128
Бұл пікірдің ұшқарырақ екенін айта отырып, оның
салмақты ойға жетектейтін тұстарын да мойындамасқа ла-
жымыз жоқ. Ескерте кететін тағы бір жайт, осы тақылеттес
пікірдің кейін де көптеген ғалымдар аузында жүруі.
Соның бəрін жинақтай келе Қазақстан жерінде жазудың
бірнеше үлгілері болғандығын дəлелдейтін бірлі-жарым
болса да деректердің барлығы. Олардың ең бастылары –
орхон-енисей мен ұйғыр-найман жазуы. Көзіміз жеткен
бір ақиқат – бұл аталған жазу үлгілерінің түрік тайпала-
рына тікелей қатысының барлығы. Ал соны пайдаланған
тайпалардың көбін қазақ халқының құрамынан көреміз. Ен-
деше, бұл жазба үлгілер өзге туыс түрік халықтары сияқты
қазақ халқының да мəдени ескерткіштерінің бірі болып са-
налуы заңды.
Алайда жадымыздан шықпайтын бір нəрсе мынау. Бұл
ескерткіштерді зерттегенде біз нендей мақсатты көздейміз.
Оны біз зерттей келе белгілі бір халыққа меншіктеп, соған
телуіміз керек пе?! Ғылыми зерттеудің мəні осында ғана ма?
Мұндай тарихи ескерткіштерді қарастырғанда зерттеуші
оған, ең алдымен, еткен дəуірлердің кейінгі ұрпаққа
қалдырған аманаты деп түсінуі керек. Зерттей келе белгілі
бір дəуірдің белгілі бір тайпалар мен қауымның тарихын,
мəдениетін, наным-сенімін, пайым-түсінігін аңғаруға тиіс-
піз. Яғни осы жазу үлгілері арқылы көне тарихпен тілдесуге
мүмкіндік аламыз. Адамзат қауымының неқилы ғаламат
құбылыстардың куəгері бола жүріп, соларды тексеріп,
танып, біліп, өз заманының өзгешеліктерін мүмкіндігінше
қағазға түсіріп, тасқа салуы, сол үшін жазуды ойлап та-
буы нағыз керемет емес пе? Заманнан заманға жалғасып,
біртіндеп жетіліп, жүйеленген жазу үлгілерінің сырын
ашып, жұртқа түсіндіріп беру – қиын жұмыстардың бірінен
саналады. Ендеше, көне жазу сырлары əлі талай зерттеу-
шісін күтетіні ақиқат.
129
Араб жазуының негізінде қалыптасқан терминдер
Қазақстан жерін ертеден жайлаған, неше алуан ру-тай-
палардың пайдаланған жазуын қадағалап қарасақ, тарихи
деректер негізінде, сонау VІІ–VІІІ ғасырларға иек артамыз.
Ол кезде қазақ халқына тікелей қатысы бар түркі тайпалары-
ның көбі ептеп соғды, сирия жазуларын да пайдаланған. Ал
VІІІ ғасырдан бері қарай Орта Азия мен Қазақстан халық-
тары араб жазуын пайдалана бастайды. Соның ішінде қазақ
халқының құрамына еніп отырған тайпалардың көбі бұдан
тыс қала алмайды. Аталған аймақтың өзге өкілдері сияқты
қазақтар да күні кешеге дейін, яғни Қазан төңкерісіне
дейін осы араб алфавитіне негізделген кітаби жазуды мұра
тұтып келген. Шағатай əдебиеті, шағатай тілі, шағатай жа-
зуы деп шеттетіп жүрген үлгінің жаманды-жақсылы кем-
кетіктерімен қоса, біздің жазу тарихымызға сəл де болса
қатысы бар екенін көруге болады.
