Умкд по дисциплине растениеводство для специальности 050801 -агрономия

жүктеу 1,77 Mb. бет 23/72 Дата 08.05.2023 өлшемі 1,77 Mb. #42482 түрі Білім беру бағдарламасы

Минималды – нөлдік сүрі танабын өңдеу маусым айының екінші онкүндігінде глифосатты препараттардың толық мөлшерін қолданудан басталады да қара сұлылы – атпа тамырлы ластану түрінде 3-4 л/га, ал тамырсабақты-жатаған бидайықты – қарабас шалғынды ластану түрінде 4-5 л/га мөлшерде танап бүркіледі. Тамыздың соңы – қыркүйектің басында сүрі танабы терең қопсытылады (25-27 см). Осылай дайындалған сүрі танабында 70-80% егіс паясы (аңыздық қалдық) мен өсімдіктер қалдықтары сақталады, қарашіріктің ыдырауы азаяды, 40-53% жанар-жағармай үнемделеді. Нөлдік сүрі танабын өңдеу маусымның екінші онкүндігінде (арамшөптер жаппай көктегенде) глифосатты препараттардың толық мөлшерімен, арамшөптермен ластану түріне байланысты 3-5 л/га, өңдеуден басталады. Арамшөптердің пайда болуына қарай екінші химиялық өңдеу (бүрку) 1,5 л/га раундап + 1,5 л/га 2,4–Д тобының амин тұзымен немесе глифосатты гербицидпен шамалы деңгейде ластанғанда оның азайтылған мөлшерімен жүргізіледі. Нөлдік өңдеуде танаптарда 85-95% егіс паясы мен өсімдіктер қалдықтары сақталады, танаптарда барынша көп мөлшерде қар қабаты жинақталады, ылғал қоры сақталады, 20-30%-ға қарашіріктің ыдырауы азаяды (топырақ құнарлығының негізгі элементі) топырақ жел эрозиясынан барынша (максималды деңгейде) қорғалады, жанар-жағармай шығыны 4-10 есе азаяды. Топырақ өңдеу жүйесіндегі жаңа тұжырым (концепция) бойынша дәнді-сүрі танапты ауыспалы егістер жүйесінде топырақ тығыздығының, қаттылығының, босқуыстылығының көрсеткіштері табиғи күйдегідей болса және механикалық өңдеуді гербицидтермен ауыстырғанда жаздық бидайдың өсіп-дамуына оңтайлы жағдайлар сақталғанда топырақты жыл сайын өңдеу міндетті емес. Ресурсүнемдегіш технология жағдайларында қар қорын жинақтау мен тоқтатудың негізгі агрошарасына егінді жинау кезеңінде салыстырмалы түрде биік паясын (стерня) қалдыру болып табылады. Аңыз паясы аласа болғанда, қысқы қар тоқтатуды кең алымды гидрофицирлі қартоқтатқыш – атжалжасағыш СВШ – 10, СВШ – 7 және тіркемелі қартоқтатқыш-атжалжасағыш СВУ-2,6 қолданылады. Қар атжалдарын жасау аңыздағы қар қабаты 12-15 см-ге жеткенде және табанында 5 см қалыңдықта қар қалатын жағдайда жүргізіледі. Атжалдар (қар қырқалары) желдің басым бағытына көлденең болғаны дұрыс және олардың арасы төбесінен есептегенде 4-5 метрден аспағаны жөн. Солтүстік Қазақстан аймағында, жоғарыда көрсетілгендей далалық ауыспалы егістерде жаздық бидайды оңтайлы технологиямен өсіргенде сүрі емес алғы дақыл ретінде сүріден кейінгі бірінші бидайды, отамалы дақылдарды (сүрлемдік жүгері т.б.) пішенге, немесе жалқы азыққа біржылдық шөптерді, көпжылдық шөптерді т.б. пайдалануға болады. Топырақты негізгі өңдеу алғы дақылға, топырақ құрамы, тығыздығы, ылғалдылығы және рельефіне байланысты ерекше жүргізіледі. Екінші бидай үшін алғы дақыл жиналғаннан кейін топырақ жазық тілгіш құралдармен (КПШ-9, КТС-10-1, КПЭ-3,8 ж.