43
iii. Жаттығу:
Баланың дамуы
a) Қатысушыларды төрт топқа бөліп, әрқайсысына белгілі бір жас санатын беріңіз: 0-4,
5-9, 10-13, 14-18 жас.
b) Флипчарт парағына үшбұрыш салып, әр қабырғасының тұсына «бала», «отбасы»
және «орта» деп жазуын өтініңіз.
• Әр топтан өздеріне берілген жас санатындағы баланың бойынан көруді күтетін даму
сатысына қатысты түрлі оқиғаларды жазуды өтініңіз.
• Топтан ата-аналардың/қамқоршылардың іс-әрекеттерін де қосуды өтініңіз, себебі,
олар баланың дамуына әсер етеді. Мысалы, сәбидің дұрыс дамуы үшін анасының
денсаулығы мен амандығы шешуші маңызға ие.
iv. Жаттығу:
АИТВ ата-аналардың/қамқоршылардың
балаға қамқор болу және оны
дамытудағы әрекеттеріне қалай әсер етуі мүмкін
Енді топта талқылап, АИТВ баланың қажеттіліктерін қанағаттандыруға және даму
сатыларынан өтуге қалай әсер ете алатынын басқа түсті қаламмен жазыңыздар.
Мысалдар келтіріңіз:
Егер әйелге жүктілік кезінде немесе жаңа туған нәрестесі бар кезде АИТВ диагно-
зы қойылса, бұл оның психикалық денсаулығына және амандығына қалай әсер етуі
мүмкін. Ол балаға қалай бауыр басады, баланы қоғамдағы өмірге қалай қатыстыра-
ды, отбасынан және жақындарынан қандай қолдау ала алады.
Күтілетіндей, жасөспірім қарым-қатынас құра бастайды. АИТВ олардың осыған
қатысты сезімдеріне және әрекеттеріне әсер ете ала ма?
• Осы тақырыпта жұмыс жасап болған соң, әр топтан күтілетін даму сатылары және
оларға АИТВ қалай әсер ететіні көрсетілген нәтижелерін ұсынуды өтініңіз.
• Әр презентациядан кейін қалған қатысушылардан айтылғандарға алып-қосары
бар-жоғын сұраңыз.
• Содан соң, тренерлер топтар жіберіп алған кез-келген тұстарды қоса алады.
Тренерге арналған ескертпелер:
Төменде ескеруді қажет ететін кейбір негізгі тұстар келтірілген. Қажет болса, үстіне
қосып, көрсетілгендерге сүйеніңіз.
Негізгі даму сатылатыр және
қажеттіліктер
АИТВ қалай әсер етуі мүмкін
0-4 жас
Физикалық даму: Еңбектеуді, жүруді,
сөйлеуді, күлімдеуді үйрену, еті тірі,
қызыққыш, белсенді болу
Әлеуметтік даму: Ата-анасына бауыр
басу, адамдармен қарым-қатынас
жасау, әуесқойлық, басқалармен
ойнау, үлкен отбасының құрамына
кіру, балабақша
Денсаулық:Тамақтану, емшектен
шығару, салмағы қосылу, бойы өсу,
өркендеу, екпелер
Бөтелкемен тамақтандырудың мәдени
тұрғыдағы салдары.
Анасы диагноз
қойылғаннан кейін торығуға ұшырауы мүмкін,
демек: бала шетте қалады, тамақтануда,
әлеуметтік өмірде қиындықтарға тап болады.
Анасы отбасы мен жақындарынан қолдау
көрмейді (егер олар АИТВ жұқтырғанын
білмесе).
Балаға АРТ беру қиын.
Денсаулық: асқынулар болуы мүмкін, АРТ
қабылдау
44
Негізгі даму сатылатыр және
қажеттіліктер
АИТВ қалай әсер етуі мүмкін
Физикалық даму: Өз-өзіне күтім
көрсету (беті-қолын жуу, киіну), өсу
және даму
Әлеуметтік даму/Білім: Мектеп
өмірінің басталуы, өз бетінше дос
табу, үйірмелер, сабақтар,
мәдениет,
оқу мен жазуды үйрену
Денсаулық: Өсу,
дұрыс тамақтану,
дене жаттығулары
Білім алу барысына қатыстырудағы
қиындықтар.
