Терминологиясы

125
«жүйелі  орын  тəртібімен  тізілген,  белгілі  бір  жазба  тілдегі 
əріптердің жиынтығы»
42
.
Əріптік  жазу  қоғам  өмірінде  күрт  мəдени  өзгерістер 
əкелді. Тіпті мəдени өрлеулерге себепші десек, артық бола 
қоймас. Алфавит көпшіліктің тезірек хаттанып, жылдамырақ 
сауаттануына  жол  ашты.  Сауаттану  жұртшылықтың  алға 
қойған  мақсаттарына  жеделірек  жетуіне,  қоғамның  ілгері 
дамуына сеп болды.
Жазудың  шығу,  пайда  болу  тарихынан  берілген  бұл  аз-
ғана  дерекпен  əзірге  шектеле  тұрып,  енді  қазақ  халқының 
мəдени өрлеуіне сеп болған жазу үлгілеріне ден қоймақпыз.
Жасыратыны  жоқ,  күні  кешеге  дейін  осыншама  кең 
өлкені  ен  жайлаған  елімізде  төңкеріске  дейін  жазу  үлгісі 
болған жоқ, сондықтан да дүниежүзілік мəдениеттен кенже 
қалған елміз деп келдік. Бұл өзі қазақ деген ұғымның шығу 
тарихымен  салғастырғанда  ақиқатқа  жақын  пікір.  Жалпы, 
бар, жоқ деп бір-ақ кесіп тастау оңайда, ал егер бар болса, ол 
қалай, қайдан басталады дегенді, жоқ болса оның себеп-сал-
дарын  қайтіп  түсіндіреміз  дегенді  шындыққа  сай  дəлелдеп 
беру аса қиын шаруа. Осы төңіректегі азды-көпті айтылған 
пікірлердің,  біздіңше,  ескерілуге  тиісті  объективті  жəне 
субъективті сыры бар сияқты. Объективті жағы бұрын жазу 
үлгісінің болмағаны. Яғни қолмен ұстап, көзбен көріп, міне, 
осы  жазу  біздің  қазақ  жазуы  дейтіндей  дау  туғызбайтын 
ескерткіштерге бай еместігіміз. Субъективті сыр дейтініміз 
де  осыдан  туындайды.  Құжат,  дерек,  фактілердің  тапшы-
лығынан жəне соларды жүйелеп жазып, кейінгі ұрпаққа тар-
ту еткен оқымысты, ғұламалардың аздығынан, мына кейінгі 
біздер бəрін сауатсыздыққа сайып, мəселенің жеңіл шешім 
табуына барғыштай бергенбіз. 
Шынтуайтқа  келсек,  о  шеті  мен  бұл  шеті  бұрын  айлап 
жүріп  əрең  жететін  қазақ  жерінде  қалалар,  мəдени  орын-
дар,  тарихи  ескерткіштер  болмаған  деп  айта  аламыз  ба? 
42
 
Сонда. 1966. С.14.

126
Жоқ,  айта  алмаймыз.  Əр  алуан  хандықтар  өзара  қарым-
қатынастарында нендей нəрсені дəнекер етті, неге сүйенді? 
Солардан қалған жарлықтар, шежірелер, өзара алысқан хат-
хабарлар бізге нені айтады? Осыларды ойлағанда Қазақстан 
жерінен табылған орхон-енисей, ұйғыр жазуының үлгілерін 
ескермей  кете  алмайсыз.  Əрине,  бұл  жазу  үлгілерінің  қай-
қайсы  да  жалпы  халық  пайдаланған  жазу  емес  екені,  тек 
хандар  арасында  ғана  пайдаланылған  үлгілер  екені  мəлім. 
Бұларда  бұқара  қауымға  қатысты  дерек  жоқ.  Оның  үстіне, 
осы əліппе үлгісінде жазылған бірде-бір фольклорлық нұсқа, 
бірде-бір көркем дүние кездеспейді.
Егер  тарихқа  жүгінер  болсақ,VІ–VІІ  ғасырлар  арасында 
билік құрған Түрік қағанатының құрамындағы түркі тілдес 
тайпалардың  өз  жазуы  болған.  Олар  алғашқыда  соғды 
алфавитін  пайдаланған.  Бұл  алфавит  түркі  тайпаларының 
өз  жазу  нұсқасы  пайда  болған  бертініректегі  кезеңдерде  де 
(VІІ ғасырдың шамасы) қолданылған.
Бұған  Тараз  қаласындағы  мұражайда  сақтаулы  тұрған 
жəдігер  дəлел  бола  алады.  Ондағы  керамикаға  жазылған 
жазу ІX–X ғасырлардағы соғды жазуының үлгісі болып та-
былады.
Ал  VІІ  ғасырдың  шамамен,  алғашқы  жартысында,  осы 
соғды  жазуы  негізінде  түркі  тайпаларының  арасында  жаңа 
жазу  пайда  болады.  Бар  болғаны 38 белгіден  тұратын  бұл 
жазу  түркі  тілдерінің  фонетикалық  ерекшелігін  дəл  мүсін-
деді.  Жəне  оның  барынша  қарапайым,  пайдалануға  ыңғай-
лы  екенін  көптеген  зерттеушілер  (В.  Томсен,  В.В.  Радлов, 
С.Е.  Малов  т.б.)  атап  өткен  болатын.  Ең  алғаш XVІІІ  ға-
сырдың  жиырмасыншы  жылдарында  Енисей  бойынан 
осы  жазу  таңбаланған  жазу  үлгісін  Д.  Мессершмидт  пен 
И. Страленберг тапқан. Ал 1889 жылы Н.М. Ядринцев Ор-
хон  өзенінің  жағасынан  тағы  бір  жазу  үлгісін  тапты.  Бұл 
алфавиттің  кілтін  ашқан  дат  ғалымы  В.  Томсен  мен  орыс 
түркологі  В.В.  Радлов.  Кейін  бұл  жазу  табылған  жердің 
есіміне  орай  «орхон-енисей  жазуы»  деп  аталып,  тарихқа 
енді. Бұдан кейінде табылған бірнеше ескерткіш үлгілердің 

