Судан өту. Ең алдымен өткелдер, көпірлер орналасқан жерлерді анықтау қажет. Үш негізгі түрі – су үстімен, су кешіп, жүзу құралдарымен. Су үстімен

Үш негізгі түрі – су үстімен, су кешіп, жүзу құралдарымен.

Су үстімен – ең сенімді. Тас үстімен, жағадан сақтандырып, ағаш діңінің үстімен немесе арқан қолданып өту.

Арқан қолданып өтсе, карабин немесе сақтандыру белбеуіне келетін қысқа шалу қолданылады. Ұстап қалушы(схватывающий) бауды қолдануға болмайды. Өтетін адам өзен бойымен арқаннан төмен болуы керек.

Жағада екі жерден сақтандыру, қиын жағдайда өзеннің бойымен төмендеу жерде ұстап қалу постын ұйымдастыру қажет.

Тәжік әдісі. Қауіпті емес өзендерден өту үшін, сақтандырусыз қолданылады. Ең күштілері жан-жағында, бірін бірі иығынан, рюкзак бауларынан ұстап өтеді.

Қаүіпті өзеннен өткенде 3-4 адам негізгі арқанмен байланады, баулары арқасында.

Жүзіп өту. Жақсы жүзе білетін туристер, жүзуге келетін өзендерде.

Қар көпірімен өту қаүіпті.

Тау өзендерінен өту ережелері.

1. 
   Жағалауды, арна бедерін, су ағысын, тереңдігін алдын ала барлау. Тіректерді, құрал-жабдықтардың бар-жоғы, оларды қолдану мүмкіншіліктерін анықтау.
   
2. 
   Топ қабілетіне байланысты судан өту әдісін таңдау.
   
3. 
   Өту орны мен уақытын анықтау.
   
4. 
   Өтуді бақылау мен басқаруға қолайлы орын табу.
   
5. 
   Өзен бойымен төменірек жерде ұстап қалу пунктін ұйымдастыру. Ол үшін ең күшті, тәжірибелі адамдарды қою керек.
   
6. 
   Қиын жағдайда тек қос сақтандыруды қолдану қажет.
   
7. 
   Топ жетекшісі арқан, карабиндер, байлаулардың дұрыс қолдануын байқауы қажет.
   
8. 
   Судан өтудің алдында бекіту нүктелерін, арқан мен карабиндердің сау күйін тексеру қажет.
   
9. 
   Әрекет реті мен әдістерді дұрыс қолдану жөнінде инструктаж жасау керек.
   
10. 
    Бірінші болып ең тәжірибелі, білікті спортсмен жүреді.
    
11. 
    Өткен кезде ағысқа қарсы қиғаштап жүру, міндетті түрде екі жерден сақтандыру жасау(«усы»).
    
12. 
    Ұзын таяқпен өткенде таяқты жоғары жақта тіреу қажет.
    
13. 
    Арқан(перила) қолданса оны төмен жағынан ұстап өту керек.
    
14. 
    Ұстап қалу бауын қолдануға болмайды.
    
15. 
    Екі және одан көп адам қиын жағдайда бірге өтпейді.
    
16. 
    Жағалары алыс болса, тек қос арқан қолданылады.
    
17. 
    Ілме өткел болса карабин арқылы жіппен тек алдына қарап өтуге болады, себебі – басқа жағалауда басын соғыл алмау үшін.
    
18. 
    Ілме өткелде жүк бөлек, адамдар бөлек көшіріледі.
    
19. 
    Тәртіп сақтау, өткелге шақырылу алдында спортсмен қаүіпсіз жерде тұру керек.
    
20. 
    Ұйымдасырушылар мен сақтандырушылар сенімді өзін өзі сақтандырып тұруы керек.
    

Асулар қиындығын бағалау үшін 4 негізгі көрсеткіш қолданылады: 1) жолдағы ең қиын жерлердің сипаттамалары; 2) асудан өтуге қажетті қозғалыс техникасы мен тактикасы және түнеу жерлерінің ерекшеліктері; 3) маршруттың сандық сипаттамалары( қозғалыс уақыты, сақтандыру нүктелерінің саны); 4) қажетті арнайы құрал-жабдықтар.

Асу қиындығы осы төрт көрсеткіштерінің жиынтығымен анықталады.

Жіктелу қағидаларына әртүрлі қаүіптер(тас, қар көшкіндері сияқты). Ереже бойынша, қатысушылар жорыққа дейін бұдан төмен жартылай категориялы асудан бұрын өткен болуы қажет, ал жетекшісі дәл осы жартылай категориядан бұрын қатысушы ретінде, одан төменгі категориялы асудан жетекші ретінде бұрын өткені қажет. Қиындығы үшінші категориялы асуларды басқару үшін одан бұрын бір емес, екі рет жетекші ретінде асулардан өту қажет.

