66
1924 жылдан былай қарай Ленин еңбектері мен саяси
əдебиетті қазақ тіліне аудару ісіне жиірек көңіл бөліне ба-
стайды. Бұл еңбектердің қай-қайсысында да қоғамдық-
саяси лексика мейлінше бай екені белгілі. Міне, солардың
ана тіліміздегі баламасын барынша дəл, түсінікті, анық етіп
жасау оңай шаруа емес еді. Өйткені қазақ тілінің бұрынғы-
соңғы тарихында қоғамдық ой-пікірді өрнектейтін термин
сөздер мұншалықты дамып, қанат жайған емес. Мəселенің
қиындығы да, қызықтығы да осында. Сол тұстағы саяси
əдебиеттер аудармасын қарап отырсаңыз, термин жасаудың
əр алуан амалдары мен сан түрлі ізденістерді байқаймыз.
Əдеби тіліміздің қалыптасу, даму тарихында мұндай
ізденістердің орны бөлек. Ол – орыс тілінің ана тіліміздегі
терминологиялық лексиканың жасалып, қалыптасуына
тигізген əсері. Түрлі-түрлі көптеген тілдерде терминдік
мəнде қалыптасқан сансыз сөздерді сол қалпында қабылдау
бар да, оларды не жартылай, не тұтас аударып алу тағы бар.
Сондай-ақ түбір сөз сол күйінде сақталып, оған жалғанатын
қосымшаларды ғана қазақшалайтынымыз жəне бар. Міне,
осындай қилы-қилы құбылыс қазақ аударма тарихының
тəжірибесінде де болды. Көптеген интернационалдық жəне
орыс сөздерін өзгеріссіз сол қалпында қабылдауда орыс
тілінің ерекше рөл атқарғаны мəлім. Ал калька жолымен
жасалған терминдер мен терминдік мəндегі сөздеріміз өз ал-
дына бір сала əңгіме.
Орыс тілінің ықпалын біз өзге тілден енген сөздерден
ғана емес, терминдік ұғымға айнала бастаған байырғы қазақ
сөздерінің табиғатынан да танимыз. Өйткені бұлардың
көбі – орыс тіліндегі үлгісін ескере отырып жасалғандар.
Ендеше, орыс тілінің басқа ұлт тілдеріне, оның ішінде
қазақ тіліне жасап жатқан ықпалы (оның дұрыс-бұрыстығы
өз алдына əңгіме) шексіз. Бұл зерттелу ауқымы кең, талай
ізденістерді керек ететін ғылыми проблема.
Термин жасаудың, қабылданған терминдерді қолданысқа
ендірудің талқыға түсер жайлары əлі көп. Ғылыми-тех-
67
никалық прогрестің қарышты даму қарқынына сай туып
жатқан тіл саласындағы əр алуан құбылыстар сыры қалам-
герден, əсіресе тіл мамандары тарапынан жаңаша іс-əре-
кетті, жаңа көзқарасты талап етеді. Тіпті терминология
мəселесін ғылыми дəрежеде ұйымдастыруда да жаңа серпін
қажеттігі көрінеді. Бұл саладағы кейбір сылбырлықтан ары-
лып, өмір талабына бұрынғыдан да гөрі шапшаңырақ əрі дер
кезінде жауап беріп отыру үшін Терминком құрамы мен ол
туралы Ереженің өзін тағы да қарап, жұмыс бағытын өзгерту
керек болды. Ереженің кейбір тармақтарын қазіргі талапқа
сай жуықтатып, жұмыс бағдарламасын түзу күн тəртібінде
тұрды.
