69
терминком мəжілістерінде бекітілген терминдер жұртқа
газет арқылы жеткізілетін де, іс сонымен тынатын. Оның
ар жағындағы жағдай, яғни терминдер тіршілігі не болып
жатыр, жұрт оларды дұрыс қабылдады ма, жоқ əлде, өз
үлгілерінен арыла алмай, өзіндік сөздерін қолданып жүр
ме, ол жағында ешкімнің жұмысы бола бермейтін. Мына
құрылған топ өзіне осындай міндет жүктеп отыр. Ол
бекітілген терминдер мен номенклатураның күнделікті
практикадағы қолданысын бақыламақ. Сөйтіп, жиналған ма-
териалды Мемтерминком мəжілісіне салып отырмақ.
Ал міндеттер жайына келсек, істелетін шаруаның ауқымы
сол əңгіме болып отырған жайлардың өзінен-ақ аңғары-
лады. Алдағы уақытта терминком талқысына ең алдымен
салынатын терминдер мен терминологиялық сөздіктерді
бір жүйелеп алу қажет болып отыр. Термин жасау мен оны
қалыптастырудың ғылыми принциптерін тіл заңдылығына
сəйкес нақтылы қарастырып қадағалап, теориялық қоры-
тынды берудің үстіне, қыруар практикалық шаруа тын-
дыру қажеттігі туындайды. Əрқилы баспадан, əркімнің
өз түсінік пайымына шақ деңгейде ала-құла жарық көрген
алуан түрлі сөздікті қайта қарап, мамандар мен терминком
талқысынан соң, белгілі бір жүйемен, біркелкі пішінмен
жəне сөздіктерге лайықты талап тұрғысынан лек-легімен ба-
спадан қайта шығару жайы қарастырылса, тіпті орынды бо-
лар еді. Əрине, бұл оңай шаруа емес. Дегенмен осыған негіз
болар кейбір шаралар Тіл білімі институтының Терминоло-
гия жəне аударма теориясы бөлімінде жасалған. Біз бөлім-
нің картотекалық қорын еске алып отырмыз. Ертелі-кеш
баспа жүзін көрген сөздіктердегі жəне терминком мəжілі-
сінде қаралған, қаралмаған терминдер біртіндеп картотекаға
түсірілді. Түбінде термин атаулының бəрі осылайша түгел
түсіріліп отыруы тиіс. Мұның үстіне электронды есептеу
машинасының сарабынан өткізілді.
Əрқилы сөздіктер əр кезде, түрлі пішінде берілген. Тер-
миндер осы электронды есептеу техникасының көмегімен
70
жүйеленді. Бұл арадағы уақытта да осылайша толықтыры-
лып отырады деген үміт бар.
Қысқасы, жаңа құрылған барлық секциялардың жұмы-
сын атқарылар міңдеттеріне сəйкес дəрежеге жеткізіп, жолға
қою; ғылым мен техника салалары бойынша таяу жылдарда
терминологиялық сөздіктер жасап, оларды Мемтерминком
мəжілістерінде жүйелі түрде талқылап, бекітіп, мақұлдату;
екінші кезекте терминологиялық сөздіктердің қазақша-
орысша жəне түсіндірме түрлерін баспаға əзірлеп, шығару;
терминология мəселелерін ғылыми тұрғыдан зерттеу жəне
Мемтерминкомның алпыс жылдан астам жұмыс тəжірибесін
барлап, қорытынды жасау; номенклатуралық атауларға
(техника, мекеме аттары, маңдайшадағы жазулар, жарнама-
лар т.б.) ерекше мəн беріп, оларды реттеу т.б. тəрізді сан
салалы міндеттер бар. Осыларды дəйекті түрде жүргізіп
отыру, ең алдымен, Мемтерминкомға, содан кейін Мем-
терминкомның соңғы ережесі атап көрсеткендей, оның
негізгі базасы болып саналатын Тіл білімі институтына бай-
ланысты.