Туристік жорықтың қиындығын бағалаған кезде биіктігі мен осы биіктікте болу уақыты ескерілуі қажет.

Қойылатын талаптар мынадай: 5000 м-ден биік асулары бар жорық қатысушылары бұдан бұрын жаңа маршруттағы максималды биіктіктен 1000 төмен болу тәжірибесі болуы қажет.

Су туризмі. Қатты ағыс(быстрина). Бұрылыстарда қаүіпті болуы мүмкін. Егер алдын ала кемені ағыс ортасына шығармаса, ол ойыс жағаға жақындап кетуі мүмкін, тоқтап немесе бұзылып қалуы мүмкін. Қатты ағыс арнаның тар жерлерінде пайда болады. Өткен кезде фарватерді байқау керек, әсіресе құздардың жанында. Осындай жерде ең тез ағысы жағалауға өте жақын орналасады.

Табалдырықтар – құлауы тік жерлер, өзен жартастан, тас үйінділерінен өтетін жерде болады. Түбі тазартылған табалдырықтар болса көрініп тұрған фарватермен өте береді. Көлденең тұрған тас қырқасын тасы жоқ жерлермен өту керек, қайықты су ағыстары үшбұрыштарды құрып бірге қосылатын жерлерге жіберу қажет. Тастар шашылып жатқан табалдырықтан өту қиын. Дұрыс бағыт табу қиын. Мұндай жағдайда жүк пен адамдардың бір бөлігін жағалауда қалдырып, қайықта тек қана ең епті ескекшілерді қалдырған жөн. Жүзгенде өз жүрісін сақтап тұру қажет, қырынан бұрылуға болмайды, өйткені онда апатқа ұшырауға болады. Қырымен немесе алдымен тасқа соғылса, зымырап қайықтан секіріп кетіп, қайықты қолмен ұстап ағыс бойымен қою қажет.

Табалдырықтардан өту ережелері:

1. 
   жағалаудан алдын ала қарап табалдырықтан өту әдісін табу немесе тіпті одан өтпеу шешімін қабылдау;
   
2. 
   қолайсыз болса да ең қаүіпсіз жолмен өту;
   
3. 
   бағытты таңдаған соң оны есте сақтап, командаға көрсету, жағалаудағы жақсы көрінетін бағдарларды тауып есте сақтау;
   
4. 
   таңдап алған жолды тек апат жағдайында ғана өзгерту;
   
5. 
   қайықтар жақсы күйде, құтқару құралдары қол жетерлік болу қажет, байдаркада фартукті жақсылап бітеп қою керек;
   
6. 
   бұйрықтар қысқажәне анықболу қажет, басқалармен үйлесе қоймайтын ескекшілермен алдын ала репетиция жасау;
   
7. 
   жорық топ түрінде өтсе, кемелер табалдырықтан кезекпен өтеді, бірінші болып жетекші өтеді;
   
8. 
   егер қаүіпі асып кетсе, жағалаумен айналып өту керек.
   

Батып кеткен ағаштар мен бөлек тастар судың астында болса, судағы шеңберлер мен кедергіден төмен орналасқан бурун, судың қайнап айналып тұруынан білуге болады.

Үйінділер – суда жатқан, суға еңкейген ағаштарғ тастрғ қоқыс сияқты кедергілер. Үйінділер адамдарды соғып кетуі, қайықты қиратуы, т.б. зиян келтіруі мүмкін. Үйіндіні жағасымен айналып өтеді. Ондай мүмкіндік болмаса, ағаштарды шауып немесе кесіп өту керек.

Жасанды кедергілер.

Аласа көпірлер

Молевой сплав(ағаштарды өзен суымен тасымалдау) – бір адам жүзіп келе жатқан діңдерді итеріп тұрады. Көп ағаштардың ортасына кіріп кетуге болмайды. Ағысқа қарсы келе жатса, ағаштар арасында өтуге болмайды, оларөткеннен кейін ғана қимылдауға болады. Залом – тасымалданатын ағаштар өзенге көлденеңінен үйіліп қалған жері. Запань – тасымалданған ағаштарды тоқтатуға арналған біріне бірі мықты байланған бөренелерден жасалған бөгет. Закол – шарбақ сияқты балық аулау үшін жасалған жағадан жағаға дейін өзен түбіне қазылған және бұтақтармен үйірілген құрылыс.

Бөгеттерді айналып өту керек. Шлюз.

