28
ХАБАРШЫ
Терминологиялық
Нағима Әшімбаева
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі
институтының аға ғылыми қызметкері,
филология ғылымдарының кандидаты
Ұлттық салалық терминдерді қалыптастыру мәселесі
Терминологиялық лексика қоғамның рухани, мәдени, саяси өмірінде туын-
дап жатқан өзгерістерге байланысты дамып, байып отыратындығымен ерек-
ше ле нетіндігі белгілі жайт. Осындай өзгерістерге сәйкес қандай да бір ар-
нау лы саладағы терминдер терминологиялық өріспен шектелмей, жалпы
қол да нысқа түсуі мүмкін. Мәселен, нарықтық қатынастарға көшкеннен бері
ак ция, аукцион, бизнес, инвестиция, инфляция, маркетинг, менеджер, аудит
жә не т.б. тәрізді көптеген экономикалық терминдерді атап өтуге болады [1,52].
А.Байтұрсынұлының терминжасамға қатысты құнды еңбектерінен бастау ала-
тын қазақ терминологиясының ғылыми-практикалық мәселелері әлі күнге
дейін қарқынды зерттеліп келе жатыр. Терминдердің қызметі мен оларға тән
ерекшеліктерді айқындау, жалпы терминологияның даму бағытын бағдарлау,
салалық терминдер жүйесін қалыптастыру, терминжасам әдіс-тәсілдерін сара-
лау, терминденген атаулардың жасалу жолдарын айқындап, талдап беру – осы
мәселелердің шешімін табудағы басты міндеттер болып табылады.
Соңғы жылдардағы қазақ терминологиясы салалық терминдер жүйесінің
қа лыптасуын әлі де болса заман талабына сай деп айта қою қиын. Себебі са-
лалық терминдер жасау қазақ тіл білімінде кенжелеп, қалыптасуында бірізділік
сақталмай, әркім өз бетінше термин жасауға ұмтылуы кеңінен қанат жайғандығы
белгілі. Бұл құбылысты академик Ә.Қайдар: «Бұған ең басты себеп – заман
үрдісі, тіл саясаты, идеология ықпалы, орыс тілінің аз ұлттар тіліне жасаған
үстемдігі мен өктемдігі. Екінші себеп – еліміздің ұлт, ұлыс тілдері өздерінің
дамудан кенжелеп қалуына байланысты ғылым тілі болып, орыс тілімен тең
тұра алмайды деген пікірдің қалыптасуы» - деп атап көрсетеді [2, 10].
Қазақ терминологиясының күрделі де ауқымды ғылыми-теориялық мәселе-
лері бойынша академик Ө.Айтбайұлының «Қазақ терминологиясының дамуы
мен қалыптасуы» (1988), «Қазақ сөзі» (1997), Б.Қалиевтің «Қазақ тіліндегі
өсімдік атаулары» (1988), Ш.Құрманбайұлының «Қазақ лексикасының термин-
денуі» (1998), Ш.Біләлдің «Ұлттық ғылым тілін қалыптастырудың өзекті мәсе-
ле лері» (1996), С.Ақаевтың «Терминнің танымдық табиғаты» (2000) атты
мо но графиялық еңбектер қазіргі қазақ терминологиясына елеулі үлес қосқан ма-
ңызды зерттеулер болып саналады. Салалық терминдердің дұрыс қалыптасуы,
күнделікті қолданыста олардың көпшілікке түсінікті болып, бірізділікпен жүйелі
қолданылуы тілдің дамуына тіккелей әсер етеді. Олай болса, ғылым салалары
Терминологияның зерттелуі жән
е салалық терминдер мәсел
есі
29
ХАБАРШЫ
Терминологиялық
бойынша жазылған ғылыми зерттеулер мен терминологиялық сөздіктердің, ау-
дарма сөздіктердің алатын орны ерекше болмақ [3,20].
Терминжасамдағы сөздіктердің маңызы жөнінде академик Ө.Айтбайұлы:
«Термин жасап, оны қолданысқа ендірудің бірден-бір дұрыс жолы – сөздіктер
түзу болмақ. Түзілген сөздік бір жағынан сол өзі қамтып отырған объектінің
дамуын, яғни ғылым саласының дамығанын қаншалықты көрсетсе, екінші
жағынан терминологиялық лексиканың нормалана түсуіне, әдеби тіл деңгейінің
де қалыптаса бастауына септігін тигізеді», - деп нақтылай түседі [4,14].
Бүгінгі таңда қазақ ғылыми тілін және ғылыми терминологиясын дамыту
мақсатында салалық терминдердің ұлттық үлгісін жетілдірудің, жүйе леу дің
тілтанымдық негіздерін жасау өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Бұл атал-
мыш мәселе сирек қолданылатын, пассив, көнерген атауларға тер мин жасамның
бір көзі ретінде терминдік мағына жүктеу арқылы термин шығармашылығында
кә де ге асыру үдерісін жетілдіру;өнімділік таныта қойма ған жұрнақтарды ұғым
мазмұнын дәл беру тұрғысында ұтымды пайдалану жолдарын көрсету; ха лы қа-
ралық терминдердегі, тіркесті терминдердегі қосым шаларды жүйелеуге қа тыс ты
тілдік заңдылықтарды іске асыру; аударма терминдердің синтаксистік (ана лити-
калық) тәсілдерін, күрделі терминдердің бөлек //бірге жазылу мәселесін ғылыми
негіздеу;жуандық (ъ) және жіңішкелік (ь) белгілері арқылы таңбаланатын термин-
дерді қазақ тіліне икемдеу жолдарын нақтылау;терминологиялық бірліктердің
ұлттық сипатын күшейту мақсатында салалық мамандарға арналған термин
түзу, термин жасау барысында басшылыққа алуға болатын әдістемелік немесе
кө мек ші құрал дайындау және т.б. негізінде өз шешімін таппақ.
Қазіргі кезде ұлттық ғылыми тілде термин жасау ісі қолға алына бастауы-
на байланысты терминжасамның ұлттық үлгілерін қалыптастырудың қажет тігі
анық байқалады. Тіліміздегі кейбір қосымшалар арнаулы салалардың термин-
дерін жасау барысында өнімді пайдаланыла бастады. Терминжасамда сөздің
лексикалық мағынасына тән нәзік реңктерін, мағына көлемін дәл ажырата білу
де оңай емес. Оған салалық терминологиялық сөздіктердің кез келгенінен дерлік
мысал келтіруге болады. Мұндай кемшілікке жол беру ұлт тіліндегі термин
шығармашылығына үлкен нұқсан келтірері сөзсіз. Сондықтан терминжасамның
лингвистикалық мәселелерін арнайы сөз етіп, салалық мамандарға арналған
сөздік түзу, термин жасау барысында басшылыққа алуға болатын әдістемелік,
көмекші құралдар дайындаудың аса зәрулігі айқын аңғарылып отыр. Әсіресе,
сөз тудырушы жұрнақтардың қазақ ғылыми тіліндегі қазіргі терминжасам үдері-
сінде қаншалық тиімді пайдаланылып жатқандығын анықтап, олдарды термин
шығармашылығында орнымен қалай қолданған жөн екендігін көрсетіп бере
алатын практикалық жағынан тиімді құралдар дайындаудың тиімділігі өте зор.
Бұл көмекші морфемалардың табиғатын, олардың мағынасы мен қызметін жақ -
сы ажырата білетін, сөзжасам, терминжасам мәселесінен хабары мол тіл мама-
нының атқаратын ісі.
Терминологияның зерттелуі жән
е салалық терминдер мәсел
есі