б) өңделеді. Алдындағы сүрі танабы 25-27 см қопсытылған болса, онда карбонатты Оңтүстік қара топырағы мен қара-қоңыр топырақтарда екінші бидайға негізгі өңдеу 10-12 см тереңдікке жүргізіледі. Өңдеу кезінде бұл топырақтардың ылғалдылығы 22%-дан жоғары болса күзгі өңдеуді 20-22 см дейін жеткізеді. Құмдақ, жеңіл және орташа саздақ топырақтарда 10-14 см жеткілікті. Сортаңдау топырақты рельефіне, сүрідегі тереңдігіне қарамай сүдігер 20-22 см тереңдікке өңделеді. Тез тығыздалатын ауыр топырақтарда сүдігер 27-30 см терең жүргізеді. Соңғы жылдарда Солтүстік Қазақстан облыстарының шаруашылықтарында сүрі танабының қалай өңделгеніне қарамай күзде топырақ 20-22 см қопсытылып жүр. Мұның өзі жаздық жұмсақ бидайды интенсивті өсіргенде екі рет қар тоқтатылып, оның қалыңдығы 40-45 см жеткізуге байланысты және көктемде мұндай танаптарға ылғал жақсы сіңіріледі. Жаздық бидай өсіруде алғы дақылға отамалы дақылдар ішінде сүрлемдік жүгері жиі пайдаланылады. Әдетте жүгеріге топырақ 20-22- ден 25-27 см дейін жазық тілгіш құралдармен немесе қайырмалы соқамен терең өңделеді. Жеңіл топырақ тек қана жазық тілгіш құралдармен саяз өңделеді. Аталған ерекшеліктер топырақты бидай өсіруге дайындағанда ескеріледі. Мал азығына өсірілетін шөптерден бидайға қарағанда танаптар ерте (1,0-1,5 ай) босайды. Сондықтан шөптерді жинап алысымен ине тісті тырмалармен (БИГ-3) немесе сыдыра жыртқыштармен (ЛДГ-10, ЛДГ-15) 5-6 см тереңдікке өңдейді. Арамшөп көгі шыққаннан кейін топырақ тығыздығы мен ылғалдылығына байланысты жазық тілгішті құралдармен (КПШ-9, КПГ-2-150, ПГ-3-5 ж.б.) негізгі өңдеуден өтеді. Солтүстік Қазақстан облыстарында нақты топырақ – климат жағдайында жаздық бидайға көпжылдық шөптен (еркекшөп) босаған танапты негізгі өңдеу мына технология бойынша жүргізіледі. - құрғақ далада шөп жинап алынғаннан кейін оның қыртысы КПШ-5 немесе КПШ-9 жазық тілгішімен тілінеді, соңынан шымды бірнеше рет өңдеп терең қопсытылады (ПГ-3-5, КПГ-2-150 ж.б.); - қуаңшылықты далада шөп қыртысын әуелі ауыр тырмалармен (БДТ-7) үгітеді, содан соң соқамен ( ПН-8-3,5, ПН-3-35) жыртылады және соңынан қажеттігіне қарай танап сыдыра жыртқыштармен өңделеді. Сондықтан қыста ылғал жинақтау шараларының маңызы өте зор. Солтүстік Қазақстанда қар түрінде түсетін ылғал мөлшері 60-80мм, алайда қысқы қатты желдің әсерінен қар танаптардан жыраларға, сайларға т.б. үйіледі. Осыған байланысты – қар тоқтату сүрі жер алғы дақылдарда жаздық бидайды оңтайлы өсіру жүйесіндегі қажетті шара. Қар тоқтату - СВУ-2,6 немесе СВШ-10 қар тоқтатқыш құралдармен іске асырылады. Ол қар қабаты 12-15 см (қараша – желтоқсан) жеткенде басталады да желдің басым бағытына көлденең жүргізіледі. Егер танаптар еңкіш болса, қар жалдары негізгі қыратқа көлденең жасалады. Жалдардың ара қашықтығы төбесінен есептегенде 4-5 м аспағаны жөн. Қар тоқтатуда еңбек өнімділігін арттыру үшін агрегаттар 2-3 СВУ-2,6 қар тоқтатқыштан құрастырылады. Гидрокөтергішті СВШ-10 қар тоқтатқыштар бірден ара қашықтығы 4м екі қар жалдарын қалыптастырады. Күзде топырақтың 1м қабатындағы