Айналып өту техникасы. Барлау. Жол(соқпақ) болмаса оны жасау керек. Қайықтарды ені 12-15 см кесілген және бұтақтары шабылған ағаштар үстімен сүйреуге болады. Жүгі жоқ байдарканы екі адам таси алады.

Шаңғы. Бұрылу, жүріс әдістері. «Баспалдақ» әдісі. Өрлеу, түсу.

Кедергілердің қиындық дәрежесі( категория трудности) дегеніміз белсенді туристік саяхаттағы кедергілерді сипаттайтын көрсеткіш(саяхаттың өзін сипаттайтын күрделілік дәрежесімен(категория сложности похода) шатастырмау керек).

Асулардың қиындық дәрежесін төрт негізгі көрсеткіш бағалайды: 1) жолдың ең күрделі кесінділерінің сипаты; 2) асудан өту үшін қажетті техника мен тактика, түнеу орындарының ерекшеліктері;

3) маршруттың сандық сипаттамалары(жүру уақыты, сақтандыру нүктелерінің саны); 4) қажетті арнайы құрал-жабдықтар.

Асудың қиындық дәрежесі төрт көрсеткіштің барлығының жиынтығымен анықталады. Жоғары категорияның кейбір көрсеткіштері кездесетін болса, оларды өтуді қиындататын фактор ретінде белгіленеді, бірақ асудың қиындық дәрежесін жоғарылатпайды.

Классификациялық көрсеткіштерге қаүіп кірмейді(қар, тас көшкіндері, т.с.с.)

Асудың қиындық дәрежесі	Жолдың ең күрделі кесінділерінің сипаты	Асудан өту үшін қажетті техника мен тактика, түнеу орын-дарының ерекше-ліктері;	Асудан өту үшін қажетті уақыттың барлығы. Жүру уақыты(Т1);өзара сақтандырумен журу уақы-ты(Т2); сақтандыру нүктелерінің саны(n)	Қажетті арнайы құрал-жабдықтар
1А	Жай шөгінді, қарлы, жартасты 30 аспай-тын беткейлер, жайпақ(15 аспайтын) жарықтары жоқ мұздықтар, кейде бетіне тастар шығып тұрған шөпті беткей-лер, әдетте соқпақтар бар.	Ең қарапайым жеке техника, өзін альпеншток немесе мұзшапқышпен сақтандыру. Түнеу әдетте көгалда палат-ка немесе үйшікте	Бірнеше сағат. Т1= 4-8 T2=0 n=0	Табаны тайға-намайтын аяқ киім; мұзшапқыш немесе альпеншток, топқа 1-2арқан
1Б	Қиын емес, құлауы орташа жартастар, қарлы беткейлер(20-40), мұзды жерлер, қардың астында көрінбейтінжарықтары бар мұздықтардың кесінділері. Әралуан шөгінділер.	Беткейлер мен жабық мұздықпе жүрудің тізбекпен(в связках) ең қарапайым топтық техникасы; кейде қысқа(40 м-ге дейін) кесінділер мен өткелдерде қанат(перила) асу. Ыңғайлы жерлерде, мұздық зонасының шетінде түнеу.	Әдетте 1 күннен аспайды. T1=4-10 T2=1-4 n=0-5	Трикони немесе вибрам, кеуденің орау белдері(обвязка) альпенштоктар, мұзшапқыштар(топқа 1-2), әрбір 3-4 адамға бір негізгі арқан
2А	Құлауы орташа(20-40) жартасты, қарлы, мұзды беткейлер, жабық мұздықтар мен қиын емес мұз құлаулары	Күрделі жеке және топ-тық сақтандыру: ауыс-палы сақтадыру, кош-каларды қолдану неме-се баспалдақ жасау, іл-гектерді қолдану. Мұз-дық зоасында түнеу бо-луы ықтимал	Тәуліктен кем T1=6-10 T2=3-6 n=5-10	Трикони немесе вибрам, кошки, арқан, ілгек, мұзшапқыштар
2Б	Тік(40-тан жоғары) қиындығы орташа, ұзындығы 100-150 м қарлы, мұзды, жартасты беткейлер, қиындығы орташа мұз құлаулары	Барлық техникалық әдістерді қолдану: 3-4 арқанда ауыспалы сақ-тандыру, кошкалар, бас-палдақ жасау, ілгектер, өлегенде алдыңғысы, түскеде артқысы рюк-заксыз жылжиды, рюк-зактарды өзі арқанда отырып бөлек көтеру мен түсіру (дюльфер-мен). Түнеу – мұздық зонасында, кейде асудың үстінде	1-2 тәулік T1=8-16 T2=5-10 n=5-15	2А жабдықталуына қоса – ілгектер, кошки барлық кісілерде, 40м қосымша арқан, ілмектер, арқанның шығын ұштары, түскенде тастап кетуге арналған ілгектер
3А	Өте тік(60-қа шейін), ұзындығы 200-300 м қарлы, мұзды, жартас-ты беткейлер, қиын мұз құлаулары	Барлық техникалық әдістерді қолдану, бір-бірін сақтандыру, ілгектер мен басқа жасанды тіреулерді қолдану, маршрутты алдын ала барлау және дайындау. Тактиканың маңызы одан да жоғары болады. Бірнеше рет мұз зонасында түнеу, суды қар ерітіп жасау	2 тәуліктен кем емес. T1=10-20 T2=8-16 n=10-30	Алдында аталғанға қоса – ұзындығы 60-80м-ге шейін негізгі және қосымша арқандарды қолдану, штопорлық, якорлық ілгектер, сатыларды қолдану және т.б.
3Б	3А-дай, бірақ қиын жерлердің одан үлкен ұзындығы, олардың әртүрлілігі немесе ең қиын сипаты(мысалы, 60 асатын қабырғалар)	Бірнеше сағат, тіпті бір-неше тәулік бойы үзбей сақтандыру жасау, өте жоғары деңгейдегі тех-ника, онымен қоса, дәл осы асудан өтудің ар-найы техникасы, қате-сіз тактика. Ыңғайлы түнеу орындарының жоқ болуы, отырып ұйықтайтын бивактар	3 тәуліктен кем емес T1 20-дан кем емес T2 16 кем емес n 25-тен артық	3А-дағыдай және оған қоса дәл осы асудан өту үшін арнайы жасалған құрал-жабдықтарды қолдану

