Фразеологиялық бірліктердің түсіндірме сөздігі

 
118 
Фразеологиялық бірліктердің түсіндірме сөздігі 
 
Аулақ болды   - жаман іс, жаман қылықтан сырт, бөлек болу 
Ауыз бірлік     - ұйымшылдық, татулық, ынтымақ, бір сөзділік 
Ауырдың  үсті,  жеңілдің  астымен  жүрді  –  жұмысқа,  іске  бел  шешіп 
кіріспеді,  жалқаулық  етті,  жұмыс  істемеу,  жан  қинамау  жағын  іздеп 
жүрді 
Аяқсыз қалдырды – бастаған істі бітірмеді. Текке, босқа қалдырды. 
Ат ізін суытпау-жиі келіп тұру 
Аузын буған өгіздей-үндемейтін 
Бармағын тістеді-өкінді 
Бит қабығынан биялай тоқыған-шебер      
Бет бұрыс-үлкен өзгеріс.  
Дауысқа салды - бір нәрсені анықтау үшін қол көтертті, ортаға салды. 
Далаға кетті-босқа кетті  
Дәм тұзы жараспады-тату-тәтті тұра алмады 
Екі аяғын бір етікке тығу-қысымға алу 
Екі езуі екі құлағына жету-қуану 
Есек құрты мұрнына түсу-баю 
Екі көзі шарасынан шығу-қорқу 
Жаны зәр түбіне жету-қорқу 
Жүрегінің түгі бар-батыр 
Жылан жалағандай-түк қалдырмау 
Жыланның басы қайту-аштығы басылу  
Жүрек жұтқан – батыр 
Ит басына іркіт төгілу-молшылық орнау 
Иттің қара тұмсығындай көру-жек көру 
Ит жанды-төзімді 
Көзді ашып жұмғанша –тез, жылдам  
Көз қырына алды-бақылады, назарынан таса етпеді. 
Көзі  жетті.  Көзін  жеткізді  -  мәселенің,  істің  шындығын  өзі  білді. 
Кәмілсенді - ақиқатына сенді. 
Көз байлау-алдау 
Көзі тою-көңілі толу 
Көзіне топырақ шашу-жамандық жасау 
Кірпік қақпау-ұйықтамау 
Қоян жүрек – қорқақ 
Қой аузынан шөп алмас-момын, жуас 
Қас пен көздің арасында –тез 
Қас қарайғанша-кешке таман, күн бата 
Құлағын түру-назар аудару 
Маңдайы ашық-бақытты 

 
119 
Маңдай тер-адал еңбек 
Нүкте қойды - бітірді, істі аяқтап шықты, тәмамдады.  
Ой туды -  ойына жаңа пікір, идея келді. 
Орнына түсті -  қалпына келді. 
Орнынан алды - қызметінен босатты. 
Орынға таласты - қызмет орны немесе сайланбалы ұйымдардағы мандат 
үшін бәсекелесті.  
Орны бөлек- орны ерекше, жөні басқа 
Ой тоқтату-ер жету 
Он саусағындай білу-жақсы білу 
Он екі де гүлі ашылмаған-қыршын жас 
Өз бетімен-рұқсатсыз, заңсыз, өзінше, жеке, өз шешімімен. 
Сөз болды- айтылды, талқыланды, қаралды.  
Сабақ  болды-  қорытынды  шығарарлық  ойға  келді,  екерерлік  ой  салды, 
екінші рет мұндай жағдайды қайталамайтын болды. 
Сынға алды- кемшілігін айтты. 
Сірке суы көтермеді-ештеңені көңілі жақтырмады, зауқы болмады 
Сәлемі дұрыс-ниеті түзу 
Түйенің таяғы түсетін жер-өте алыс жер 
Тышқақ лақ жоқ-малдан жұрдай, малы жоқ 
Түйінді сөз- негізгі, қорытынды сөз, мәселенің шешімі. 
Турасын айтты- шынын, анығын баяндады. 
Түкке тұрмайды- іске алғысыз, ештеңеге жарамайды. 
Таяқ тастам жер – жақын жер 
Іске аспады - орындалмады, жарамады, пайдаға аспады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
120 
Грамматикалық анықтағыш 
 
ГРАММАТИКА: ЕСІМДІК. 
 
