Нақты өсірілетін жерлерге және астықты пайдалану бағытына байланысты жаздық бидай сорттарын таңдап алу.
Сорттарды таңдағанда төмендегідей талаптарды (критерийлерді) ескеру қажет:
нақты жерде өсіруге жарамдылығы, әлеуетті (потенциалды) өнімділігі және өнімділікті қамтамасыз ету жолдары (өнімді сабақ жиілігі есебінен, масақтың дәнділігі және дәннің ірілігі немесе жиынтық әсері т.б.).
зиянды организмдерге төзімділігі. Төзімді сорттарды өсіре отырып қоршаған ортаны сақтау, өйткені оларды дұрыс өсіргенде зияндылықтың экономикалық шегі еңсеріледі.
стресті факторларға төзімділігі. Жапырылуға төзімді сорттар (инфекциялық жапырылуы қоса алғанда) өсіру реттегіштерін (регуляторы роста) тамыр шіріндісіне қарсы фунгицидтерді қолдануды талап етпейді.
тамырында тұрғанда дәннің көктемеуге төзімділігі (кеш пісетін сорттарда әдетте мұндай мүмкіндік жоғары).
Сорттың әлеуетті өнімділігі неғұрлым жоғары және оны жақсартуға кететін шығындар аз болса, соғұрлым ол бағалы.
Өсіру технологиясы. Жаздық бидайдың өнім деңгейі оған танаптарды дайындағанда жүргізілетін шаралармен ғана емес, сонымен қатар шаруашылықтағы бүкіл егіншілік мәдениетіне байланысты анықталады. Бидай өсірудің технологиясы оның морфологиялық және биологиялық ерекшеліктерін ескере отырып жасалуға тиіс. Жаздық бидай өсіруге қойылатын талаптарды төмендегідей жиынтық түрде көрсетуге болады: жаздық бидай барынша жоғары өнімді қоректік заттарға бай, жыртылатын қабаты қалың, бонитеті жоғары танаптарда қамтамасыз етеді. Топырақтың механикалық құрамы неғұрлым жеңіл болса, соғұрлым егіншілік мәдениеті мен пәрмендендіру факторларына талаптар да арттырылады. Бидайды өсіргенде шектеулі факторға өсімдіктердің өсіп-жетілу кезеңдеріндегі ылғалмен төмен деңгейде қамтамасыз етілуі де жатады; топырақ жеңіл болған сайын, жауын-шашынның мөлшері мен бөлінуі ерекше маңызға ие болады.
Алғы дақылдар. Дақылдың құндылығын ескере отырып, оның өсірілу жағдайларына талаптарын қанағаттандыру мақсатында жаздық бидайға барынша жақсы жерлерді, алғы дақылдарды таңдап алуға тура келеді. Ең жақсы алғы дақылдар: сүрі жері, сүріден кейінгі екінші дақыл, дәнді бұршақ дақылдары, сүрлемдік жүгері. Пішенге, жасыл балаусаға дәнді бұршақ дақылдарының бірімен (асбұршақ, сиыржоңышқа, ж.б.) немесе жеке өзі өсірілген сұлы, сонымен қатар ерте себіліп (жаздық бидайды себуге дейін) және жалқы азыққа (монокорм) жиналған арпа да айтарлықтай алғы дақыл болады.
Қазақстанның далалық, орманды-дала аудандары үшін кезінде ҚР АШМ-нің «Казагроинновация» АҚ-ның «А.И. Бараев атындағы Қазақ астық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты» ЖШС және басқа ғылыми мекемелердің ғалымдары қысқа айналымды (4,5,6 танапты т.б.) дәнді сүр танапты, дәнді отамалы дақылдар ауыспалы егістерін зерттеп жасады және олар жазық тілгішті, минималды топырақ өңдеу технологияларына негізделген:
Сүрі жері, бидай, бидай, арпа, бидай;
Сүрі жері, бидай, бидай, бидай, арпа
Сүрі жері, бидай, бидай, сұлы, бидай, арпа
Жүгері, бидай, арпа немесе сұлы
Біржылдық шөптер (пішенге, жасыл балаусаға), бидай; асбұршақ, бидай, сұлы немесе арпа;
тағы басқа кескінді ауыспалы егістер.
Эрозияға қауіпті алқаптарда жаздық бидайды жолақты сүрі танабында орналастырады: сүрі жер + жаздық бидай, жаздық бидай + сүрі жер, жаздық бидай, арпа (сұлы).
Механикалық құрамы жеңіл топырақты шаруашылықтарда (Павлодар және Қостанай облыстарының шығыс бөлігі) да жаздық жұмсақ бидайды жолақтарға орналастырады (жолақтың ені 50 м аспағаны жөн): егістің 50% біржылдық және көпжылдық шөптер, 10% сүрі жер, және 40% бидай болуға тиіс.
Екі жылғы жауын-шашынның есебінен сүрі жерде айтарлықтай ылғал қоры жинақталады, мұның өзі жаздық бидайдан тұрақты да мол өнім алудың негізі болып табылады. ҚР АШМ-нің «Казагроинновация» АҚ-ның «А.И. Бараев атындағы Қазақ АШҒЗИ» ЖШС-нің егіншілік бөлімінің деректері бойынша орта есеппен 14 жылда топырақтың 1м қабатындағы өнімді ылғал қоры күзде өңделген дәнді дақылдар танабында 101,1 мм, ал сүрі жерде 150,1 мм болды.
Бірдей жағдайда егістіктің арамшөптермен ластануы сүрі жер емес алғы дақылда сүріге қарағанда анағұрлым жоғары. Мәселен, орта есеппен 13 жылда карбонатты оңтүстік қара топырағындағы сүріге себілген жаздық бидай егістігінің 1м2 36,5 дана арамшөп болды, оның ішінде біржылдық - 34,6, көпжылдықтары - 1,9, үздіксіз жыл сайын бидай себіліп отырған танапта –тиісінше 128,9, 113 және 15,9 дана болды.
Сүрі жерде топырақтың құнарлығы да артады. Өйткені басқа танаптарға қарағанда мұнда өсімдік сіңіре алатын түрдегі азот қосылыстары көп мөлшерде жинақталады. Жоғары да аталған ғылыми мекеменің деректеріне қарағанда көктемде бидайды себу алдында топырақтың 1м қабатындағы нақты нитратты азот мөлшері сүр жерде 200-400, екінші дақылда - 150-350, үшінші дақылда - 100-300 кг/га болады.
Сүрі жерлер құрғақшылықты аймақта жаздық бидайға барынша жақсы алғы дақылдар қатарына жатады. Дегенмен, олар шаруашылықта экстенсивті жұмыстың белгісі. Сүрі жерлерді бағалағанда одан кейінгі дақылдар өніммен екі жылғы шығынның орнын толтырылуға тиіс екенін ескеру қажет. Сонымен қатар олар экологиялық тұрғыдан (жел эрозиясы) мәселе туындатады, әрі топырақ қарашірігін босқа шығындатады.
Осыған байланысты егіншілік мәдениеті жоғары шарушылықтарда сүрі жерлерді сүрі жерлерді иеленуші дақылдармен – сұлы, асбұршақ ж.б. – алмастыруда.
Достарыңызбен бөлісу: |
