Терминологиясы

276
процесінде зор рөл атқарғанын айту лазым. Біз профессордың 
осы жүйелеуінің арқасында ғылым тілін бірізге салуға жол 
ашқандай болдық. 
Алайда  кезінде  қазақ  терминологиясын  жасау  ісінде 
орыс  үлесінің  ықпалы,  яғни  «орыстандыру»  саясатының 
əсері айрықша болғанын аса сауатты лингвист Қ. Жұбанов 
еңбектерінің өзінен байқамай өте алмайсыз. Соның салқыны 
мына  принциптерден  аңғарылады.  Қазақ  тілінің  даму,  қа-
лыптасу заңдылықтары мен ерекшеліктерін мейлінше терең 
білетін тіл білімпазының өзі ұлттық терминологияны ұлттық 
негізде жасауға кесірін тигізетін ұстанымдарды басшылыққа 
алуға мəжбүр болған сыңайлы. Əйтпесе, интернационалдық 
терминдер мен орыс тілінде қалыптасқан үлгілерді олардың 
қазақ  тілінде  баламасының  бар-жоқтығына  қарамастан, 
бұлжытпай қапысыз қабылдай берейік деудің қисынға келе 
бермейтінін өмірдің өзі дəлелдеді. 
90-жылдардан  бері  термиидерді  ұлттық  негізге  қарай 
икемдеу,  ыңғайлау  бақыты  басымдық  ала  бастады.  Бұл 
ретте  казақ  баспасөзінің,  журналист  қаламгерлердің  еңбегі 
зор. Күні бүгінге дейін ғылым тілінің 70-80 пайызын құрап 
келген интернационалдық терминдердің жап-жақсы қазақы 
нұсқасы  жасалып  отыр.  Мұны  кезінде  кеңестік  тəрбие 
өтіңкіреп  кеткен  кейбір  əріптестер  əлемдік  өркениеттен 
алшақтау,  ұлттық  сыңаржақтық  деп  түсіндіргісі  келеді. 
Қалай  дегенде  де  терминдерді  «қазақшыландыру»  үрдісі 
жұртшылық сұранысы тұрғысынан кең қолдау табуда. Шы-
нында бұл кісі шошырлық үрдіс емес. Қайта ес жиып, есей-
ген  ұлттың  əлемдік  өркениетке  нендей  өзіндігімізбен  бара-
мыз,  соған  еркін  апаруға  өз  тіліміздің  қауқары  жете  ме  де-
ген  саналы  толғанысынан  туындайтын  заңды  əрекет  бұл. 
Мұндай  əрекет  қашанда  қоғам  мен  тіл  арасындағы  өзара 
байланыстан, өзгеріс-өрістер барысынан пайда болады.
Қараңыз, бір кезде программа (бағдарлама), устав (жар-
ғы),  совет  (кеңес),  презентация  (тұсаукесер),  коррупция 
(сыбайлас жемқорлық), гонорар (қаламақы), бартер (баспа-

277
бас), юбилей (мерейтой), заказ (тапсырыс), самолет (ұшақ), 
вертолет (тікұшақ), церемония (рəсім), атмосфера (ахуал), 
договоренность (уағдаластық), оптимальный (оңтайлы) т.т. 
қазақша  баламасын  ойластыру  түгілі  «пəледен  машайық 
қашыпты» деген сақтық жетегінде жүрдік емес пе?
Бұл  мəселе  ұзақ  жылдар  бойы  көптің  көңілін  күпті  етіп 
келді  де,  тəуелсіздік  таңы  атысымен  өзінің  бар  аумағымен 
күн  тəртібіне  қайта  көтерілді.  Терминология  мəселесі 
тұңғыш  рет  докторлық  диссертация  тақырыбына  айна-
лып,  оның  көптеген  көмескі  мəселелері  ғылыми  сарапқа 
түсті. Содан бері қазір бұл сала 4-5 докторлық диссертация 
ауқымында  қаралды.  Ондаған  кандидаттық  жұмыстар  тер-
минологияның  сан-салалы  зерттеу  объектісіне  айналдыру-
да.  Сөйтіп,  ғылымның  қазақ  терминологиясы  дейтін  жаңа 
саласы қалыптаса бастады. Қазақ терминологиясының жаңа 
үрдісі өмірге жолдама алды.
Тілші ғалымдардың жоба есебі бойынша (Ə. Қайдар) қазақ 
тілінде 70 мыңнан аса терминологиялық единица бар. Соның 
70-80 пайызы əлі күнге терминдік сұрыпталудан өткен емес. 
Яғни  бұлардың  бəрі  терминделу  процесін  бастан  кешіруі 
тиіс. Ол мемлекеттік тіл мəртебесі үшін, əсіресе, оның негізгі 
тармақтарының  бірі – ғылым  тілінің  қанат  жаюы  үшін  аса 
қажет  шара.  Бұл  көл-көсір  жұмыс.  Қазіргі  қарастырылып 
жүрген терминдер теңіз астында жатқан алып мұздың аздаған 
үстіңгі жағы ғана. Оның өзі де көңілден шығып жатқан жоқ. 
Бұлай болуының себебі неде? Не істеу керек сонда? Мұның 
бірінші  себебі  мен  мұндалап  тұр.  Біріншіден,  терминоло-
гия  мəселесіне  мемлекеттік  көзқарастың  орнықпауынан, 
қажетті  қамқорлықтың  жоқтығынан.  Екіншіден,  əлгіндей 
немқұрайлылық  салдарынан  арнайы  дайындықтан  өткен 
мамандардың  жоқтығы.  Үшіншіден,  əлі  күнге  қажетті  ма-
мандарды дайындамай отыруымыз.
Егер бұдан ары да маман даярлау ісі дəл осылай созбұйдаға 
салына беретін болса, қазақ тілінің терминологиясын жуық 
арада жөнге саламыз деу асылық. Өзін ел етіп ұстап отырған 