Есімдіктің 
түрлері 
                    Есімдіктер 
1.Жіктеу 
есімдіктері 
 
Мен «я»,сен «ты»,Сіз «Вы»,ол «он», «она», «оно», 
біз «мы», сендер «вы», Сіздер «Вы», олар «они». 
2.Сілтеу 
есімдіктері 
Бұл «этот», мынау «это», мына «этот», осы «этот», 
сонау «вот»,әне «вон тот», міне «вот, сол «тот», ол 
«тот», анау «тот», ана «то». 
3. 
Өздік 
есімдіктері 
Выражаетсы  одним  слосом  өз-сам.  Өздік  есімдігі 
принимают следующие суффиксы; 
 а) –нікі, -дікі өзімдікі-мой       -ше, -нше өзімше - 
                        өзіңіздікі-ваш    я по своему 
                        өзінікі  –его                    өзіңше  –ты  по 
своему 
                        өзіңдікі-твой            өзіңізше  -вы  по 
своему 
                                                    өзінше  -он      по 
своему 
    
4. 
Сұрау 
есімдіктері 
Кім-кто,не-что,қанша,неше,нешеу-сколько, 
нешінші,қайсы-который,қай-какой,қайдан-
откуда,қандай-какой,қашан-когда,қалай-
как,қайтіп-каким образом,немене -что такое. 
5.Жалпылау       
есімдіктері 
барлық,бәрі,барша,бар,бүтін,бүкіл,күллі,түгел -все                                                   
  6.Белгісіздік 
есімдіктері  
Біреу,бірдеме 
–кто-то,что-то, 
бірнеше-
несколько,әлдеқайда-где-то,куда-то, 
кейбір-
некоторый,әрбір,әркім,әрқайсысы- 
каждый,всякий,әлдекім –кто-то. 
7. Болымсыздық 
есімдіктері 
ешкім-ни-кто,ешнәрсе-ничто,ештеме-
ничего,ешқандай-никакой, 
ешқайда-никуда, 
ешқалай-никак,ешбір-ешқайсысы,ешбіреу,ештеңе-
ничего,никакой,ничей,никого. 
 
Есімдіктің септелуі 
 
Атау 
мен 
сен 
ол 
бұл 
ешкім 
Бәрі 
Ілік 
менің 
сенің 
оның 
бұның 
ешкімнің  бәрінің 
Барыс 
маған 
саған 
оған 
бұған 
ешкімге 
бәріне 
Табыс 
мені 
сені 
оны 
бұны 
ешкімді 
бәрін 

 
121 
Жатыс 
менде 
сенде 
онда 
бұнда 
ешкімде 
бәріде 
Шығыс 
менен 
сенен 
одан(онан
) 
бұдан 
ешкімнен  бәрінен 
Көмекте
с 
меніме
н 
сеніме
н 
онымен 
бұныме
н 
ешкімме
н 
бәріме
н 
 
Есімдіктің тәуелденуі. 
 
 
ол 
бұл 
мынау 
кім 
өз 
Менің 
оным 
бұным 
мынауым 
кімім 
өзім 
Сенің 
оның 
бұның 
мынауың 
кімің 
өзің 
Сіздің 
оныңыз 
бұныңыз  мынауыңыз 
кіміңіз 
өзіңіз 
Оның 
онысы 
бұнысы 
мынауы 
кімі 
өзі 
Біздің 
онымыз 
бұнымыз  мынауымыз 
кіміміз 
өзміз 
Сендерді
ң 
оларың 
бұларың 
мынауларың  кімдерің  өздерің 
Сіздерді
ң 
оларыңыз 
бұларың
ыз 
мынауларың
ыз 
кімдеріңі
з 
өздеріңі
з 
Олардың  олары(оныс
ы) 
бұнысы 
мынауы 
кімдері 
өздері 
 
 
 
 
 
Бастауы
ш 
Баяндауыш  Толықтауы
ш 
Анықтауы
ш 
Пысықтауыш 
Есімдік 
атау 
септікте 
тұрып 
бастауыш 
болады. 
Есімдік 
жіктеліп 
келіп немесе 
заттанып, 
баяндауыш 
болады. 
Есімдік атау 
мен ілік 
септіктерінен 
басқа 
септіктерде 
тұрып, 
толықтауыш 
болады. 
Есімдік ілік 
септігінде 
келгенде 
немесе зат 
есіммен 
тіркесіп 
келіп, 
анықтауыш 
болады. 
Есімдік мекен, 
мезгіл 
мағыналарынд
а қолданылса, 
пысықтауыш 
болады. 
Мен 
далаға 
шықтым. 
Бәрі оны 
қолдап 
кетті. 
Бұны өзі 
қалап еді. 
Менің 
айтарым-
сол. Біздің 
ойлағанымы
з сенсің. 
Оны елеген 
ешкім 
болмады. 
Ешкімге 
ауыр 
тапсырма 
берілмеді. 
Кейбір 
адамдар 
қарсы 
шыққандай 
болып еді. 
Біздің 
дегеніміз 
болды. 
Олардың 
балалары 
осында. Олар 
әлдеқашан 
кетіп қалған. 
Есімдіктің сөйлемдегі қызметі