Терминологиясы

249
Жай  сөздер  мен  терминдер  арасындағы  семантикалық 
айырым  белгілерін  мағынаға  ықпал  ететін  сыртқы  жағ-
дайлармен  салыстыра  қарау  арқылы  анықтауға  болады. 
Сонда  бір  байқалатыны  жалпы  əдеби  тіл  құрамындағы 
сөздер  бойынан  өзіне  тəн  табиғи  лексикалық  мағынасы 
сезіліп  тұрса,  терминдер  үшін  əуел  баста  саналы  түрде 
телінген  нақты  ұғым  тəн.  Осының  салдарынан  терминоло-
гия  лексика-семантикалық  процестерден  тыс  қалып  оты-
рады.  Мəселен,  ол  белгілі  бір  лексикалық  жүйенің,  атап 
айтқанда,  ғылым  тілінің  шеңберінде  шектеліп,  тура  жəне 
ауыспалы мағынасының дамуы тəрізді мəністік түрленуден 
шет қалады.
Жалпы,  əдебитіл  лексикасы  семантикалық  жағынан 
толқымалы  болса,  терминдерде  бұл  басты,  яғни  мұнда 
семантикалық  дəлдік,  тұрақтылық  басым.  Терминоло-
гия  саласындағы  лексика-семантикалық  процестер  жалпы 
əдеби  тіліміздегіге  қарағанда  басқашалау  жүріп  жата-
ды.  Ол  тілдің  ішкі  табиғатынан,  ішкі  даму  заңдылығынан 
туындамайды, көбіне-көп сыртқы жағдайларға байланысты 
көрінеді.  Атап  айтқанда,  терминология  ғылым  мен  нақты 
өмір  шындығының  дамуына  орай  туындайтын  ұғымдар 
арқылы  өрістейді.  Ғылым  мен  терминнің  байланысы  ұғым 
мазмұнының  жүрдектігінен  айқынырақ  көрінеді.  Бұл  жер-
де  тілдік  белгі  (таңба)  тиянақтылау  болып,  қарастырылып 
отырған  объект  мəні  əрқилы  қақпақылға  түсуі  мүмкін. 
Сондай-ақ  мағына  бір  сəт  тұрақты  пішін  танытып,  əлгі 
белгі  қозғалысқа  түскіш  болады.  Бұл  негізінен  кез  келген 
терминологиялық  жүйенің  бастапқы  қалыптасу  тұсына  тəн 
құбылыс.
4.  Сонымен,  қоғам  дамуының  заңдылықтарына  сəйкес 
өмірдің  өзі  күн  тəртібіне  шығарып  отырған  өзекті  мəселе-
нің  бірі – терминология  деп  білеміз.  Біздің  зерттеуіміз 
бойынша,  мұның 70–80 жылдық  тарихы  бар  екені  анық-
талды.  Бастауында  А.Байтұрсынұлы  сынды  ерен  тұлға 
тұрған  бұл  сала  күрделі  жасалу,  қалыптасу  жолдарынан 

