Терминологиясы

203
айтқымыз  келеді.  Əл-Фараби  атындағы  Қазақ  ұлттық 
университетінің  филология  жəне  журналистика  факультет-
терінде,  Əлем  тілдері  университеті  мен  т.б.  оқу  орында-
рында  аудармашылар  тобын  құрып,  кадр  даярлау  ісімен 
шұғылдана бастаған əрекеттер бар. Бірақ нəтиже əлі көріне 
қойған  жоқ.  Осы  аудармаға  қатысты  мекемелердің  бəрі 
өзара  байланыс  жайын  түбегейлі  қарастырып,  жұмысты 
жоспарлы  түрде  жүргізгені  жөн  болар  еді  деген  ой  айтқы-
мыз келеді.
Қазақ  тіліне  аударылған  қыруар  дүние  ғылым  сарабы-
на  түсуге  тиіс.  Халқымыздың  тілдік,  стильдік  жүйесіне, 
рухани  мəдениетіне  өлшеусіз  мол  əсері  бар  бұл  іс  өз  зерт-
теушілерін күтеді.
Сонымен, біз осы сөз болған жайдың өзінен де аударма-
ның  жеке  ғылыми  пəн  есебінде  қалыптаса  бастағанын 
көреміз.  Оның  өз  алдына  зерттеу  нысаны,  проблемалары 
мен содан туындайтын қағида, принциптері бар. Қалыптасу, 
даму  тарихы  бар.  Алайда  бұл  мəселелердің  бəрі  бірдей 
зерттеліп,  жан-жақты  қарастырылған  жоқ.  Ендігі  жерде, 
міндет – аударманы аумағымен қамтып, оның түбегейлі де 
жүйелі тарихын жасау болмақ.
XX ғасыр басындағы аударма үлгілері
XX  ғасырдың  бас  кезінде  қазақтың  мəдени  өмірінде 
алуан  түрлі  өзгерістер  бола  бастады.  Ол  өзгерістер  əуелде 
Қазақстанның  Ресейге  қосылуы  нəтижесінде  орыс  халқы 
мен  қазақ  халқының  алдыңғы  қатарлы  көзі  ашық  оқыған 
азаматтары  арасындағы  жан-жақты  қарым-қатынастар 
мен  байланыстардан  басталған  болатын.  Ал  соңғы  XІX  ға-
сырдың  аяғы  мен XX ғасырдың  басында  орыс  қоғамында 
болып жатқан саяси, əлеуметтік, экономикалық жаңалықтар 
мұны  дамыта  түсті.  Əсіресе,  елдің  ауыр  жағдайы,  қазақ 
оқығандарының орыс қауымымен қоян-қолтық араласа түсуі, 

204
батыс  мəдениеті  мен  ғылымның  таралуы  қалың  ұйқыда 
жатқан қазақ қауымының оянуына қамшы болғандай еді.
Қазақ халқының алдыңғы қатарлы азаматтары жастарды 
өнер-білімге, оқуға шақырып жар салды, өз ойларын қалың 
жұртшылыққа жеткізу мақсатында баспа ісімен айналысты. 
Көптеген  зерттеушілердің  айтуына  қарағанда, XX ғасыр-
дың  басында (1917 жылға  дейінгі  мерзім  ішінде)  қазақ 
тілінде 200-ден аса əртүрлі кітап шығарылды делінетін.
Соңғы  жылдары,  атап  айтқанда, 1985 жылы  жұртшы-
лыққа  жария  болған  қайсыбір  деректерге
89
  қарағанда, 
төңкеріске  дейін  қазақ  тілінде 509 кітап  басылғаны  мəлім 
болып отыр. Қазақ халқына, оның тіліне тікелей қатысы бар 
бұл  қазынаны  алғаш  тиянақтап  зерттеушінің  бірі  татардың 
ғалым-жазушысы  Абрар  Каримуллин.  Оның  дəлелдеуінше, 
509  кітаптың 432-сі  Қазанда  басылған  екен.  Сөйтіп,  төңке-
ріске  дейінгі  мерзімде  кітап  бастыру  жөнінен  қазақтар 
түркі  халықтары  арасынан  татарлардан  кейін,  əзірбайжан-
дармен  қатар  екінші  орында  тұратыны  анықталды.  Осы 
басылған кітаптардың жалпы тиражы – 2 миллион 201 мың 
105 дана. Ол кітаптар тақырыбы жағынан да, ішкі мазмұны 
жағынан  да,  алға  қойған  мəселелері  жағынан  да  сан  алу-
ан.  Бұл  кезеңде  жарық  көрген  қазақ  тіліндегі  кітаптардың 
басым  көпшілігі  қисса-дастандар,  поэмалар,  əртүрлі  маз-
мұндағы өлең жинақтары болып келді. 
Бұларда  кейде  араб,  парсы  тілдерінің  элементтері  ара-
ласып  келгенмен,  уақиға,  сюжеттері  қиял,  ертегі  іспеттес 
болғанымен,  көркемдік  сапасы  төмен  болуына  қарамастан, 
осы  сияқты  баспа  бетін  көрген  қисса,  дастандар  қазақтың 
жазба əдеби тілі тарихынан белгілі орын алады. Сондықтан 
да қазақтың жалпы тіл тарихы болсын, жазба əдеби тілі та-
рихы болсын, оның терминдік жүйесі болсын сөз етілгенде, 
XІX  ғасырдың  аяғы  мен XX ғасырдың  бас  кезінде  жарық 
көрген  осы  қисса,  дастандарды  атамай  өтуге  тіпті  де  бол-
89
 Мұртазаев Ш. Кітап теңізіндегі жиһанкез // Қазақ əдебиеті. 1985, 7 маусым.