Туристік жорықтар қиындығы(күрделілігі) бойынша алты дәрежеге бөлінеді. Жорықтың күрделілік дәрежесі(категория сложности похода) үш классификациялық көрсеткіштер жиынтығымен анықталады: 1) ұзақтығы; 2) ұзындығы(қашықтығы); 3) маршруттың техникалық күрделілігі.

Маршрут ұзындығы(жол қашықтығы) – саяхат күрделілінінің белгілі дәрежесінің ең кіші мөлшерін Ұзындығын тек қана асқан техникалық қиындығы болса ғана азайтуға болады, оның өзінде азайту мөлшері 25% аспайды.

Күрделілік дәрежені анықтағанда белгілі нүктелерден өтетін жол есептеледі, кейбір объектілерге радиалдық шығулар арқылы жетуге болады. Маршруттың негізгі бөлігі сызықтық немесе айналма, және ережеде нұсқауланған қашықтықтың 75 % кем болмауы тиіс, тау маршруты болса, осы күрделілікке нұсқауланған ең қиын екі асудан кем асулар саны болмауы тиіс. Радиалдық шығу дегеніміз маршруттық кітапшада белгіленген, жолдың бастапқы нүктеге қайтатын кесіндісі. Айналмалы(басқа жолмен қайту) радиалдық шығуларда өткен қашықтықтар мен кедергілер толығымен, сызықтық радиалдық шығулардікі – жартылай есептеледі. Кедергілер қиындығы өзгермесе, маршрут қашытығының ұзартылуы маршрут күрделілігін көбейтпейді.

Күрделілігі 3-6 дәрежедегі саяхаттар үзіліссіз өткізілуі тиісті. Маршруттың үзілуі – төтенше жағдай болмаған кезде елді мекенде екі тәуліктен артық уақыт болуы және маршрут ішінде механикалық көлік қолдану.

Тау туризм жорықтарының күрделілігін асулар жиынтығын қолданады:
3 кесте. Асулар жиынтығына қойылатын талаптар

1989 жылдан бастап тау жорықтарына шыңдарға шығу мен траверстер де енгізілетін болды. Мұндай элементтер саны екіден аспау керек, ал қиындығы – маршрут күрделілігін анықтайтын асулар қиындығынан аспау керек. МКК өз еркімен шыңға шығу мен траверстері бар жорықтарын қабылдау үшін қажетті асулар санын қысқартуға қақысы бар.

Күрделігі 1-ден төмен жорықтар дәрежесіз болып есептеледі(мысалы, демалыс күнгі жорық). әрбір жорықта қандай да болсын қиындық дәрежедегі кесінділер кездесуі ықтимал. Осындай жорыққа қатысқан адамдардың тәжірибесі сондай кесінділерге сәйкес келу қажет. Ондай тәжірибе болса қатысуға рұхсат беріледі, бірақ спорттық дәреже берілгенде есептелмейді.
4 кесте. Туризмнің спорттық дәрежелеріне қойылатын нормативтік талаптары