Терминологиясы

құзыр,  уағдаластық,  зейнеткер,  кешен,  кешенді  ғимарат, 
демеуші, ақпарат, бағдаршам, елтаңба, жариялылық, зей-
нетақы,  мəртебе,  өтем  (компенсация),  пікір  сайыс  (дис-
куссия),  сыйақы  (премия),  тұғырнама  (платформа),  тара-
лым  (тираж),  тапсырыс  (заказ),  шаруашылық  есеп  (хоз. 
расчет),  шығармашылық,  шаруа  қожалық  (крест.  хоз-во), 
ілеспе аударма т.т.
Ана  тіліміздің  ғылыми  өресін  айқындайтын  айрықша 
белгісі, оның терминологиялық жүйесінің қаншалықты өріс 
алып, қалыптасуына тікелей қатысты.
Осы  ретте  белгілі  суреткер  Константин  Паустовскийдің 
мына  бір  пікірін  қайталағың  келеді.  Ол: «Əрбір  адамның, 
өзінің  ана  тіліне  деген  көзқарасына  қарап  оның  мəдени 
деңгейіне  ғана  емес,  сонымен  бірге  азаматтық  қасиеттері 
жөнінде де мүлтіксіз баға беруге болады. Өз Отанына деген 
махаббат  өз  ана  тіліне  деген  шынайы  махаббатсыз  болуы 
мүмкін  емес.  Өз  ана  тіліне  немқұрайдылықпен  қарайтын 
адам хайуанмен бірдей. Оның ана тіліне деген немкеттілігі 
өз  халқының  өткеніне,  қазіргісі  мен  келешегіне  деген 
немкеттілікпен  сабақтасып  жатады,  сондықтан  ондайлар 
зиянды», – деген  еді.  Ендеше  осы  немкеттіліктен  арылып, 
ана  тіліміздің  абыройын  биіктете  түсер  ғылым  тіліне,  яғни 
оның  терминологиялық  жүйесіне  жаңаша  бір  көзқараспен 
үңіліп, байлығымызды қасиетпен тұтынып, ұрпағымызға са-
ралап, сап таза күйінде жеткізейік!
2001 жыл

367
ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ КІРМЕ СӨЗДЕР 
МЕН ИНТЕРТЕРМИНДЕР ЖАЙЫНДА
Қазақ тілінің сөздік құрамына əрқилы жолдармен, əрқилы 
кезеңдерде  енген,  бірақ  байырғы  сөздік  қорына  тəн  емес 
сөздер тобы əдетте кірме сөздер деп аталып жүр. Бұлардың 
қатарында  терминдік  тұрақты  ұғымы  тиянақталмай  ауыт-
қып  жүрген  тағы  бірнеше  атау  сөздерді  əңгімелеуге  бола-
ды.  Олар – шет  тіл  сөздері,  интернационалдық  терминдер, 
ғылыми  терминдер,  арабизмдер,  русизмдер,  техникалық 
атаулар,  халықаралық  терминдер  т.т.  Бұлардың  бəрінің 
өзді-өзіне тəн аздаған ерекшеліктерімен бірге, ортақ белгілері 
де  жетерлік.  Олардың  тілімізге  келу,  ену  жолдары  талай 
сырдың  бетін  ашады.  Мұрты  бұзылмай  əу  баста  түпнұсқа 
тілде  қалай  пайда  болса,  дəл  сол  қалпында  қабылданған 
кірмелер де бар. Сонымен бірге тіл даму процесінде едəуір 
өзгеріске ұшырап, сыртқы түрін құбылтып алған мысалдар 
да баршылық.
Бұларды,  əрине,  бір  қатарға  қойып  талдауға  болмас  еді. 
Алып  отырған  объектіміз  кірме  сөздер  мен  терминдер 
болғанмен, бұл жерде кірме сөздер бір бөлек, кірме тіркес-
тер  бір  бөлек  жəне  «өздік»  терминдер  мен  «өзгелік»  тер-
миндер  жəне  терминдік  тіркестер  өз  алдына  жеке-жеке 
қарастырылуға тиіс мəселелер. Дегенмен мұның əрқайсысы 
өзіндік  зерттеу  сарабынан  əлі  өтіп  үлгермегендіктен  біз 
бұларды  əзірге  өзара  тығыз  байланыста  қарастыруға  мəж-
бүрміз.
Жалпы дəстүрлі əдебиетте өзге тілден сөз алмасу проце-
сін  прогрестік  құбылыс  деп  табады.  Яғни  бұл  тіл  байы-
тудың  бір  көзі  саналады.  Бір  қарағанда  солай  да  сияқты. 
Бұған мысал ретінде қазақ тілі тарихының қалыптасу жолы-
на зер салса болады. Біз бұдан қазақ тілін қорландыра түсуге 
себі  тиген,  оның  сөздік  қорын  байытқан  əлденеше  кезеңді 
көреміз.

