Тіл және әдебиет теориясы кафедрасының доценті., ф.ғ. к

 
122 
 
Тәуелдік жалғау. 
 
Основа оканчивается на гласный звук 
Единственное число 
Множественное число 
І. Менің қала - м «мой город» 
ІІ. Сенің қала -  ң «твой город» 
Сіздің  қала  –  ңыз  (ңіз)  «Ваш 
город» 
ІІІ.  Оның  қала  –  сы  (  сі)  «его 
город» 
І.  Біздің  қала  –  мыз  (-міз) 
«наш город» 
ІІ. Сендердің қала - лар – ың  
(-ің) «ваш город» 
Сіздердің қала - лар – ыңыз (-
іңіз) «Ваш город» 
ІІІ. Олардың қала – лар - ы (-
і)  
«их город» 
 
-лар 
лер
 
 
 
по 
сонорных 
й,р,у, 
гласных 
 
 
Основа оканчивается на согласный звук 
Единственное число 
Множественное число 
І.  Менің  дәптер  -  ім  (-ым)«моя 
тетрадь» 
ІІ.Сенің  дәптер  -  ің  (-ың)  «твоя 
тетрадь» 
Сіздің  дәптер-іңіз(ыңыз)  «Ваша 
тетрадь» 
ІІІ.  Оның  дәптер-  і  (  ы)  «его 
тетрадь » 
І.  Біздің  дәптер-іміз  (-ымыз) 
«наша тетрадь» 
ІІ.  Сендердің  дәптер-лер-ің  
(-ың) «ваша тетрадь» 
Сіздердің  дәптер-лер-іңіз  (-
ыңыз) «Ваша тетрадь» 
ІІІ.  Олардың  дәптер-лер-  і  (-
ы)  
«их тетрадь» 
 
-дар 
дер
 
после 
м,л,н,ң,ж,з 
-тар-тер 
после 
глух., 
звонких 
б,в,г,д 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
123 
Сын есім 
 
 
                                                          Мағынасына қарай  
   
 
 
 
 Сапалық  (Качественный)                                                                                                            Қатыстық 
(Относительный)       
Заттың түр-түсін, сын-сипатын,                                              Қатыстық сын есімдер        
сапа белгісін білдіреді.                                                         туынды сын есім болып  
                                                                                                табылады. Қатыстық сын 
           есімдер зат есімдерге төмендегі 
                                                                                           жұрнақтар жалғану арқылы 
жасалады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
  Түрлері  
                   Мысалдар  
1.Құрамына қарай   
  (По составу) 
 1.Дара (Простые) 
  Кіші, тар, нәзік, мол  
 2. Күрделі (Сложные) 
 
  Апалы-сіңілі, ақ сақалды, 
балалы-шағалы.   
 2. Тұлғасына қарай  
 (По способу образования) 
1.Негізгі (Непроизводный)    Жақсы, әдемі, кең, суық  
 
2.Туынды  
(Производны
й) 
 
 
1) 
-лы, -лі, -ды,        
-ді, -ты, -ті. 
 2) -сыз, -сіз  
 3) -ғы, -гі, -қы, -
кі, 
 4)-лас, -лес, -дас,  
 -дес, -тас, -тес. 
 5) -паз
 
 Өнерлі жігіт,  қысқы күн, сусыз 
жер, жерлес,  өнерпаз     
    
 

 
124 
                                       Сын есімнің шырайлары 
 
 
    Шырай түрлері                       
          
          
    Жасалу жолдары 
 
             Мысалдар 
  1. Жай шырай          
(Положительная 
степень) 
  
 Заттың жай қалыпты 
түрін, түсін, сапасын, 
көлемін білдіретін сын 
есімдер жай шырай 
болады 
 
 
Әдемі, жақсы, ақ, көк  
 2. Салыстырмалы  
шырай                       
(Сравнительная 
степень) 
 
 Бір заттың сындық 
белгісін екінші затпен 
салыстырғанда         кем 
не артық екенін 
білдіретін  
шырайдың түрі. 
 
-рақ-рек,-ырақ-ірек, -
лау,-леу 
-дау, -деу,- тау –теу, -
қыл –ғыл, 
 ғылтым,-қылтым,- 
шыл,- шіл,- 
-шылтым,- шілтім,-ілдір 
 -ақ, -қай, -ғыш 
 
Ағырақ, көгipек, жақсылау, 
ақтау, көктеу, бозғыл, 
сұрғылтым,  
ашқылтым, көкшілтім, ақшыл,  
көгілдір.  
   