Сөйтіп, мамандардың өтініші бойынша, Қазақ ССР Ми-
нистрлер Кеңесі жанындағы Мемлекеттік терминология
комиссиясының құрамы тағы да бірнеше рет іріктеліп, қайта
құрылды. Кейінгі құрамы соңғы кезде жиірек айтылып жүрген
тілек-талаптарға орай іріктелді. Ең алдымен, бұл құрамға
тəжірибесі мол, іскер, білікті мамандар жəне қабылданған
терминдерді қолданысқа ендіре алатын лауазымды адам-
дар, жазушылар, журналистер, ғалымдар, баспа, радио,
телевизия қызметкерлері, тіл білімпаздары енді. Бұрынғы
құрамы мен Ережеге қарағанда мұның едəуір өзгешелігі
тағы мынадай белгілерімен сипатталады. Мемтерминком
«...экономиканың, ғылымның, техниканың, мəдениеттің
барлық салалары бойынша қазақ тілінің терминологиялық
лексикасы жөніндегі ғылыми қызметке жалпы басшылықты
жəне бекітілген терминдер мен номенклатуралардың прак-
тикада қолданылуын бақылауды жүзеге асырушы орган бо-
лып табылады». Ол өз қызметінде, ең алдымен, қазақ тілінің
лексикалық ресурстарын терминдік мағынада пайдалануды,
сонымен бірге орыс жəне халықаралық терминдерді кірік-
тіру принципін басшылыққа алады.
Терминкомның ондаған жылдар бойғы жұмыс тəжіри-
бесі ғылым мен техниканың сала-саласы бойынша терми-
нологиялық секциялар құрып, бұл істі əуелі таза мамандық
68
иелерінің талқысына салу қажет екенін көрсеткен болатын.
Бұрын бұл міндетті Мемтерминкомның жанындағы секре-
тариат атқарып келген еді. Бірақ секретариат та барлық
мамандардың орнын толтыра алған жоқ. Сондықтан Мем-
терминком жанынан құрылып отырған терминологиялық
секциялар, біздің ойымызша, бүгінгі ғылым мен техниканың
барлық саласын түгел қамтып отыр. Өйткені терминді жа-
сайтын – оны қажет етіп, күнделікті тірлігінде үздіксіз
қолданатын мамандар. Олардың жарамды-жарамсызын,
ретті-ретсізін, ғылыми дəйектілігін түрлі сөздіктер, оқу-
лықтар мен оқу құралдарын, монографиялық зерттеулер,
ғылыми көпшілік қолды кітап, кітапшалар жазып оқытып,
үйретіп, қолданып жүрген ғалымдар, мектеп пен жоғары
оқу орындарының оқытушылары, газет, журнал, радио,
телевидение қызметкерлері тез аңғарады. Міне, сол себеп-
тен де терминологиялық секцияларға үлкен жүк артылып,
сенім көрсетілді. Терминология процесіндегі барлық негізгі
жұмыс осы секцияларда пісірілуі тиіс. Тиісті мамандар
талқысынан өткен терминдер, терминологиялық сөздіктер,
оқулықтар т.т. содан кейін Қазақстан Республикасы Ұлттық
Ғылым академиясы А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі
институтының Ғылыми кеңесінің талқысына салынады.
Ондағы мақсат: əлгі сөздіктер мен оқулықтардағы термин-
дер қазақ тілінің өзіне тəн заңдылығына орай жасалды ма,
қазақша жатық па, терминологиялық мəні дəл ме? деген
сауалдардың басын ашып алу. Міне, осындай бірнеше рет
қажетті ғылыми сүзгіден, електен өткізілген терминдер
тағдырын шешу Мемтерминкомға əлдеқайда жеңілірек,
əлдеқайда жүйелірек бола ма деп ойлаймыз. Алғашқы
талқылаулар бұл принциптің дұрыстығын дəлелдей түскен
тəрізді.
Мемтерминком Ережесіндегі үлкен жаңалықтың бір түрі
осы болса, екінші түрі – жеке секция ретінде қызмет ете
бастаған Бақылау тобы болып саналады. Бұл да өмір тə-
жірибесінің өзі тудырған жұмыстың бір түрі. Бұрын Мем-
Достарыңызбен бөлісу: |