Бала АИТВ жұқтырғанын қанша жасында
білгенін қалайтын едіңіз?
Олар емделуге
құлықтылықты сақтаудың оң
дағдыларына үйренуі тиіс.
Қатарластарымен
араласуға кедергі келтіретін
денсаулықтағы асқыну үдерістері.
Қатарластарымен, қауымдастықпен, үлкен
отбасымен (егер олар АИТВ жұқтырғанын
білмесе) араласуға кедергі келтіретін ата-
аналардың/қамқоршылардың қорқыныштары.
5-9 жас
Физикалық даму: Өз-өзіне күтім
көрсету (беті-қолын жуу, киіну), өсу
және даму
Әлеуметтік даму/Білім: Мектеп
өмірінің басталуы, өз бетінше дос
табу, үйірмелер, сабақтар, мәдениет,
оқу мен жазуды үйрену
Денсаулық: Өсу, дұрыс тамақтану,
дене жаттығулары
Білім алу барысына қатыстырудағы
қиындықтар.
Бала АИТВ жұқтырғанын қанша жасында
білгенін қалайтын едіңіз?
Олар емделуге құлықтылықты сақтаудың оң
дағдыларына үйренуі тиіс.
Қатарластарымен араласуға кедергі келтіретін
денсаулықтағы асқыну үдерістері.
Қатарластарымен, қауымдастықпен, үлкен
отбасымен (егер олар АИТВ жұқтырғанын
білмесе) араласуға кедергі келтіретін ата-
аналардың/қамқоршылардың қорқыныштары.
10-13 жас
Физикалық даму:
Жыныстық жетілу, гормондар,
құбылмалы көңіл-күй
Әлеуметтік даму/Білім:
Орта мектеп, білім аясының кеңеюі,
тәуелсіз бола түсу, дербестігін
дамыту, достар көбірек мәнге ие
бола бастайды. Жеке уайымдарымен
отбасымен емес, достарымен бөлісе
бастайды.
Денсаулық: Өз-өзіне
қызмет көрсету,
тамақтану, жеке гигиена, шылым
шегу, ішімдік ішу, есірткі қолдану
сияқты «қауіпті»
мінез-құлыққа
әуестік
Қоғамның АИТВ-ға көзқарасының және
оның жыныстық қатынаспен байланысының
ықпалына шалдыққыштықтың күшеюі. Бұл
өз-өзін сәйкестендірумен, өз-өзін бағалаумен, өз-
өзін құрметтеумен, болашақ үшін үрейленумен
байланысты көптеген күрделі мәселелер
тудыруы мүмкін.
Ұзақ қабылдағаннан АРТ-дан шаршау. Өзін
достарынан өзгеше сезіну. АИТВ-статусы туралы
басқалармен бөліскіс келу, бірақ, оңай емес
екенін түсіну
.
45
Негізгі даму сатылатыр және
қажеттіліктер
АИТВ қалай әсер етуі мүмкін
Физикалық даму: Өз-өзіне күтім
көрсету (беті-қолын жуу, киіну), өсу
және даму
Әлеуметтік даму/Білім: Мектеп
өмірінің басталуы, өз бетінше дос
табу, үйірмелер, сабақтар, мәдениет,
оқу мен жазуды үйрену
Денсаулық: Өсу, дұрыс тамақтану,
дене жаттығулары
Білім алу барысына қатыстырудағы
қиындықтар.
Бала АИТВ жұқтырғанын қанша жасында
білгенін қалайтын едіңіз?
Олар емделуге құлықтылықты сақтаудың оң
дағдыларына үйренуі тиіс.
Қатарластарымен араласуға кедергі келтіретін
денсаулықтағы асқыну үдерістері.
Қатарластарымен, қауымдастықпен, үлкен
отбасымен (егер олар АИТВ жұқтырғанын
білмесе) араласуға кедергі келтіретін ата-
аналардың/қамқоршылардың қорқыныштары.
