63
Термин жасаудың осындай қалыптасқан, өнімді де
ұғымды тəсілдерімен қабат, сөзжасамның жағымсыз амалы-
на айналып бара жатқан жайлары да кездеседі. Терминком
мəжілістерінде мəселенің осындай жақтарына да қатты на-
зар аударылып келеді. Мысалы, қазақ тілінің сөз жасам та-
рихында -лық жұрнағының алатын орны ерекше. Бұл жұрнақ
арқылы жасалып, заттың атаулық мəнге ие болған сөздердің
саны мол. Тілде қалыптасқан осы амал, сөз жоқ, термин
жасам ісінде пайдасын тигізді. Алайда, өкінішке қарай,
-лық жұрнағы арқылы жасалған сөздерге баспасөз беті лық
толды. Жұрт бұдан мезі бола бастады. Тіпті реті келсін,
келмесін тықпалана берген соң, жұрнақ жұғымы кете баста-
ды. Сол себепті Мемтерминком мүшелері мен мамандардың
осы жұрнақ арқылы сөз жасау мəселесін тағы қарап, ретке
келтіргені өте дұрыс болды.
Алпыс жылдан астам уақыт ішінде Мемлекеттік термино-
логия комиссиясының құрамы əлденеше рет жаңартылып,
қайта құрылып отырды. Терминком мəжілістерінің хат-
тамаларын қарап отырсақ, барлық уақытта да қазақ тілі
терминдерін жасау, қалыптастыру ісіне Қ. Сағындықов,
І. Кеңесбаев, М. Балақаев, С. Бəйішев, Б. Бірімжанов, Қ. Шəрі-
пов, Ə. Қарақұлов, Р. Бөкейханов, Ə. Сатыбалдиев, І. Жарыл-
ғапов, Ə. Қайдаров, Ж. Смағұлов, А. Əбдірахманов т.б. ға-
лымдардың белсене араласқаны байқалады.
Мемтерминком бекітілген терминдерді үш кітапша етіп
жұртшылыққа ұсынды. Ол тез тарап, өте сирек дүниеге ай-
налып кетті. Осы дəстүр жалғастырыла бермекші.
Мемтерминкомның 1976 жылы бекітілген жаңа құрамы
70-жылдардың екінші жартысында ерекше ынта-ықыласпен
жұмыс істей бастағанын айту керек. Бұл құрамдағы Мем-
терминкомның алғашқы мəжілістерінен бастап, тіліміздің
жалпы мəдени өрісінің ілгері дамуына орай, кейбір кемшілігі
көріне бастаған қазақ орфографиясының мəселесі көлденең
тартыла берді. Орфография мəселесінің неліктен күн тəр-
тібінен түспей, əңгімеге арқау бола бергенін түсінуге бо-
64
лады. Біріншіден, алғашқы «Қазақ тілінің орфографиялық
сөздігі» 1963 жылы жарық көрген еді. Содан бері 34 жыл
өтті. Ал заманымыздың қарқынды даму қалпында бұл аз
уақыт емес. Бұл уақыт ішінде жазу мəдениетіміз жетіле
түсіп, барлық баспасөз бен баспа орындарында, əрқилы
ғылыми мекемелерде тіл байлығын қажетке жаратудың
күнделікті практикалық мүмкіндіктерінің көзі ашылды.
Осыған байланысты жазуымыздағы кейбір кемшіліктер
көріне бастады. Əсіресе, ежелден қалыптасып келе жатқан
сөз жасау принциптерінде, біріккен сөздердің жазылуы жай-
ында, төл сөз бен өзге тілден енген сөздерге жалғануға тиісті
жалғаулар табиғатында дау туғызатын əңгіме көбейіп кетті.
Сондықтан əркім өз қалауынша жазып, өз білгенін тоса бер-
ген соң, жазудағы жүйе, принцип мəселелері Мемтермин-
ком мəжілісінде қайта-қайта сөз болды, талқыға түсті.
