рек. Жоғарыда сөз болған түбірсөз де, кірме сөздің де,
сөзжасамның сан түрін танытар төл байлығымыз да медици-
на саласында мол, олардың талай терминге негіз болары хақ.
Медициналық терминдерге бұрын да негіз болған, қазір
де негіз боларлық сан мыңдаған өсімдік атаулары мен мал
атаулары, дене мүшелері, ас, тағамды білдірер сөздерді біз
түгел игердік деп айта аламыз ба? Осы игілікті игерудің
неше алуан заңды жолдары мен принциптері саралан-
бай тұрып медицина ғылымының да ұлттық тілде дамуы
неғайбіл. Ендеше бұл ғылым мамандарының алдында да
өзге тіл ғалымдарымен ортақтаса, кеңесе шешер мəселелер
баршылық. Мынадай жиындар зиялы қауымды осындай
ортақтастыққа жетелесе керек.
357
ТЕРМИНЖАСАМНЫҢ
ҚАЙСЫБІР ҚАЛТАРЫСТАРЫ
Еңсе көтерген əрбір елдің қуат-күші, байлық бақыты
экономикалық даму дейгейімен ғана емес, сонымен бірге
мəдени, рухани өрісімен де айқындалады.
Ал мəдени өре, рухани талғам дегендеріміз сол
елдің негізгі қолданыс құралы – тілге тікелей тəуелді.
Мұның жоғарғы сатысы əдеби тіл деп білеміз. Академик
Ə.Т. Қайдаров айтпақшы, қазақ əдеби тілінің жон арқасы –
ғылым тілі десек, ғылым тілінің жон арқасы – терминоло-
гия дер едік. Ендеше ғылым тілі əдеби тіліміздің бір негізгі
көрсеткіші болып есептеледі. Міне, ендігі əңгіме тіліміздің
осы ғылым тілінің бүгінгі жайы жəне сол ғылымның негізгі
материалы – қазақ терминологиясының қазіргі жайы-күйі
қалай?
Жалпы қазақ терминологиясының қалыптасу тари-
хын парақтасақ, құбылмалы қоғам дамуының өріміне орай
əрқилы сəттерді бастан кешіріп отырғанын байқаймыз.
Ғасырымыздың басында əлденеше оқулықтар мен «Тіл
құралдарын» жазу арқылы қазақ тілінің терминдену сипатын
қалыптастырған Ахмет Байтұрсынұлының орны айрықша.
Ол оныншы, жиырмасыншы жылдары əуелі қазақ тілі мен
əдебиетінің, сосын жалпы мəдениетіміздің қолданыс əжетіне
жараған терминдерді жасап, қалыптастырды. Ол жасаған
терминдердің тілімізге сіңіп, кірігіп кететіндігі соншама,
қолдан жасалған арнайы лексика екеніне шүбə келтіре ал-
маймыз. Осы үлгі белгілі себептермен кейін өзінің жалғасын
таппай, үзіліп қалды. Алпыс-жетпіс жылды артқа тастап ба-
рып қайта табысқан осы мұраның өзін əжетімізге жаратуда
əлі де салақтығымыз байқалады. Əйтпесе терминжасамның
тарихи негізін көрсеткен Байтұрсынұлы үлгісі əлі де
ескерілмей отырғаны қайран қалдырады.
Тұңғыш профессор Қ. Жұбанұлының да қазақ термино-
логиясын қалыптастырудағы орны бөлек. Терминжасам-
ның əрқилы мəселелерін əңгіме еткен Н. Сауранбаевтың,
С. Бəйішевтің, М. Жанғалиннің, М. Балақаевтың, Қ. Сағын-
дықовтың, Қ. Шəріповтің, І. Жарылғаповтың, Ə. Сатыбал-
диевтың, А. Əбдірахмановтың, Ə. Қайдаровтың да еңбектері
есімізде. Мақсат – қозғалып отырған мəселе турасындағы
еңбектерге талдау емес, əрине. Бұларды еске алудағы ойы-
мыз, қанша дегенмен қазақ терминологиясының өзіндік
тарихы барын, онда терминжасамның мол тəжірибесі жи-
нақталғанын еске сала отырып, бұл тəжірибелерді күн-
делікті практикалық істе өте салғырт пайдаланатындығы-
мызды айту.