3. Күшейтпелі шырай                                                                                   
(Превосходная степень) 
 
 Белгілі бір сындық 
белгінің бір нәрседен 
өте артық не өте кем 
екенін білдіретін 
шырайдың түрі. 
      Күшейткіш буын  
            арқылы 
 
Жап-жақсы,әп-әдемі, сап-сары 
 
 
4. Асырмалы шырай 
 
 Белгілі бір сындық 
белгінің   бір нәрседен 
аса артық не аса кем 
екенін білдіретін 
шырайдың түрі. 
 
Өте, тым, аса, тіпті, 
нағыз, ең 
Өте әдемі, тым жақсы, аса 
маңызды, 

 
125 
Сан есім 
 
Құрамына қарай 
 
Дара сан есім 
Бір 
ғана 
түбірден  (негізгі 
немесе  туынды) 
тұрады. 
Бес,жүз,мың, 
отыз,ондаған, 
жетеу, 
сегізінші.  
 
      Күрделі сан есім. 
Кемінде екі сөзден тұрады. 
Он бес,жүз екі,мың тоғыз 
жүз тоқсан екі,отыз 
жеті.      
 
         Сан есімнің сөйлемдегі қызметі. 
 
 
Сө
йл
ем
 
мү
ше
ле
рі
 
                      
Анықтауыш 
               
Баяндауыш 
          
Толықтауыш 
             
Бастауыш 
                
Пысықтауыш 
 Е
р
еж
е 
Сан есім 
сөйлемде 
негізінен 
анықтауыш 
болады. 
Сан есім сөйлем 
соңында 
жіктеліп немесе 
заттанып келіп, 
баяндауыш 
болады.  
Сан есім 
заттанып келіп, 
толықтауыш 
болады. 
Заттанған 
сан есім атау 
септігінде 
тұрып, 
бастауыш 
болады.  
Сан есім етістіктің 
алдынан келіп, іс-
әрекеттің 
мөлшерін білдіріп, 
пысықтауыш  
болады. 
                             
Мыс
ал
да
р 
Үйдегі бес-алты 
малымыз 
жоғалып кетті. Ол 
үшінші бөлмеде 
жалғыз отыр. 
Саматтың екі 
тазысы бар. Біз 
таудағы бірінші 
көпірден өттік. 
Екі мысық есіктен 
ішке кірді. 
Сен менен 
кейінгі 
екіншісін. Оның 
жақсы көретін 
саны – жеті. 
Бүгін сабаққа 
келмеген – осы 
үшеуі. Сен үйдің 
бесіншісісің. 
Оның  жаы 
алтыларда. 
Екеуінен 
үйренгенің 
саған жетеді. 
Екеуіне 
сырыңды 
айтпа. Ол 
алманың 
екіншісін алды. 
Білекті бірді 
жығады, 
білімді мынды 
жығады. Ол 
балуандардың 
бесіншісімен 
күресті. 
Алтау ала 
болса, 
ауыздағы 
кетеді, 
төртеу түгел 
болса, 
төбедегі 
түседі. 
Қырық- 
қасиетті сан. 
Екі жердегі 
екі-төрт. 
Ат баспаймын 
деген жерін үш 
басады. Олар бүгін 
футболды бірінші 
ойнайды. Ол сол 
әнді бір отырғанда 
үш айтты. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
126 
 
Тест жауаптары  
1-тест жауабы 
 
№ 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7  8  9  10  11  12  13 
14  15 
А 
 
 
+ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
+ 
 
 
В 
 
 
 
 
+ 
 
 
 
 
 
+ 
 
 
 
 
+ 
 
 
+ 
+ 
 
 
 
 
+ 
 
 
 
 
 
 
С 
 
 
 
+ 
 
+ 
+   
 
 
+ 
 
 
+ 
+ 
Д 
+ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Е 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
2-тест жауабы 
 
 
№ 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7  8  9  10 
А 
+ 
 
+ 
+ 
+ 
+ 
 
+  +  + 
В 
 
 
+ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
+ 
 
 
 
 
 
 
С 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Д 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Е 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
3-тест жауабы 
 
 
№ 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7  8  9  10 
А 
+ 
 
 
+ 
 
 
 
+   
+ 
В 
 
 
+ 
 
+ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
+ 
 
 
 
С 
 
 
 
 
+ 
 
 
 
 
 
Д 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Е 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
4-тест жауабы 
 
Кілт:  
Әрбір  «иә»деген  жауапқа  3  балл  ,  ал  1,5,6,7,10,11,12,13,14,15,16,17,18,19,20 
сұрақтарға «жоқ» деп жауап берсеңіз 1 балл. 
Әрбір «жоқ» деген жауапқа 3 балл , егер 2,3,4,9 сұрақтарға «иә» деп жауап берсеңіз 
1 балл. 
Психологтың диагнозы мен кеңесі: 
20-30 балл аралығы 
Сіз бастаманың басында тұрсыз. 
31-50 балл аралығы 
Сізде іскер адамға тән барлық қасиет бар, десе де өзіңізбен жұмыс жасауды әлі де 
тоқтатпағаныңыз жөн. 

