requirements of the module-
rating system, that depends and from quality of educator work. As a result must be formed: positive moral 
morality; high level of moral consciousness and his  moral readiness; depth of positive moral judgements of 
student;  ability  to  execute  basic  socially-moral  duties.  This  article  reflects  next  tasks  to  form  at  the  young 
generation  steady  interest  in  the  healthy  way  of  life,  to  understanding  of  necessity  of  physical  health  in  a 
capture by professional skills and competenses. 
 
 
ӘОЖ 587.98 
Т. РЫСҚҦЛОВ ЖӘНЕ ТҤРКІСТАН ӚЛКЕСІНДЕГІ 
АШАРШЫЛЫҚПЕН КҤРЕС 
 
Тоқбергенова З.С. 
Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ. 
 
«Халықтың  ӛткен  тарихын  зерделеудің  зәрулігі  –  түсіндіріп  жатуды  қажет  етпейтін 
құбылыс», олай болса Қазақстан тарихының ӛткен кезеңдеріне зер салсақ, тағдырдың талай 
қысталаң шақтарында тапқанынан жоғалтқаны  кӛп халқымыздың сан қилы қиындықтарды 
бастан  ӛткергенін  кӛреміз.  Әйтсе  де  ел  басына  түскен  небір  зұлматтардың  ішінде  орны 
толмас ӛкініш, қаралы кезең, ол ашаршылық нәубеті болды. 
«Жұт жеті ағайынды» демей ме қазақ, 1915-ші – қоян жылы Қазақстанның оңтүстігінде 
қатты  құрғақшылық  болып,  мал  қыстан  жұтап  шықты.  Келесі  ұлу  жылында  да 
қуаңшылықтың беті қайтпады. Аспаннан жаз бойы бір тамшы тамбай, ӛзен арналары кеуіп 
қалды.  Қырғыз  ағайындар  орыс  инженері  Ивановты  жалдап  «Шӛміш»  су  қоймасын  салса, 
қазақтар оның тӛменгі жағынан «Қасық» су қоймасын салып, Шудың шығыс жағынан канал 
қазып, сол ӛңірге су жеткізуге әрекеттеніп жатты. 
Алайда, бұл жұмыстарға 1916 жылғы ұлт-азаттық кӛтеріліс кедергі болды. Осы жылдың 
суық  күзіне дейін созылған бұл  кӛтеріліс жан қамы үшін болды да,  мал қамы ұмыт қалды. 
Қыстан  қысылып  шығып,  ашаршылыққа  жаппай  ұшырай  бастаған  халық  1917  жылдың 
кӛктеміне  –  «Жылан  жылына»  қарай  тоз-тоз  болып  орыс  поселкаларына,  егін  егумен 
айналысатын тау бӛктеріндегі ауылдарға, тіпті кӛршілес Ӛзбекстанға қарай шұбырды... 
Ұлы  Қазан  тӛңкерісінің  жеңісі  туралы  әулиеаталықтар  6  қараша  күні  естіп,  ӛкімет 
билігін жұмысшылар мен солдаттар депутаттарының Кеңесі  ӛз қолдарына алды. Бұл Кеңес 
желтоқсан  айында  уездік  шаруалар  съезін  шақырды.  Съезд  делегаттары  басым  дауыспен 
Кеңес ӛкіметін қолдаған қаулы қабылдады. Бірер күннен соң жергілікті халықтар ӛкілдерінің 
уездік  съезі  шақырылып,  оңда  Уездік  Атқару  Комитеті  сайланды.  Оның  тӛрағалығына 
Степан  Хмелевский,  орынбасарлығына  Тұрар  Рысқұлов  пен  Федоров-Завадский  сайлаңды. 

23 
 
Атқару  комитеті  ӛзінің  алғашқы  қадамын  ашаршылыққа  ұшырай  бастаған  халыққа  жан-
жақты  кӛмек  кӛрсету  шараларын  ұйымдастырудан  бастады.  Ол  үшін  ірі  капиталистер  мен 
саудагерлердің  меншігі  мемлекет  иелігіне  алынды.  Мәселен,  Ивановтардың  арақ-шарап 
зауыттары мен астық қоймалары, капиталист    Шахверидзенің   үлкен диірмені, мал-мүлкі 
тәркіленді. Олар аштық салдарынан қалаға босып келгендерге таратыла бастады. Соңдай-ақ 
кезінде  орыс  қоныс  аударушылары  үшін  арнайы  құрылған  азық-түлік  қоры  ендігі  жерде 
жергілікті  халықтарды  да  қамтитын  болды.  Меркі  учаскесіне  барған  Тұрар  Рысқұлов 
жергілікті  халықтың  жаппай  ашаршылыққа  ұшырауына  байланысты  оларға  жәрдем  беру 
үшін  32  саудагердің  12  миллион  сомдық  қазына-мүлкін  қаттап,  соның  есебінен 
ашыққандарды  тамақтандыратын  орындар  ашу  туралы  қаулы  қабылдады.  Ол  орындарда 
1200  адам  тұрақты  түрде  тамақтанып  отырды 