Алайда тіл дамыту тарихына көз жіберсек, тіл заңын
үнемі бұзумен келген екенбіз. Бұзу емей немене, орыс тілі
арқылы сатылап бізге жеткен жат сөздерді, яғни терминдерді,
русизмдерді, яғни кеңестік ұғымдарды құран сөзіндей
сол күйінде бұлжытпай алу ауруына шалдықтық. Бұған
етіміздің үйренгендігі соншама, кеңестік тіл тəрбиесінің
өтіп кеткендігі соншама мұны біз əлі күнге тіл байытудың
ең тиімді де өнімді тəсілі деп жүрміз. Миды жаулап ала
бастаған əлгі терминдердің дөп түсетін баламалары барын
айта бастасақ болды, дөп бір шиқанына тиіп кеткендей
байбалам салатындар да шықты. Ондайларға «оу, ағайын,
қазақтың тілін мейлінше меңгерген кешегі арыстар – Ахмет,
Халел, Мыржақыптардың айтып кеткені ғой!» деп ұқтыра
алмайсың. Тіл заңдылығы талабы тұрғысынан да жөні осы-
лай деп айтқаныңа құлақ аспайды.
Шынында, айсыз-күнсіз жан ауыртпай даярға ұмтылу
салдарынан тіліміздің шырқын 70 жыл бойы бұзып кел-
генімізді ашып айтар кез келді. Сонау 30-жылдардың орта
шенінен басталған тіл бұзар зиянкестік əлі күнге жалғасып
келеді.
Міне, сондықтан біз соңғы бес-он жылдың барысын-
да баспасөз бетінде көрініс тауып жатқан ізденістерді,
тілдің ішкі мүмкіндіктерін сарқа пайдалану бағытындағы
əрекеттер деп бағалап, қолдаймыз да қуаттаймыз. Ал дұ-
рыс-бұрыстығы екінші мəселе.
359
Тарихқа жүгінсек, өзін жəне өз тілін құрметтейтін
бірде-бір ел өзге тілдердің сөздерін сол күйінде өзгертпей
қабылдағаны жоқ екен. Зер салыңыз:
А. Байтұрсынұлы: «Біз сияқты мəдениет жемісіне жаңа
аузы тиген жұрт, өз тілінде жоқ деп мəдени жұрттардың
тіліндегі даяр сөздерді алғыштап, ана тілі мен жат тілдің
сөздерін алмастыра-алмастыра, ақырында ана тілінің қайда
кеткенін білмей, айрылып қалуы ықтимал. Сондықтан мəдени
жұрттардың тіліндегі əдебиеттерін, ғылыми кітаптарын
қазақ тіліне аударғанда, пəн сөздерінің (терминдердің – Ө.А.)
даярлығына қызықпай (астын сызған біз), ана тілімізден
қарастырып сөз табуымыз керек. Сонда біздің əдебиеті-
міздің тілі таза болады» (А. Байтұрсынұлы. Ақ жол. Алматы,
1991. 350-351-бб.).
Ал Х. Досмұхамедұлы жат сөздерді қабылдау жөнінде
былай дейді: «Тілге кірген жат сөздер сіңу үшін, тілге
«өздік» болуы үшін сол тілдің заңымен өзгеріп, танымас-
тай халге келуі керек. Бүйтпесе жат сөздер бұралқы болып,
тілдің шырқын бұзады, тілге зиян келтіреді. Жат сөздерді
қолданғанда тіліміздің заңымен өзгертіп, тілімізге лайықтап
алу керек. Жат сөздерді өзгертпей, бұлжытпай алатын жер
дүниеде тіл жоқ деп айтса да болады». Осындай талғамсыз
да талапсыздығымыздың нəтижесінде, біз тілімізге ин-
тертерминдерді қаптатып алған екенбіз. Бұл бір қарағанда
ана тілге жасалған шапқыншылық сияқты. Неге десеңіз,
жат дыбыстарға мініп келген жасақ сияқты жат сөздер саны
қазір сөз байлығымыздың 70-80% шамасын құрайды. Сон-
да барған сайын дамып, кең қанат жаюға тиісті деген төл
байлығымыздың тынысы күннен-күнге тарыла түсіпті. Қазақ
тілінің қадірінің кете бастауының бір себебі осыдан да болар
ма екен дейсің.
Дайын терминдерді сол күйінде қабылдау, біріншіден,
елді ізденгіш, еңбекшіл қабілетінен айырады, екіншіден, ана
тілінен безінуге бастайтын төте жол. Бұл тіл байлығыңның
70-80%-і жат сөздер болып отырса, онда өзге түгілі жап-
пай орысша сауаттанған қазаққа қазақ тілінің қажеті қанша.
Достарыңызбен бөлісу: |