 
127 
51-60 балл аралығы 
Сіз  бабындағы  іскер  адамсыз,  бірақ  бағындырар  биіктер  таусылмайтынын  есте 
ұстағаныңыз абзал. 
 
5-тест жауабы 
 
№ 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7  8  9  10  11  12  13 
14  15 
А 
+ 
 
 
+ 
 
 
 
+   
 
 
+ 
 
 
 
В 
 
 
 
 
+ 
 
 
 
 
 
 
+ 
 
 
 
 
 
 
+ 
 
 
 
 
 
 
 
+ 
 
 
+ 
 
С 
 
 
 
 
+ 
 
 
 
 
+ 
+ 
 
 
+ 
 
Д 
 
 
+ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Е 
 
 
 
 
 
 
+   
 
 
 
 
 
 
 
 
6-тест жауабы 
 
№ 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7  8  9  10 
А 
 
+ 
 
 
 
 
 
+  +   
В 
 
 
 
 
+ 
 
 
 
 
 
 
С 
+ 
 
 
 
 
+ 
 
 
 
+ 
Д 
 
 
+ 
 
+ 
 
+   
 
 
Е 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
7-тест жауабы 
 
 
№ 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7  8  9  10 
А 
+ 
 
 
 
 
+ 
 
 
 
+ 
В 
 
 
 
 
 
+ 
 
+   
 
 
С 
 
+ 
 
+ 
 
 
 
 
 
 
Д 
 
 
 
 
 
 
 
 
+   
Е 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
3,8 сұрақ ашық сұрақ. Студенттер өз жауаптарын жазады. 
3 сұраққа жауап –кредиттік жүйе. 
8-сұраққа жауап-бакалавриат, магистратура, докторантура 
8-тест жауабы 
 
 
№ 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7  8  9  10 
А 
+ 
 
 
+ 
+ 
 
 
 
+   

 
128 
В 
 
 
+ 
+ 
 
 
+ 
+  +   
 
С 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Д 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Е 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
+ 
 
9-тест жауабы 
 
 
№ 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7  8  9  10 
А 
 
 
+ 
 
 
+ 
 
 
 
+ 
В 
 
+ 
+ 
 
 
 
 
 
 
 
 
С 
 
 
 
+ 
+ 
 
 
+  +   
Д 
 
 
 
 
 
 
+   
 
 
Е 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
10-тест жауабы 
 
 
№ 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7  8  9  10  11  12  13 
14  15 
А 
 
+ 
 
+ 
+ 
 
 
+  +  + 
 
 
+ 
 
 
В 
 
+ 
 
 
 
 
+ 
 
 
 
 
+ 
 
+ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
+ 
 
 
 
 
 
 
С 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
+ 
 
 
+ 
+ 
Д 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Е 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
11-тест жауабы 
 
 
№  1  2 
3  4  5  6 
7  8  9  10  11  12  13  14  15  16  17  18  19  2
0 
А   
 
+   
+   
 
 
+   
 
 
 
 
 
 
 
 
+ 
 
В 
 
+ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
+ 
 
 
 
+ 
 
 
 
 
+ 
 
 
 
 
 
 
+ 
+ 
 
 
 
С   
 
 
+   
 
+   
 
 
 
 
+ 
 
 
 
 
+ 
 
+ 
Д   
+ 
 
 
 
 
 
 
 
 
+ 
 
 
+ 
 
 
 
 
 
 
Е   
 
 
 
 
+ 
 
 
 
 
 
 
 
 
+ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
129 
Сөзжұмбақтың шешімі 
 
 
 
 
Е 
С 
І 
М 
Д 
І 
К 
 
 
 
 
 
 
 
 
Т 
О 
Р 
Ғ 
А 
Й 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
К 
І 
С 
Е 
Н 
 
 
 
 
 
 
 