278
мемлекеттің  қай-қайсысында  да  осы  іспен  шұғылданатын 
арнайы  мемлекеттік  мекемелері  бар.  Мəселен,  Ресейде 
ғылыми-техникалық терминология комитетінің жұмыс істеп 
келе жатқанына жарты ғасырдан асты. Мына тұрған іргелес 
көршілер  Қытай,  Моңғолия,  Украина,  Балтық  бойындағы 
тəуелсіз  мемлекеттер  т.т.  бұл  шаруаны  үнемі  назарында 
ұстайды.
Əрине,  тілді  жұмсай  білу,  сөзден  сөз  жасап  шығару  кез 
келгеннің  қолынан  келе  бермесі  мəлім.  Ол  үшін  термино-
логиялық  лексика  мен  ұғымдар  жүйесінің  ерекшеліктерін 
дөп басып тани білетін кабілетті маман керек, бар маманға 
жағдай керек. Осыдан барып мынадай проблема туындайды. 
Соның бірі осы күнге дейін халықаралық терминдер жүйесін 
түркі  тілдеріне  аударудың  принциптерінің,  ережесінің  жа-
салмай келуі, оларды жазу, қабылдау тəртібінің белгіленбеуі. 
Кері  кесірін  тигізіп  жүрген  мəселе  осы.  Сонымен  бірге 
термин  шаруашылығын  ғылыми  тұрғыда  жүйелеп,  оның 
мəселелерін түбегейлі қарастыру қажет екенін мақұлдайтын 
болсақ, бұл жұмысты бір Орталыққа шоғырландыру қажет. 
Жəне  бұған  мемлекеттік  тұрғыдан  қамқорлық  жасалып 
отырмаса болмайды. Бұл шаруа тек науқандық шараға ғана 
айналып  кетсе,  ең  қиыны  сол.  Қазақша  сөздіктер  шығып, 
олар  жұртшылық  қолына  тиіп  жатыр.  Ал  оларды  ғылым 
сарабынан  өткізіп,  қазақтың  ғылым  тілін  қалыптастыруға 
септігі  қай  дəрежеде  дегенді  анықтайтын,  саралайтын  кім? 
Əлгі  біз  ұсынып  отырған  Орталық  осындай  шаруамен  ай-
налысуы тиіс. Бірақ мұндай жұмыс ешбір көмек, қолдаусыз 
жүріп кете қоймайды. Тағы да қайталап айтамыз, оған маман 
керек, маманға жұмыс істеткізу үшін жағдайын жасау қажет.
Əрбір  бас  қосудың  нəтижесі  болып  жатқаны  қандай 
жақсы. Мына бүгінгі жиынның да нəтижесі болғай деп тілей 
отырып, жоғарыдағы айтылған ойларымды ұсынысқа ұлас-
тырмақпын.
Қазақ  тілінің  ғылымдағы  орны,  ғылым  тілін  қалыптас-
тырудың  кезек  күттірмейтін  мəселелері  туралы  ой  қозғап