127
тілі  осы  кездегі  барлық  түркі  тайпаларына  ортақ  əдеби  тіл 
дегенді орыс, қазақ ғалымдарының біразы айтып жүр. Алай-
да  мұндай  түбегейлі  тұжырым  жасау,  дəйекті  пікір  айту 
үшін  бұл  ескерткіштер  тілін  əлі  де  зерттей  түсу  қажет. 
Жүргізілген  зерттеу  жұмыстары  əлі  бұл  мəселені  шешіп 
берді деп айта алмаймыз.
ІX ғасырдан бастап Шығыс Түркістан қалаларында көне 
ұйғыр  жазуы  қолданыла  бастайды.  Бұл  руникалық  ескерт-
кіштердің  тікелей  жалғасы  болып  табылады.  Тек  кейбір 
грамматикалық  ерекшеліктері  болмаса,  екеуінен  айырмасы 
шамалы. 
Сөйтіп, XІ–XІІ  ғасырларда  орхон-енисей  жазуын  пайда-
ланған дерек жоқ. Оны алғаш көне ұйғыр жазуы ығыстырса, 
кейін мұсылман дінін қабылдаған түркі тайпаларының ара-
сында араб жазуы үстем бола бастайды
43
. 
Əрине,  бұл  жазу  үлгілерінің  қай-қайсысы  да  қалың 
көпшіліктің  қажетін  өтей  алмаған,  ат  төбеліндей  азғана 
билеуші топтың игілігіне ғана жарағаны мəлім.
Қазақ  жерінде  ұйғыр-найман  əліппесі  болған  дегенді 
айтушылар
44
  да  бар (VІ–VІІ  ғ.).  Бұл  жайында  əрқилы  пікір 
болған. Біреулер – мұны орхонның өзгертілген түрі деп, енді 
бірі – араб  əліппесінен  жасалған  дейді.  Үшінші  бір  пікір 
желісі – орхон дегеніміз де, ұйғыр дегеніміз де түбінде ара-
мей жазуына барып тіреледі дегенге саяды.
С.  Аманжолов  ұйғыр  əліппесін  қазақтарға  біртабан  жа-
қындатқысы келеді. Ондағы айтатын негізгі дəлелі бұл жа-
зуды  пайдаланғандардың  бірі – наймандар,  кейінгі  дəуірде 
қазақтардың  құрамына  енді  дейді.  Оның  үстіне  ұйғыр 
əліппесін қазақ болғаннан бері Абылайға дейінгі хандардың 
бəрі  қолданып  келген  деген  дəлел  келтіреді.  Ғалымның 
пікіріне жүгіне түссек, ұйғыр əліппесі моңғолдар заманын-
дағы түркі тайпаларына да қызмет еткен (ХІІ–ХV ғ.). 
43
 Қазақ ССР тарихы. Алматы, 1980, 1-т., 454-б.
44
 Аманжолов С. Орыс алфавитіне негізделген қазақтың жаңа алфавиті мен 
орфографиясы (жоба). Алматы, 1940. 3-б.