Термин жасап, оны қолданысқа ендірудің бірден-бір
дұрыс жолы – сөздіктер түзу болмақ. Түзілген сөздік, бір
жағынан, сол өзі қамтып отырған нысанның дамуын, яғни
ғылым саласының қаншалықты дамығанын көрсетсе, екінші
жағынан, терминологиялық лексиканың нормалана түсуіне,
əдеби тіл деңгейінің де қалыптаса бастауына септігін тигі-
зеді. Ендеше, əдеби тіл дамуында мұның маңызы ерекше.
Тіл материалы сөздік ретінде жинақталарлық дəрежеге
жеткенге дейін біраз іріктелу, сұрыпталу, даму елегінен
өтеді. Яғни қоғамдағы ірі-ірі өзгерістерге лайықты тілдің де
əлгіндей сапада өріс алуына мүмкіндік туады. Білім, ғылым
дамиды, баспасөз жанданады, əдебиет пен өнерге деген
құштарлық артады, мəдениет пен экономика өрге басады.
Міне, осындай объективті факторлар жинақтала келе тіл
құрылысында бұрын-соңды болмаған даму пайда болады.
Сөздердің терминге айналуы, тілдің терминологиялық
жүйесінің пайда болуы белгілі бір объективті себептер-
71
мен түсіндіріледі. Лексиканың осы қатпарына көңіл бөліп,
оны жинақтау, насихаттау əрекеті XVІІІ ғасырдың аяғы,
XІX ғасырдың басынан бастау алған екен. Сол кездегі там-
тұмдап қазақ тілінде шыға бастаған газет, журналдар мате-
риалын қарасақ, термин деп айдар тағып, ауыз толтырып
айта алмағанмен, терминдік қызметі айқындала бастаған
сөздер тізімдерін беру тəжірибесін кездестіреміз. Бұл дəстүр
20-жылдарға дейін жалғасқан. Оған «Түркістан уəлаятының
газеті», «Дала уəлаятының газеті», «Айқап» журналында
беріліп отырған материалдар дəлел бола алады. Бұлардың
арасынан терминжасам ісінде ерекше орын алатыны –
«Қазақ» газеті. Ол жөнінде алдыңғы тарауда біраз баяндал-
ды. Бұл кезең зерттеушілер назарынан таса қалмауға тиіс.
Сөздік түзу əрекеті, атау сөздердің қолданыстағы таби-
ғаты туралы жəне оларды жинақтап, саралау тəжірибесі
20-жылдар мен 30-жылдар басында едəуір дами түскен.
Соның бір белгісі ретінде 1931 жылы Қызылордадан
шыққан алғашқы «Атаулар сөздігін» атауға болады. Халық
ағарту жұмысына, сауат ашу ісіне едəуір септігі тиген бұл
сөздіктің негізгі мазмұнына сол кездегі идеологиялық кү-
рестің, кейбір кереғар пікірлердің салқыны тимей өтпеген
тəрізді. Неге десеңіз, ұлттық оқшаулану бағытын ұстанған
кейбір оқығандардың əсерінен болу керек, мұнда көптеген
халықаралық терминдерді қалайда қазақшалау əрекеті
байқалады. Сондай-ақ «интерминдердің сауырын сипатпай-
мыз» дейтін тым əсіре орысшылдық та орын алғандығын
көреміз. Бұл, бір жағынан, тілдің идеологиялық күрес құ-
ралына ə дегеннен-ақ айнала бастағанын танытатын болса,
екінші жағынан, қоғам өмірінің белгілі бір даму сатысына
тəн заңды құбылыс деп түсінеміз.
20-жылдардағы əлеумет өміріне, соған орай ғылым мен
мəдениет тарихына зер салсақ, неше алуан ұғымдар мен
көзқарастардың қым-қиғаш талас-тартысын байқар едік.
Əйтсе де білімге сусаған ел жаңа өмірдің жарқын істеріне
араласып, өз алфавитін түзіп, өз жазуын жолға қоюға кірісті.
Достарыңызбен бөлісу: |