250
өтіпті.  Сонда  байқалатыны – қазақ  зиялылары  бұған  үнемі 
мəн  беріп,  соған  өздері  де  қал-қадарынша  қолқабыс  жасап 
отырғаны.
5.  Қазіргі  кезеңде  бірде-бір  тілдің,  оның  ішінде  қазақ 
тілінің  де  сөз  байлығын  терминологиялық  жүйесіз  танып, 
білу  еш  мүмкін  емес.  Стильдік  тармақтары  сараланып, 
нормалы  қалыпқа  түскен  қазақ  тілінің  бүгінгі  тандағы  тер-
миндік жүйесі оның 70-80%-ке жуығын құрайды екен.
6.  Лексиканың  бұл  қабатын  бір  есептен  өмірдегі  болып 
өткен, болып жатқан жəне болатын, тіл құралы арқылы бей-
неленетін  жаңалықтардың,  жаңа  ұғым,  жаңа  түсінік,  жаңа 
пайымдаулардың өлшемі, айнасы десе де болғандай.
7.  Терминологиялық  жүйе – тілдің  əдебилігінің  бір  бел-
гісі  ретінде  пайда  болатын  арнайы  лексика.  Ол  қоғам 
дамуындағы  өзгеріс,  өріс,  қозғалыс-құбылыстарға  орай 
түрленіп, бірде жанданып, бірде солғындап, бірде қорланып 
отырады.
8.  Қазақ  халқының  мəдени  өмірінде  де  тіл  дамытуға, 
оның ішіндегі терминологиялық лексиканың қалыптасуына 
əкеп  соқтырған  айтулы  оқиғалар  болды.  Қазан  төңкерісі 
мен  тəуелсіздік  аралығында  болып  өткен  неше  оқиғалар 
мен елімізге қасірет, қайғы арқалатқан нəубетке толы кезең-
дерді де, сəл де болса еңсе биіктеткен шуақты шақтарды да 
есепке алып отырмыз.
9.  Соларға  байланысты  туындаған  терминдік  ұғымдар 
мен  жаңа  қолданыстарды  саралай  келгенде,  бұл  сала-
ны  кезеңдік  жағынан,  ең  алдымен,  іргелі  екі  бөлікке  бөліп 
қарау керек сияқты. Оның бірі – XІX ғасырдың екінші жар-
тысы  мен  Қазан  төңкерісі  аралығын  алып  жатқан  алғашқы 
кезең  де,  екіншісі – тіліміздің  əдебилену  мен  термин-
дену  сапасын  мейлінше  үдете  түскен  содан  бергі  дəуір. 
Терминдік  сөзқолданыс  жағынан  бұл  екі  кезеңнің  арасына 
теңдік  белгісін  қойып  қарауға  болмайды.  Əйтсе  де  бұлар-
дың  əрқайсысының  термин  қалыптастыруға  қосқан  өзіндік 
үлесі бар. Соған лайықты бағаланады да.

251
10. Қазақ  халқының  мəдени  өмірінде  XІX  ғасырдың 
екінші  жартысы  прогрестік  мəні  ерекше  оқиғалармен  ай-
қындалады.  Бұл  кезде  қазақ  тілінің  тұңғыш  баспасөзі 
пайда  болды.  Баспасөздің  пайда  болуы  тілдің  қоғамдық 
қызметін  күшейте  түсті.  Ал  тілдің  қоғамдық  қызметінің 
артуы  оның  терминологиялық  лексикасының  жасалуына, 
жандануына тікелей қатысты. Міне, осы процесті біз, əсіресе 
«Дала  уəлаятының  газеті», «Түркістан  уəлаятының  газеті», 
«Қазақ»  газетінің  жəне  «Айқап»  журналының  беттерінде 
жарияланған  түрлі  материалдардың  сөз  саптаулары  ар-
қылы толық аңғарамыз.
11. Оларда  жарияланған  материалдардың  көбі  аудар-
ма  материалдар  болған,  соған  қарағанда  алғашқы  термин 
қолданыс,  яғни  сөздерді  арнайы  терминдік  мəнде  пайда-
лану  үлгісі,  біріншіден,  тұңғыш  баспасөздің  тууымен  бай-
ланысты  болса,  екіншіден,  аудармаға  қатысты  деп  білеміз. 
Өйткені  қазақша  терминдердің  бəрі  де  орыс  тіліндегі 
түпнұсқа  сөздерге  балама  іздеуден,  соны  қазақшаға  дəл, 
нақты  беру  əрекетінен  туған.  Ендеше,  терминжасауда 
баспасөз бен аударманың атқаратын рөлі айрықша. Мұның 
осылай  екенін  өткен  өмір  шындығы  толық  дəлелдеп 
шықты.  Сөйтіп,  осы  пікірді  негізге  ала  отырып  (солай  ету 
керек те), біз қазақ терминологиясының жасалу тарихы бір 
ғасырға таяу мерзімді қамтиды деп түйеміз.
12. Бірақ  бұл  тұста  термин  жасау  ісі  стихиялы  түрде 
жүріп  жатты.  Əрбір  автор  мен  газетшілердің  өз  кезеңіне 
лайықты  сөз  қолдану  машығын  танытатын  бұл  деректер 
терминжасаудың алғашқы үлгілері ретінде ғылыми ізденіс-
ке  объект  бола  алады.  Сондықтан  алғашқы  баспасөз  мате-
риалдарын  талдай  келе,  оны  терминжасамның  балаң  кезі 
деп есептейміз.
13. Қазақ  терминологиясының  жасалу,  қалыптасу  тари-
хын  зерттегенде  өркениетке  өзгеше  мол  қазына  қалдырған 
Ахмет  Байтұрсынұлының  орны  мүлде  бөлек.  Қазақ  мəде-
ниеті,  қазақ  тілі,  қазақ  əдебиеті,  қазақ  өнері  саласындағы