тиімді ылғал қоры 70-80мм болғанда, қыста 38-40 см, ал ылғал 30-40 мм болғанда – қыста қар қабатын 50-55 см дейін жеткізеді. Қар аз жылдары ол екі рет тоқтатылады, екінші рет қар жалдары алғашқыларының арасынан жасалады. Ерте көктемгі топырақ өңдеу күзгі кесек топырақты сүдігерде, жазық тілгішті технологиямен дайындалған сүрі жерлерде жүргізіледі және оның физикалық пісу кезеңінде басталады. Негізгі мақсаты –екпе дақылдар тұқымдарын біркелкі сіңіру үшін топырақ бетін тегістеу және қара сұлы тұқымын сіңіру. Тәжірибеде алғашқы көктемгі топырақ өңдеуі «ылғал жабумен» теңдестіреді. Бұл жұмысты жүргізуге творчестволықпен қарау керек: барлық сортаңдау топырақтарда, жаз аяғында немесе күзде терең қопсытудың нәтижесінде ірі топырақ кесектері пайда болған танаптарда ерте көктемгі топырақ өңдеу – қажетті агротехникалық шара. Ол үшін тісті тырмалармен топырақ 4-5 см тереңдікке өңделеді. Ықтырмалы сүрі танабында тырмалау ықтырма бағытымен жүргізіледі, өйткені тырмалардың бітісіп қалмауы және көктемгі қатты желден топырақ бетінің қорғалуы көзделеді. Тым ірі кесекті топырақ бетін тығыздағыштармен (каток) тығыздайды. Карбонатты оңтүстік қара топырағында бетін тегістеу қажеттігі болмаса және 10-12 см өңделген сүдігер де, сонымен қатар күзде ине тісті тырмалармен өңделген алқаптарда ерте көктемде тырмалауды жүргізудің керегі жоқ. Аралық культивация қара сұлы мен қатты залалданған және триаллат, немесе авадекс енгізілмеген танаптарда жүргізіледі. Культивация қара сұлының жаппай көгі пайда болғанда (1м2 алаңда 50 өсімдік болғанда ) жасалады. Аралық культивациядан қорқудың қажеті жоқ, өйткені қара сұлының жиі көгі топырақты қопсытқаннан кем ылғал жұмсамайды. Жалғыз-ақ бұл жағдайда топырақты қосымша тығыздау қажет. Аралық культивация табанды КПС-4 культиваторымен жүргізіледі, СЗС-2,1 сепкішін және дискілі сыдыра жыртқыштарды да пайдалануға болады (соңынан тырмаланып тығыздалады). Қара сұлымен жоғары дәрежеде ластанған танаптарға триаллат немесе авадекс қолдануға болады. Оларды себуге дейінгі кезеңнің кезкелген уақытында топыраққа 3-5 см тереңдікке сіңіреді. Ең дұрысы мұны бір агрегатпен іске асырған дұрыс: бүріккіш штангасы тісті тырма немесе сыдыра жыртқыш рамасына бекітіледі. Сонымен гербицид енгізу аралық немесе себу алдындағы культивациялаумен қабыстырып жүргізіледі. Бір есте ұстайтын жайт, қара сұлыға қарсы гербицид енгізілетін танаптарда алғашқы көктемгі өңдеу жұмысын сыдыра жыртқыштармен жүргізген жақсы, өйткені аңыз паясы мен сабан қалдықтары топыраққа сіңіріледі. Бұл енгізілетін гербицидтің тиімділігін айтарлықтай арттырады. Себу алдындағы культивация екі мақсатты көздейді: жаздық бидай тұқымы ылғалды қабат пен тығыз орынға орналастырылады және арамшөп көгі құртылады. Ластану дәрежесі және олардың тамырлануына қарай қара сұлыға қарсы дискілі сыдыра жыртқыштар қолданылады, қалуенді жазықтілгішпен кеседі, ал жатаған бидайықты ауыр культиваторлармен тарап құртады. Себу алдындағы топырақ өңдеуді гербицидті өңдеумен алмастыруға да болады, бұл шара арамшөптерден тазартып қана қоймай, топырақтағы ылғал қорын да сақтауға жағдай жасайды. Себу алдындағы гербицидтік өңдеуді (раундап 36% с.