1

.  Осыдан  кейін-ақ  Әулиеата  уезіне 
ашаршылыққа  ұшырағандарды  тамақтандыратын  орындар  ашу  қолға  алына  бастады,  Олар 
жатын  орынмен,  киім-кешекпен  қамтамасыз  етілді.  Ашыққандардың  жағдайын  жақсарту 
мақсатымен мұндай тамақтандыру орындарында «Кедейлер комитеттері» ұйымдастырылды. 
Олар  тамақты,  киімді,  тӛсек-орынды  ӛзара  бӛлу  мәселелерімен  айналысты.  Уезд  бойынша 
тамақтандырылатын аштар саны 58 мың адамға жетті.  
Ӛкінішке  орай,  Тұрар  сынды  азаматтар  ашаршылыққа  ұшыраған  халқын  қалай  сақтап 
қаламын  деп  жар  құлақтары  жастыққа  тимей  жүрген  кезде  қызмет  бабын  пайдаланып,  аш-
жалаңаштардың  есебінен  баюды  ойлағандар  аз  болған  жоқ.  1918  жылы  17  мамырда 
құрамында С. Хмелевский, Т. Рысқұлов, Д. Цыганков бар Уездік Атқару Комитетінің арнайы 
комиссиясы  Ботамойнақ-Алмалы  тамақтандыру  орнын  тексеріп  барғанда  осындай  келеңсіз 
жайдың  үстінен  шыққан.  Яғни  ақпарда  бұл  жерде  1950  адамға  азық-түлік  беріліп  жатыр 
делінгенмен,  шын  мәнінде  600  адам  ғана  тамақтанып  жүрген.  Әрі  тамақтарының  сапасыз, 
жеткіліксіз  екендігі  де  анықталды 

2,  63-п.

.    Киіз  үй    жетпегендіктен  кӛбісі  жұпыны 
киімдерімен далада жатыр екен. Нәтижесіңде біразы ауырып та қалған. Комиссия мүшелері 
бұған жол берген басшыларды қатаң жауапқа тартып, істі ұйымдастыруды ашыққандардың 
ӛз  арасынан  ұйымдастырылған  кедейлер  комитетіне  тапсырып  кетті.  Ауырып  қалғандар 
үшін қосымша тағы 10 киіз үй тіктірілді 

3, 64-п.

. 
Сонымен қатар комиссия елден жиналған тон, шекпен, етік сынды киімдердің де талан-
таражға  түскенін  анықтап,  тиісті  қорытынды  жасады.  Осындай  кемшіліктері  үшін  1918 
жылғы  18  мамыр  күні  ӛткен  уездік  съезд  Уездік  Атқару  Комитетінің  тӛрағасы 
С.К.Хмелевскийді орнынан босатып, оның орнына Тұрар Рысқұловты сайлады. Іс тұтқасын 
қолына алған Тұрар ашаршылыққа қарсы күресті байлардың мүлкін ӛзгелерге бӛліп берумен 
ғана шектеуге болмайтынын түсініп, кӛктемгі егіс жұмыстарына қызу дайындықты бастады. 
Осы тұста Түркістан ӛлкесіндегі ашыққандарға кӛмек ретінде және кӛктемгі егіс қажеті үшін 
Ресейден 671 вагон астық  жӛнелтілген. Бұдан кейін де вагон-вагон ұн, тары, жүгері,  бидай 
жеткізілді.  Ал,  1918  жылдың  ортасында  Түркістан  Республикасында  азық-түлік  жағдайы 
мүлдем  қиындап  кетті.  Түркістанға  Солтүстік  Кавказдан,  Ресейден,  Сібірден  тасылатын 
астық  бірінші  дүниежүзілік  соғыс  жылдарында  аса  ауыр  жағдай  мен  темір  жол 
транспортының  жүйесіз  жұмысы  кесірінен  мүлдем  доғарылды 

4

.  Тамақтандыру 
орындарында  болып  әлденген  халық  бос  жатқан  жерлерді  игеруге  жұмылдырылып, 
мемлекеттік егістер егіле бастады. Оларға тамақ, киім-кешек, киіз үйлермен қатар тұқымдық 
астық та орталықтан несиеге берілді. Осылайша ел қызу еңбекке кірісіп те кетті. 
Алайда, ашаршылық салдарынан кӛршілес Ӛзбекстанға босып кеткен миллионнан астам 
қазақ  елі  де  ашығуда  еді.  Ендігі  жерде  соларды  ашаршылық  шеңгелінен  құтқару  міндеті 
тұрды. Бұл мәселені шешу тек қана тәжірибелі, іскер адамның қолынан келетіндігін ескеріп, 
Түркістан  ӛлкелік  партия  комитеті  маусым  айында  Тұрарды  Түркістан  Республикасы 
Денсаулық  сақтау  халық  комиссариатының  тӛрағасы  ретінде  Ташкентке  шақырып 
ашыққандарға кӛмек кӛрсету жӛніндегі республикалық тӛтенше комиссияның тӛрағалығына 
бекітті. Бұл орайда ол Меркіде, Әулиеата уезінде жинақтаған тәжірибесін кеңінен қолданды. 
1918 жылдың қарашасынан 1919 жылдың наурызына дейін барлығы миллионға тарта адамға 
тамақтанатын  орындар  ұйымдастырылған.  Республика  бойынша  бұларды  сегіз  ай