 
Т 
І 
Л 
Қ 
Ұ 
Р 
А 
Л 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ә 
Л 
І 
П  П 
Е 
 
 
 
 
 
Б 
А  Я 
Н 
Ш  Ы 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
А 
Қ 
Т 
А  С 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
С 
Ө 
Й 
Л 
Е 
М   
 
 
 
 
 
 
А 
Л 
А 
Ш   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
П 
У 
Б 
Л 
И 
Ц 
И 
С 
Т 
 
 
З 
А 
Т 
  
Е 
С 
І 
М   
 
 
 
 
 
 
 
 
М 
А 
С 
А 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ж 
А 
Л 
Ғ 
А 
У 
 
 
 
 
 
 
  
 
 
Б 
А 
Й 
Т 
Ұ 
Р 
С 
Ы 
Н   
 
 
 
 
 
С 
Ұ 
Р 
А 
У 
Л 
Ы   
 
 
 
 
 
 
 
Б 
О 
Л 
Ы 
М  Д 
Ы   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Қ 
А 
Т 
А 
Ң 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Е 
Т 
І 
С 
Т 
І 
К 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ф  О 
Н 
Е 
Т 
И  К 
А 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Т 
Ү 
Б 
І 
Р 
Ш  І 
к 
 
 
 
 
 
 
 
 
П 
Ы  С 
Ы  Қ 
Т 
А 
У 
Ы  Ш 
 
Я 
К 
О 
В 
Л 
Е 
В 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
С 
А 
У 
А 
Т 
А 
Ш  Қ 
Ы  Ш 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Б 
Ұ 
Й  Р 
Ы  Қ 
 
 
 
 
 
 
 
С 
Ы 
Н 
А 
У 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ж 
А 
Й 
Ы  Л 
М  А 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ғ 
А 
Л 
И 
Я 
 
 
 
 
 
 
 
 
Қ 
А  З 
А 
Ғ 
Ы 
М   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Қ 
А 
З 
А 
Қ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
130 
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 
Негізгі: 
1 .
Әлімбек Г. Қазақ тілі  Алматы, 2005.
 
2.Қамзебаева  Р.Е.,  Қамешова  Г.М.,  Мұқанова  Г.М.  Қазақ  тілін 
үйренеміз.  Тіл  дамыту  құралы.  (бастауыш  және  негізгі  деңгей  үшін). 
Алматы, 2007 
3.  Бектұров  Ш.,  Бектұрова  А.  Қазақ  тілі  (Ана  тілі  деңгейінде  үйрту 
құралы). Алматы, 2008 
4. Бекова-Тайсюганова Г.Ж.. Қазақ тілі Астана, 2003. 
5.Байсакалова Ұ.С. Қазақ тілі  Астана, 2007. 
6.Тұрыспеков Г.Т. Қазақ тілі. Алматы, 2012 
Қосымша: 
8.Хакимова Р.Г., Нұрмағамбетова С.А. Қазақ тілі. Қостанай, 2006. 
9.Қыдыриязова  А.Б.  Диктанттар  мен  мазмұндамалар  жинағы.  Астана, 
2008. 
10  Рысбаева  ГД.  Қазақ  тілі  (грамматикалық  анықтағыш).  -  Алматы, 
2000. 
11.
СармановаФ.Т  «Студентерге  арналған  тіл  дамыту  материалдары». 
ҚМУ,2010ж 
12.  СармановаФ.Т.  «Септік  жалғауларының  қолданылуын  үйрету». 
ҚМУ,2010ж 
13.Иргизбаева Қ.Б.«Практикалық тілі». ҚМУ,2010ж 
14. Б.Абильбекова. Төл дыбыстары және зат есім жалғаларының 
қолдану ерекшеліктері. ҚМУ,    
     2011ж. 
15. Иргизбаева.Қ.Б. Орыс тілді аудиторияда қазақ тілін дамыту 
материалдары. . ҚМУ, 2011ж. 
16.  Иргизбаева.  Қ.Б..  «Практикалық  қазақ  тілі».  (электрондық  оқулық). 
ҚМУ,2011ж. 
17.  Иргизбаева.Қ.Б.  «Практикум  по  казахкому  языку».  (электрондық 
оқулық). ҚМУ,2009ж. 
18.Испандиярова.А.Т. Практиклық қазақ тілінен жаттығулар жинағы. 
ҚМУ, 2011ж. 
19.
Алтыбаева.  А.А  Пркатикалық  қазақ  тілінен  оқу-әдістемелік  құрал. 
ҚМУ, 2011ж