е., 1,8-2,0 л/га) бидайдың кеш себілетін танаптарында себуден 7-8 тәулік бұрын жүргізген тиімді. Тыңайтқыш қолдану. Тыңайтқыштар-өсімдіктердің қоректендіруін оңтайландыруды, топырақ құнарлығын, дақылдың өнімі мен сапасын арттыруды қамтамасыз ететін маңызды фактор. Жаздық бидай астығының бір тоннасын қалыптастыруға орта есеппен 35-45 кг азот (N), 8-12 кг фосфор (Р2О5) және 17-27 кг калий (К2О) қажет. Топырақтан қоректік заттарды жаздық бидай түптенуден дәннің сүттене пісу кезеңіне дейін барынша қарқынды сіңіреді. Алайда астық өніміне әсер ететін «қиын-қыстау» кезеңі – себу–түтікке шығу аралығы. Қазақстанның көпшілік аймақтарында, әсіресе орманды дала аймақтарында, жаздық бидай үшін тиімді тыңайтқыштардың бірі – фосфор тыңайтқышы. Негізгі астықты өңір Солтүстік Қазақстанда сүрі танабына енгізілген (Р2О5) әрбір киллограмы тура және соңғы әсерімен 10-12 кг-ға дейін қосымша жаздық жұмсақ бидай өнімін қамтамасыз етеді. Оның үстіне ол 5-6 тәулік ерте піседі, ал бұл дер кезінде егінді ысырапсыз жинап, жоғары сапалы астық алуға мүмкіндік береді. Сүрі танабы фосфор тыңайтқышын енгізетін ең жақсы орын болып есептеледі. Бұл оның жоғары ылғалдылығына, нитратты азотпен қамтамасыз етілуіне және арамшөптерден тазалығына байланысты. Фосфор тыңайтқышы енгізілгенде сүр танабының аталған артықшылықтары толық іске асады және жаздық бидайдың қосымша өнімі артады. Бұлар Қазақстанның ауыл шаруашылық ғылыми мекемелерінің көп жылдар бойы жүргізген зерттеулерінде дәлелденген. Мәселен, Қостанай облысының оңтүстік қара топырақтарында жүргізілген біздің зерттеулеріміз фосфор тыңайтқышының жоғары тиімділігін көрсетті: сүрі танабына енгізілген 60кг Р2О5 бірінші жылдың өзінде жаздық жұмсақ бидайдан 3,4-3,6 ц/га қосымша астық өнімін берді (Қ.К. Әрінов, 1998); «С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті» АҚ–ның өсімдік шаруашылығы кафедрасының ғалымдарының (Қ.М. Мұсынов, Б.К. Әрінов, 2008). Қарағанды облысының күңгірт қара-қоңыр топырақтарының сүрі танабында (2005-2007 жж.) жүргізген тәжірибелерінде орта есеппен үш жылда жаздық бидайдың тыңайтқыш енгізілген (Р60) танаптағы астық өнімі 18,7 ц/га, клейковина мөошері - 32,5%, натуралық массасы - 783 г/л, шынылығы - 70%-ға жетіп, тауарлық астықтың бірінші класс талаптарына сәйкес келсе, тыңайтқыш енгізілмеген (Р0) танапта бұл көрсеткіштер тиісінше - 14,2; 29,9; 774 және 61 ғана болды. Сүрі танабын дайындағанда әртүрлі себептермен (тыңайтқыш болмай қалғанда, кеш жеткізілгенде немесе қаржы қол байлау болғанда ж.б.) фосфор тыңайтқышы енгізілмегенде жаздық бидайды себерде қатарлап енгізілген Р20 да қосымша жоғары сапалы астық өнімін береді. Атап айтқанда, жоғарыда келтірілген жоғары оқу орнының Ақмола облысының «Исағали» ЖШС-де жүргізген зерттеулерінде (Қ.М.Мұсынов, Б.К.