Нəтижеде орфографияның көптеген тұстары түгел сара-
ланып, кемшіліктер жөнделді. Оның жаңа, жақсартылған
нұсқасын Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы бекітіп
берді.
Қазақ ССР Министрлер Кеңесі жанындағы Мемлекеттік
терминология комиссиясының Ережесі 1972 жылы 25 сəуір-
де бекітілген болатын. Бұл Ереже Мемтерминкомның
міндеттері мен құқықтарын белгілеп берді. Осы Ережеге
сəйкес Мемтерминком терминологияның ғылыми-практи-
калық ісіне жетекшілік жасап, бекітілген терминдердің
орфографиялық нормасының сақталуын қадағалауға септі-
гін тигізді. Термин жасаудың негізгі принциптері ай-
қындалып, бұл істе жүйелілік тұрақтана бастады. Ұстанған
принцип бойынша, ең алдымен, ана тіліміздің ішкі қоры,
өз сөз байлығы қолданылуы тиіс те, екіншіден, орыс тілі
мен кеңес халықтары тілі арқылы еніп жатқан халықаралық
терминдерді игеру қажеттігі басшылыққа алынды.
Сөйтіп, Мемлекеттік терминология комиссиясы құрыл-
ғалы бері қыруар шаруа істелді. Қазақ тілінің қаншама
жаңа терминдері жасалып, қалыпқа түсті. Жұртшылықтың
65
қажетін өтеп келе жатқан бұл терминологиялық лексика
о баста қолданысқа осы Терминком арқылы енгізілгенін
есепке алсақ, істелген шаруаның ауқымын айқынырақ
сеземіз. Мысал үшін 1972–1981 жылдар арасында істел-
ген жұмыстарды алайық. Бұл аралықта комиссия мен сек-
ретариаттың 84 мəжілісі өткізілді, 2 мыңнан аса терминдер
мен терминдік мəндегі тіркестер бекітілген екен. Бұдан
бергі аралықта да, неше алуан өзгерістерге ұшырауына
қарамастан, термин мəселесі көзден таса болған емес. 1981–
1995 жылдар аралығында да Мемтерминком түрлі салалар
бойынша сөздіктерді талқылап, жұртшылыққа ұсынды. Бұл
іс қазір де толастаған жоқ.
Қазақ тілінде термин жасап, оларды күнделікті қолданыс-
қа енгізу ісімен қазір көбіне-көп баспасөз қызметкерлері
шұғылданып жүр. Сондай-ақ термин сөздердің мейлінше
молынан қамтылатын жері – мектептер мен жоғары оқу
орындарына арналған оқулықтар, түрлі терминологиялық
сөздіктер жəне де ғылымның əрқилы саласына байланысты
шығып жатқан арнаулы əдебиеттер, радио, телевидение ха-
барлары.
Термин жасау ісінде аударманың айрықша рөлі болға-
нын айтуға міндеттіміз. Əсіресе, марксизм-ленинизм клас-
сиктерінің шығармаларын қазақ тіліне аудару арқылы біз
тіліміздің терминологиялық лексикасын байыта түстік.
Соның нəтижесінде ана тіліміздің қоғам өміріндегі рөлі
көтеріліп, мүмкіндігі молая түсті. Осы сала бойынша жа-
салған кейбір зерттеулер деректеріне қарағанда, В.И. Ленин
шығармалары қазақ тіліне 20-жылдардың басында-ақ ауда-
рыла бастапты. Мəселен, В.И. Лениннің сөйлеген сөзі мен
қайсыбір саяси материалдар 1919 жылдың қаңтарында, сол
кезде шығып тұрған «Қазақ дұрыстығы» («Казахская прав-
да») газеті мен «Мұғалім» («Учитель») журналы беттерінде
жарияланған. Жоғарыда аталған кітапты қарап отырсақ,
1921–1924 жылдар ішінде оның бестен бірі аударылыпты.
Достарыңызбен бөлісу: |