205
майды. Бұл шығармалардың көбі кейбір зерттеушілер тара-
пынан ауыз əдебиеті, фольклор үлгілері қатарына жатқызы-
лып  жүргенімен,  оларды  жазба  əдебиет  тарихынан  мүлде 
шығарып  тастауға  болмайды.  Əрине,  бұл  шығармалардың 
ауыз  əдебиеті  үлгілерімен  белгілі  дəрежеде  үндес,  ұқсас 
келетінін  мойындай  отырып,  жазба  əдебиетіміздің  де  са-
натынан  қалмайтынын  ескерген  жөн.  Қазақтың  жазба 
əдеби  тілін  қалыптастырып,  əрі  қарай  дамыта  түсуде  бұл 
тəрізді  шығармалардың  белгілі  дəрежеде  мəні,  маңызы 
болғандығын  атап  өту  керек.  Сонымен  бірге  бұларда  бел-
гілі  дəрежеде  терминдік  сөзқолданыстың  да  қалыптаса 
бастағанын,  терминдік  мəн  жүктелген  сөздердің  алғашқы 
түрлерін кездестіруге болатынын да ескеруге тиіспіз.
Жалпы  белгілі  бір  тілдің  терминологиялық  жүйесін  жа-
сауда,  оны  қалыптастыруда  аударманың  алатын  орны  өте 
зор.  Адамзат  мəдениеті – рухани  байлықтар  алмасуының 
нəтижесі екені тарихтан мəлім.
Қазақ халқының да мəдени өресінің бүгінгідей дəрежеге 
көтерілуіне  аударманың  қызметі  мол.  Ана  тіліміздің 
əдебиленуі,  оның  нормалы  күйге  түсуі,  терминологиялық 
лексиканың  жасалып,  қалыптасуы  аударма  жұмысының 
жандануына  тікелей  байланысты.  Сондықтан  термин  мəсе-
лесін  қарастырғанда,  біз  оны  аударма  процесімен  тығыз 
байланысты  қарамай  өте  алмаймыз.  Ал  аударма  жұмысы-
ның тарихы тереңге кетеді. Неге десеңіз, халық кейін аңыз 
етіп  кеткен  неше  алуан  батырлық  жырлар,  лиро-эпостық 
дастандар,  ертегілер,  көбі  əу  баста  шығыс  əдебиеті  үлгі-
лерін  аудара  жырлау  арқылы  жасалған.  Аударма  тарихы 
əріден басталатыны рас болса, кейін терминдік сипат алып 
кеткен сөздер тарихын да сол кезеңдерден бері қарай сүзген 
жөн.  Бұл  жайындағы  зерттеу  жұмыстары  өте  мардымсыз. 
Əдеби тілмен ұлттық тіліміздің қалыптасуына тікелей əсері 
болған  бұл  кезеңнің  жай-жапсары  өз  зерттеушісін  күтуде. 
Яғни  филология  саласында,  оның  ішінде  тіл  саласында 
еңбектеніп жүрген зерттеушілер үшін тың саланың бірі осы.