5-9 жас
Физикалық даму: Өз-өзіне күтім
көрсету (беті-қолын жуу, киіну), өсу
және даму
Әлеуметтік даму/Білім: Мектеп
өмірінің басталуы, өз бетінше дос
табу, үйірмелер, сабақтар, мәдениет,
оқу мен жазуды үйрену
Денсаулық: Өсу, дұрыс тамақтану,
дене жаттығулары
Білім алу барысына қатыстырудағы
қиындықтар.
Бала АИТВ жұқтырғанын қанша жасында
білгенін қалайтын едіңіз?
Олар емделуге құлықтылықты сақтаудың оң
дағдыларына үйренуі тиіс.
Қатарластарымен араласуға кедергі келтіретін
денсаулықтағы асқыну үдерістері.
Қатарластарымен, қауымдастықпен, үлкен
отбасымен (егер олар АИТВ жұқтырғанын
білмесе) араласуға кедергі келтіретін ата-
аналардың/қамқоршылардың қорқыныштары.
10-13 жас
Физикалық даму:
Жыныстық жетілу, гормондар,
құбылмалы көңіл-күй
Әлеуметтік даму/Білім:
Орта мектеп, білім аясының кеңеюі,
тәуелсіз бола түсу, дербестігін
дамыту, достар көбірек мәнге ие
бола бастайды. Жеке уайымдарымен
отбасымен емес, достарымен бөлісе
бастайды.
Денсаулық: Өз-өзіне қызмет көрсету,
тамақтану, жеке гигиена, шылым
шегу, ішімдік ішу, есірткі қолдану
сияқты «қауіпті» мінез-құлыққа
әуестік
Қоғамның АИТВ-ға көзқарасының және
оның жыныстық қатынаспен байланысының
ықпалына шалдыққыштықтың күшеюі. Бұл
өз-өзін сәйкестендірумен, өз-өзін бағалаумен, өз-
өзін құрметтеумен, болашақ үшін үрейленумен
байланысты көптеген күрделі мәселелер
тудыруы мүмкін.
Ұзақ қабылдағаннан АРТ-дан шаршау. Өзін
достарынан өзгеше сезіну. АИТВ-статусы туралы
басқалармен бөліскіс келу, бірақ, оңай емес
екенін түсіну
.
v. Презентация:
Кешенді бағалау және
кейс-менеджмент
Бұл – алдыңғы жаттығуды келесісімен байланыстыратын презентация. Презента-
ция келесі мәліметтерді қамтуы тиіс:
Бірінші слайд:
Кешенді бағалау және кейс-менеджмент жүргізу үшін баланың дамуы туралы
білімді пайдалану
•
Әртүрлі жастағы балалар әртүрлі физикалық және эмоциялық дағдыларды дамы-
тады деп күтеміз.
• Баланың өмірлік тәжірибесі АИТВ-ға қалай қарайтынына, оны қалай қабылдайты-
нына және өзін қалай күтетініне әсер ететін болады.
• Біз күтуіміз тиіс даму сатылары туралы білуіміз қажет, сондықтан, кешенді бағалау
жүргізгенде, нені іздеу керек екенін білеміз.
Негізгі даму сатылатыр және
қажеттіліктер
АИТВ қалай әсер етуі мүмкін
14-18 жас
Физикалық даму: Гормондар,
сексуалдылық, өз-өзін сәйкестендіру.
Әлеуметтік даму/Білім: Алғашқы
махаббат, қарым-қатынас, достық
өте маңызды, білім саласы
тарапынан қысым көру, емтихандар,
болашақ. Қаржылай тәуелсіздік.
Жалпы тәуелсіздік.
Денсаулық: Шылым шегу, ішімдік
ішу, есірткі қолдану. Өз-өзіне қызмет
көрсету.
АИТВ жыныстық жолмен таралады.
АРТ қабылдаудан шаршау.
Өз-өзіне бағытталған стигматизация – АИТВ-
ны қарым-қатынас құруға, қалаған жұмысына
орналасуға кедергі келтіретін тосқауыл ретінде
көру.
Көптеген тәуекелге
баруға апаратын фатализм,
себебі, «өмір қысқа».
Ересектерге қызмет көрсету жүйесіне ауысу, өз-
өзіне қызмет көрсету, мектеп бітіру, үйден кету,
ауруханаға барып тұруды ұйымдастыру, жүйелі
түрде АРТ қабылдау.