368
Мамандардың  айтуына  қарағанда,  мұны  мынадай 
кезеңдерге  бөліп,  əрі  диахрондық  сипатта  қарауға  болатын 
тəрізді, оның өзін де шартты түрде ғана.
Кірме  сөздердің  тілімізге  қатар  енген  ыңғайына  қарай 
айқындалатын  ең  үлкен  екі  дəуірді  байқаймыз.  Ол – ара-
бизмдер, парсизмдерді алып келген VІІІ–ІX ғасырдан бергі 
жердегі  он  ғасырлық  уақыт  пен XX ғасырдың  еншісіне 
тиетін  интернационалдық  терминдер  мен  русизмдер. 
Қазақ  тіліндегі  араб,  парсы  сөздерінің  табиғатын  зертте-
ген  Л.  Рүстемов  бұларды 14,5 пайыз  шамасында  деп 
көрсеткен.
Біз бұл жолы батыс Еуропа тілдері мен орыс тілінен ен-
ген сөздердің кейбір тұстарына ғана тоқтағанды жөн көріп 
отырмыз.
Жалпы  кірме  сөздер  табиғаты  қызық.  Əдетте  бір  тілден 
екінші  тілге  алуан-алуан  сөз  элементтері  өтіп  жатады.  Бұл 
морфология,  синтаксис,  лексика  салаларына  тəн  құбылыс. 
Əсіресе  лексика  саласындағы  кірме  сөздер  жайы  айрықша 
назар  аудартады.  Өйткені  тілдік  процесте  сөз  алмасудың 
жөні  бөлек.  Ең  жиілік  жағынан  сөздің  алдына  фонема  да, 
морфема да түсе алмайды.
Лексика – тіл  білімінің  басқа  салаларына  қарағанда 
сыртқы  əсердің  қандайына  болса  да  елгезектік  танытып 
тұратын қабатқа бай. Қоғамда болып жататын өзгерістердің 
бəрі  дерлік  лексикадан  орын  теуіп  жатады.  Бұл  негізінен 
халық  пен  халықтың  өзара  қарым-қатынасына  байланысты 
болып жататын процес болып табылады. Cоның ішінде зат-
тар мен ұғымдар атауы бір тілден екінші тілге жиірек ауы-
сып жатады.
Белгілі бір тілде кірме сөздер қарасының көбейіп кетуін 
қайсыбір  зерттеуші  əлгілерді  қабылдаушы  тілдің  кедей-
лігінен деп түсіндіруге тырысуы мүмкін. Мұндай пиғылдар 
болған да. Ал негізгі себеп, біздіңше, басқа. Тіл тілде, оның 
ішінде  қазақ  тілінде  əсіресе,  ғылыми-техникалық  прог-
рестің  қанат  жаюына  байланысты  көптеген  сөздер  мен 

369
ұғымдарды  жаңаша  саралауға  тура  келді.  Əрбір  саладағы 
сөз  саралау  барысында  қайсыбір  ұғымдарды  нақтылай, 
анықтай түсу ниетімен өзге тіл элементтерін қоспалап, жа-
рыстыра  қолдану  дағдысы  пайда  болды.  Мəселен,  репор-
таж,  репортер,  информация,  хобби,  коммерсант,  бизнес, 
холдинг,  комфорт,  сервис,  лимит  дегендер,  бір  қарағанда 
мұқтажымызды  өтеп  тұрғандай.  Екінші  жағынан,  дəл  осы 
сөздерді  арқалаған  мағыналық  жүгін  түгел  бере  қоятын 
лексикалық  элементтердің  қазақ  тілінен  əзір  табыла 
қоймауынан.  Кейде  авто,  аудио,  авиа,  аэро,  кино,  метро 
тəрізді  қысқарған  сөз  бөліктері  де  бір  тілден  екінші  тілге 
көшіп  жүреді.  Бұларды  автоқалам,  аэрошана,  киноқон-
дырғы деген мысалдардағыдай түрде туындатып, сөздердің 
жаңа бір үйірін жасауға болатынын байқаймыз.
Зерттеушілердің  топшылауынша,  ғылымда  терминжа-
самның  басты-басты  (ең  негізгі)  деген  үш  тəсілінің  жігі 
айқындала түскен тəрізді.
Оның  біріншісі  бойынша  терминжасам  процесінде 
туынды  сөздер,  біріккен  сөздер,  қысқарған  сөздер  жəне 
сөзтіркестері  іске  тартылады.  Сонымен  бірге  жалпы 
халықтық  тіл  элементтері  де  қолданылып  жатуы  мүмкін. 
Яғни  тілдің  өз  сөз  байлығын  сарқа  пайдалану  принципіне 
қатысты тəсіл.
Екінші  тəсілдің  мəнісі  мынада.  Тілде  бұрыннан  бар 
термин  сөздердің  негізінде,  немесе  оның  мағынасы  мен 
тұлғасын аздап өзгертіп барып жаңа термин жасау.
Мысалы:  оқу – оқулық – оқу  құралы;  немесе  кейбір 
синонимдес  сөздердің  мағыналық  жігін  таратып  жаңа  өріс 
беруге болады: ілім – білім – ғылым т.т.
Yшінші  тəсіл  бойынша  өзге  тілдердегі  дайын  термин-
дерді  қабылдап  алу.  Бір  кезде  қазақ  тілінде  қаптап  қатар 
түзеген коммунизм, социализм, марксизм, совет, коммунист, 
лектор, журналист, юрист т.т. осыған дəлел.
Осы соңғы тəсіл жайына біраз тоқтала түсу қажет.
Негізгі  сөздік  қорымызға  жатпайтын  бөгде  сөздер 
жоғарыда сөз болғанындай қазақ тілінде əрқилы аталып жүр.