Әрінов, 2009) сүрі танабына Р20 мөлшерінде себумен қатар тыңайтқыш енгізілгенде Астана жаздық жұмсақ бидай сортының астық өнімі -15,9 ц/га, клейковинасы 37,0% болғанда, бақылау вариантында (Р0) астық өнімі 2,6 ц/га, ал дәндегі клейковина мөлшері 2,7%-ға төмен болды. Ғылыми деректерге қарағанда, таза сүр танабына енгізілген 60 кг/га Р2О5 қанша жиынтық қосымша өнім берсе, қатарынан үш жыл енгізілген 20кг/га Р2О5 сондай қосымша өнім береді. Сондықтан жаздық жұмсақ бидай өсірудің оңтайлы технологиясында тыңайтқыш енгізудің аталған екі тәсілі де бірдей деп қорытынды жасауға болады. Фосфор тыңайтқышын қатарлап енгізудің кемшіліктері де жоқ емес: қуаңшылық жылдары топыраққа енгізілген фосфор тыңайтқышы құрғақ қабатта қалып қояды да бидайдың жас өсімдіктері тиімді пайдалана алмайды, соның нәтижесінде астық өнімі төмендейді. Ауыспалы егіс көлеміне толық мөлшермен (60-80 кг/га ә.е.з.) негізгі тәсілмен енгізілген фосфор тыңайтқышының бірқатар артықшылықтары да бар: 4-5 жылда бір рет енгізіледі және соның нәтижесінде бірінші және одан кейінгі жылдары бидай өнімінің артуы қамтамасыз етіледі; қуаңшылықты жылдардың өзінде, тыңайтқыш топыраққа дұрыс сіңірілген болса, қосымша өнім алынады. Жаздық бидай өнімі мен сапасын арттыру жолында негізгі аймақтарда тыңайтқыш енгізудің мынадай шараларын орындаған дұрыс: 1га егістікке есептелген ауыспалы егістіктің бүкіл айналымына Р2О5 20-25 кг мөлшерінде сүрі танабына фосфор тыңайтқыштарын негізгі енгізу: - төмен және өте төмен дәрежеде қамтамасыз етілгенде тыңайтқыштарды екі кезеңмен енгізген жөн- тыңайтқыштардың 2/3 бөлігін 14см және одан тереңірек сүр танабына, ал қалған бөлігін себу кезеңінде 10-12 кг ә.е.з. мөлшерінде, немесе барлық мөлшерін СЗС-2,1 сепкішімен (немесе оның модификацияларының бірімен) сүр танабына 10-12 см-ге сіңіру қажет; - орташа дәрежеде қамтамасыз етілгенде себу кезінде енгізу тиімсіз; барлық мөлшерін ГУН-4, КПП-2,2У құралдарының бірімен аралық немесе негізгі өңдеу кезінде сүр танабына 14 см енгізген дұрыс; - фосформен жақсы қамтамасыз етілген танаптарда фосфор тыңайтқышын өніммен шығындалатын мөлшерде енгізу керек; - топырақ фосформен жоғары деңгейде қамтамасыз етілгенде —тыңайтқыш енгізудің қажеті жоқ. Фосфор тыңайтқыштарын енгізудің ең қолайлы мерзімі- жаздың соңы немесе сүрі танабын негізгі өңдеу алды, мұның өзі арамшөптердің тыңайтқышпен енгізілген қоректік заттарды босқа шығынға ұшыратпауға мүмкіндік береді. Барлық жағдайда төрт танапты ауыспалы егісте екінші дақылға азотты тыңайтқыш (30-45 кг/га ә.е.з.), бес танаптыда – үшінші дақылға азотты тыңайтқыштардың бірін (N30-60 кг/га мөлшерінде) себу алдында немесе себумен қатар енгізген абзал. Тыңайтқыштарды топырақ түріне, картограммаға сәйкес қоректік заттармен қамтамасыз етілуіне, ауыспалы егістегі айналым ұзақтығына, ылғалмен қамтамасыз етілуіне, бағдарламаланған өнімге байланысты жоғарыда келтірілген талаптарға сай енгізіледі. Тұқымды себуге дайындау. Себуге өнімділік қасиеттері жоғары тұқымды пайдаланған жөн, әрі ондай тұқым сорттары мемлекеттік тізімнен себуге рұқсат етілген болуы тиіс. жүктеу 1,77 Mb. Достарыңызбен бөлісу:

©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз