209
шадан қазақ тіліне аударған Балтабаев һəм Муминов, Орын-
бор, 1906; «Чума сырқауынан өзі һəм ғайриларны аман
сақламақ хақында насихатнаме», Орынбор, 1908; «Чечек
еккендегі бір нече ақыл», Орынбор, 1914; «Холер сырқауы-
нан өзі һəм ғайриларын аман сақламақ хақында насихатна-
ме», Орынбор, 1908; «Құрт мерез ауруы турасында». Орыс-
шадан қазақ тіліне аударған Қосуақов пен Бөкенов, Орын-
бор, 1906; «Іштен қан өткізетін ауру». Орысшадан қазақ
тіліне аударған Қосуақов пен Бөкенов; «Мерез ауруы жайы-
нан» (сифлис), Орынбор, 1903; «Жамандату қайдұрғу тура-
сында» («Сибирская язва»), Орынбор, 1902. Бұл еңбектердің
көбі Орынбор қырғыз (қазақ) мектебінің оқытушылары
П.А. Катанов пен П.Н. Крыловтың редакциялық басқаруы-
мен орыс тілінен қазақ тіліне аударылып отырды.
Əрине, бұл – XX ғасырдың бас кезінде ветеринария мен
медицина салаларынан қазақ тілінде шыққан кітаптардың
толық тізімі емес. Дегенмен, бұл сол кезеңде шаруашылықтың
əр саласында түрлі кітаптардың жарық көре бастағанын,
сонымен бірге қазақ жерінде де кітап бастыру ісі жөнге
қойыла бастағанын, сол салалар бойынша терминологиялық
лексиканың іріктеле бастағанын айқын көрсете алады.
Осылардың ішінде назар аударарлық бір кітапша – 1898
жылы Қазанда басылған «Глазная болезнь трахома, ее за-
разительность, причины распространения среди сельского
населения и способы предохранения. На киргизском язы-
ке». Кітапша дəл осылай орысша аталғанымен, мəтін қазақ
тілінде, оның тақырыбы «Трахома деген жаман көз ауру»
деп берілген. Орысшадан аударған адамның аты-жөні
белгісіз, кітапшада жазылмаған. Мəтін орыс графикасының
негізінде берілген. Осыған қарағанда, бұл кітапшаны орыс
тілінен қазақшаға аударған Қазан императорлық универ-
ситеті мұғалімдерінің бірі, я Ыбырай Алтынсарин болу керек
деген болжам туады, сонымен қатар ол Н.И. Ильминский,
П.М. Мелиоранский, А.Е. Алекторов сияқты ғалымдармен
пікірлес адам болу керек. Кітапшаның графикасында орыс
210
тілінде жоқ қазақтың ə, ң, ү, ө əріптерін жеке таңбалармен
белгілеген: а, н, у, о, ал ғ – г, қ – к, ұ – у дыбыстары тек
г, к, у таңбаларымен берілген, і дыбысы бірде и, бірде і
əрпімен жазылған, кейбір жерлерде мүлдем жазылмай
түсіріліп қалған. Түсініктірек болу үшін үзінді келтірейік
94
:
«Қалада, ауылдарда тұрған ксилердин арасында, əсіресе
чуваштардың, черемистардың, вотякдардың, истектердиң
арасында көз аурулар сондай көп. Олардың ишинде көзге
өз алдына зіан келтретугуны «трахома» ауру. «Енди трахом-
ның жұқпалы екенін, бір ксиден бир ксиге оңай жугатугы-
нын биле турғанда, ол аурудан ксилердиң көб ауратугуна
бизге тамаша емес. Калада осундай көз аурудан бир кси ғана
аурса болады, өңге ксилердиң барлығынада одан жугады.
Олай болғанда трахома жукпасын десен бөтен ксилердин
бек сақтан. Булай кылган барлыгынан артык» (9-11-бб.).
Көлемі 12 беттен тұратын бұл шағын кітапшаның тілдік
ерекшеліктері мен мазмұн-мəнін əр жерінен алынған осы
үзінділер біршама аңғарта алады. Сөйлемдері жеңіл, қара-
пайым, тіпті құрмалас сөйлемдерде (құрмаластың сабақ-
таста, салаласта түрлері қолданылған) түсінуге онша
қиындық келтірмейді, тілді қиындататын əртүрлі оборот-
тар жоқ деуге болады. Медицина ғылымына байланысты
терминдер мен терминдік тіркестер кездеседі. Бұл жағынан
аталмыш еңбектің тілі сол кездегі қазақтың сөйлеу тіліне
жақын деген пікір айтуға болады. Оны осы уақытқа дейін
сөйлеу тілінде бар соңғы буындардағы ерін үндестігінің
сақталуы да байқатады. Мысалы, мынандай ерін үндестік-
тері біршама тұрақты қолданылған: «көзүм аурады, ауру-
ларды қарай тун үйге барып емдету керек, көз үнүң
қарамығы, онан сіз көрдүң үзгей, көзүм түйлөдү, үзүлмей
бирнеше жылга барады, өмүр бойынша сөйтүп сорлу бо-
94
Мəтіндегі а, н, у, о əріптері баспа ісін қиындататындықтан, қазақ тілін-
дегі ə, ң, ү, ө əріптерімен алмастырылды, қалған жерде мəтіннің трансли-
терациясы толық сақталады.
211
лады, көзүн сүрткен, көзүне колун тигізсе» т.б. Тек бірен-
саран жерлерде ғана сөйлеу тілінде көп қолданылатын
ерін үндестігі бұзылған: «сокур ксилер онан жаман көбейер,
кəрі-жасы аралас көрерсиз, көзүн сүрткөншө берек».
Өз кезінде жарық көрген еңбектермен салыстырғанда
бұл кітапша тілінің бір үлкен ерекшелігі байқалады. Ол –
сол кездегі жазба əдебиетте үстем болып келген «орта-
азиялық кітаби тіл» дəстүрі бұл кітапшаның тілінде өріс ала
алмаған. Кітапты аударушы өзі аударып отырған еңбегін
жазба кітаби тілінен гөрі халықтың сөйлеу тіліне көбірек
жақындатқан. Бұл кездейсоқ құбылыс емес тəрізді, сана-
лы түрдегі əрекет болуы керек. Кітапша орыс алфавитімен
бастырылып, көптеген орыс сөздері дұрыс аударылып, таң-
баланған.
Жазба əдебиетте көп қолданылып келген көпшілік халық
түсіне бермейтін, араб, парсы сөздері мұнда жоқ. Сол
сияқты өзі орыс тілінен аударма бола тұра, орыс сөздері де
қолданылмаған. Ал «трахома» термині аурудың аты ретінде
қолданылған.
Ал орыс тілінің əсер-ықпалы кітапша тілінің синтаксис-
тік құрылысында, сөз тіркестері мен сөйлем жүйесінде
көрінеді. Əсіресе, құрмалас сөйлем компоненттері кейде
орыс тіліндегі үлгісі негізінде құралады немесе сөйлемдегі
сөздердің орны ауысып келіп отырады. Мысалы, «Жаңа тағы
сиздерден отунүп сураймын əр қайсыңызғада сақтану керек
көзү аурган ксилерден, əсіресе трахома жайылган қаланың
адамдарынан...» (12-б.). «Ақылсыздық истейди, кимде-
ким ауру ксилерди карайтун үйге бармай, бақсыга немесе
бақсы катынга барса» (10-11-бб.). «Онан сиз көрдүң үзгөй
сап-сауксиниң əуели кабактары кызарып иседи, сонсоң көзү
жасаурап аурады, əсіресе күндіз, күн жаркрап шыккан
уақытта» (5-б.) т.б. Мұндай мысалдар бұл еңбекте көптеп
кездеседі. Келтірілген мысалдар қазақтың əдеби тіл норма-
сынан біршама өзгергенін байқау қиын емес. «Жəне тағы
сіздерден өтініп сұраймын əрқайсыңызғада көзі ауырған
Достарыңызбен бөлісу: |