Ал оның қазақ халқының сауаттануына, білімін көтеруіне
қаншалықты көмегі болды дегенге келсек, ауыз тұшытып
айтарлықтай елеулі деректерді келтіру қиын. Сөйтсе де зерт-
теу мағынасы тұрғысынан объекті боларлық əлі көп нəрсенің
басы ашылмай жатқанын ескерте кеткеніміз жөн.
Төңкеріс алдындағы бес-он жылдың деңгейінде қазақ
зиялыларының ағартушылық көзқарастағы бірен-саран
өкілдері осы араб алфавитінің əртүрлі үлгісін жасауға ты-
рысып бақты. Мұның аздап пайдасы да болғанын білеміз.
Өйткені осы уақытта бірді-екілі қазақша газет, журналдар
45
шығып үлгерді. Бұлар (не бары 14-15 қана) қазақтың тарихы,
мəдени өмірі жайлы біраз мағлұмат береді.
Осы газет, журналдар пайдаланған араб графикасына
негізделген алфавиттің араб əліппесіндегі əріп таңбалары
түгел енгізілді. Оның үстінде парсы тілі арқылы енген
45
Қазақтың революциядан бұрынғы мерзімді баспасөзіндегі материалдар.
130
əріптер
46
тағы бар. Мұрыннан айтылатын ң дыбысының
таңбасы ретінде н мен к дыбыстарының қосындысы алынған.
Алайда бұл алфавит қазақ тіліне қанша икемделгенмен,
кемшіліктен арыла алмады. Ана тіліміздегі дауысты дыбыс-
ты таңбалауда араб алфавитінің олақтығынан қазақ тілінің
дыбыстық жүйесін толық беру мүмкін емес еді. Дауысты
дыбыстардың сөз мағынасын құбылтуда маңызы айрықша
екенін айтпаса да болар. Ал енді араб əліппесіндегі небары
үш-ақ дауысты дыбыс қазақ тілінің дауыстылары беретін
мағынаны толық бере алмай, көптеген қиыншылықтар
туғызды. Араб жазуы бойынша бір ғана ﻝﻭ деген сөзді
«ұл» деп те, «ол» деп те, «ел» деп те оқуға болады. Оны
үнемі контекске қарап, бақылап, байқап отырмасаң
жаңылысуың ғажап емес.
Осындай кемшіліктер сол тұстағы газет беттерінде де
сөз болған. Мəселен, «Дала уəлаяты газетінің» бетінде араб
əліппесінен басқа бір алфавит ойлап табу мəселесін көтер-
ген мақалалар кездеседі
47
.
Араб əліппесін бір ғана қазақ елі емес, бүкіл түркі ха-
лықтары пайдаланды. Сондықтан бұл кемшіліктер осы
халықтардың көбіне ортақ болды. Өйткені бұл жазу бір
ғана орфографиялық заңдылыққа негізделді де, тілдердің
ешқайсысының фонетикалық ерекшеліктері ескерілмеді.
Мұнда олардың сүйенген басты принципі – морфологиялық
принцип еді. Яғни ешқандай қосымшаның түрленуіне қа-
рамай, біркелкі жазып, əр ұлт өкілдері өзінше оқу принципін
үлгі еткен болатын. Мысалы, кітап-лар, сіз-лер, қыз-лар,
жігіт-лер т.б. сөздердің жазылуына зер салыңыз. Мұнда
осы сөздерге жалғануға лайықты фонетикалық вариант-
тар -дар, -дер, -тар, -тер т.б. бола тұра, бəрін бірдей -лар,
-лер қосымшасымен жазып отыр. Бұдан байқайтынымыз,
46
Алғашқы қазақ газеттерінің тілі. Алматы, 1971. 43-б.
47
Дүйсенбаев Р. Қазақ алфавиті туралы мəселе // «Дала уалаятының газеті»,
1987; Əлжанов О. «Букварь для киргизов» деген кітапқа рецензия // «Дала
уалаятының газеті», 1984. №39.
Достарыңызбен бөлісу: |
