26
ХАБАРШЫ
Терминологиялық
«термин жасау мәселесінің құрылымдық-тілдік және ұғымдық-семантикалық
екі жағы болатындығының ескерілмеуінен» деп санайды. Яғни ғылыми термин-
дер заттың атын емес, ұғымның атын білдіреді.
Осы тектес терминдерді қабылдауда әртүрлі «көру бұрышының» пайда бо-
луын да, жоғарыда көрсетілгендей, бүгінгі күні біртекті сөз мағынасы дефи ни-
циясының әртүрлі сипатталуымен түсіндіруге болады. Дәл қазіргі қо ғам дық-
әлеуметтік ахуал мен тілдік жағдаят контексінде терминденген сөзді индивидтің
жетістігі ретінде қабылдаудың қажеттілігі психолингвистикалық тұр ғыдан
адамның тілін сөйлеу тетіктерінің қызметі мен әрекеті тұрғысынан сипаттай-
ды. Басқаша айтқанда, қабылданатың терминді түсіну барысында адам өзінің
жадындағы таныс сөздерді іздестіріп, оны жаңа терминмен байланыс тыруы
үшін қандай тәсілдерге сүйенетінін анықтайды. Себебі адамның күнделікті өмі-
рінің барысында қалыптасқан ой-саналық (ментальді) құрылымы инди видтің
жан дүниесінде пайда болған жаңа әлемді (дүниені танудың тілдік әлеміне
сай), социумды айқындайды. Психолингвистикалық әдісті білімге қол жеткізу
мүмкіндіктері деп қана емес, білім алу, түсіндіру тәсілдерін де қамтитын тал-
дау үлгісі ретінде бағалауға болады. Мұндай тәсілді қолдану барысында тіл
мен оны тұтынушы қатынасына сай туындайтын тілдік процестер және оның
нәтижесіндегі индивидтің тілдік санасында «қандай жаңа мағына қалыптасады,
оның сөйлеу қызметіне байланысы қандай?» деген мәселелерге мән беріледі.
Сондықтан да сол мағынаны анықтайтын, яғни индивид қолданатын лекси-
ка лық мағынаны таза вербалды тілдік құралдардың орнын толтыруға көңіл
бөлінеді. Мұндай мағынаның орнын толтыру адамның сөйлеу әрекетінің, комму-
никативтік қызметінің жетістігі ретінде қажет. Осымен байланысты тілдің ішкі
құрылымындағы когнитивтік (танымдық) процестер немесе тілдік санадағы қайта
өңдеу әрекеті (терминдену) арқылы тіл шығармашылығында жаңа мағынаны
қалыптастыру іске асады, ұлттық санадағы танымдық сабақтастықтың жемісі
үзілмейді. Мысалы, тұсаукесер, құрықтау, билік, т.б.
Адамның жан дүниесінің мазмұны вербалды сипатта жинақталған білім, ас-
социация, түрлі әсерлер, т.б. қорынан құралып, тіл тұтынушы танымындағы
жалғастырушы, тұтастырушы арқау ретінде оның тілдік санасында бейнеленеді.
Мысалы, көсем сөзінің бұрынан түсініктілігі – «алда жүруші», «бастаушы» деген
ассоциация екі сыңардан құралатын етістік тұлғасын атайтын лингвистикалық
көсемше терминінің қалыптасуына негіз болады: бара жатыр, алып келді, т.б.
Көріп отырғанымыздай, тілдік тәжірибеде көбінесе төл тілдік сөздің ішкі
мазмұнын тірек ету үшін интернационалдық терминдердің сыртқы құрылымы,
дефинициясы қазақшаланады да, терминнің семантикасына балама іздестіріледі.
Жоғарыда көрсетілген терминжасам мен терминдену үдерісінің теориялық
мәселесімен сабақтас практикалық мәселелердің бірі – қазақ тілін мемлекеттік
тіл ретінде қоғам өмірінің барлық саласында кеңінен қолдану жолында өзекті
қоғамдық-әлеуметтік мүддеге айналып отырған, бүгінгі таңда тілді тұтынушы
Терминологияның зерттелуі жән
е салалық терминдер мәсел
есі
27
ХАБАРШЫ
Терминологиялық
талаптарын қанағаттандыратын нақты салаларға, атап айтқанда, мемлекеттік
тілдің мамандыққа сәйкес меңгерілуін зерттеу.
Әртүрлі нақты салаларда қазақ тілін қолдануда оның қажетті деңгейде кә-
сіп тік бағдарлы біліммен ұштастыруға бағытталған коммуникативті-функ цио-
налдық қағида ұғымдарын тірек қылатыны белгілі. Осымен байланысты, мыса-
лы, мұ най-газ мамандығы саласында қазақ тілін қолдану арқылы арнаулы сала
ті лін қалыптастыруды мақсат еткен зерттеу жұмыстарының нәтижесі кәсіби-
әлеуметтік қолданысқа сай аса тиімді болып отыр. Себебі болашақ маман-
дар еңбек етуге тиіс мұнай-газ саласында қазақ тілін тұтыну – қазіргі таңдағы
Қазақстан Республикасының тек экономикалық мәнін ғана емес, сонымен бірге
ха лықаралық қатынас жүйесіндегі саяси, мәдени-әлеуметтік мәнін сипаттай-
тын кешенді де күрделі мәселе. Сондықтан салалық терминология негізінде
мемлекеттік тілді жоғары деңгейде меңгерген, оны кәсіби ортасына байланыс-
ты жан-жақты қолдануды жақсы игерген ұлттық мамандардың тілдік тұлғасын
қалыптастыру ісі өзінің қоғамдық-әлеуметтік маңызына сай тілді дамытуға
байланысты мемлекеттік бағдарламалармен сабақтасады. Тәуелсіз ҚР-дағы ин-
дустрияландыру бағытына сәйкес Қазақстан өнеркәсібінің болашағы – білік ті
кәсіби жас мамандардың қолында. Сондықтан оларға мемлекеттік тілді маман-
дыққа сәйкес меңгерту – бүгінгі өмір талабы. Осымен байланысты зерттеулерде
қазақ тіліндегі кәсіби лексиканы қалыптастыруды іске асырудың ұтымды жолда-
ры анықталғанын мынадай нәтижелерінен көруге болады:
Кәсіби лексиканың мамандыққа қатысты атқаратын қызметіне сай үш түрін
көрсету (кәсіби-бағдарлық, кәсіби-тақырыптық, кәсіби-шығармашылық). Оның
негізіне мамандыққа байланысты күнделікті өндірістік іс-әрекетте қолданылатын,
тұтынылатын тілдік қолданыстар, сәйкес мәтіндерден, оқулықтардан, салалық
сөздіктерден жинақталған тілдік деректер пайдаланылады;
Тілді зерттеу барысы да, тілді оқытып, үйрету барысында да бұрын тілдік
жүйенің жазбаша формасы негізінде жүргізілсе, соңғы кезде прагмалингвис-
тика, когнитивтік және коммуникативтік линвгистика бағытына сәйкес тілдің
сөйлеу кезіндегі тілдік көрінісіне, яғни нақты сөйлеу әрекеті ауызша мәтінге
ерекше мән беру.
Қазақ тілін мамандыққа сәйкес ұлттық терминология негізінде меңгертудің
тәрбиелік мәніне, атап айтқанда, оларды арқау етіп құрылған мәтіндердің
психологиялық, ұлттық танымдық мәніне ерекше көңіл бөлінеді. Оны дұрыс
та дәл таңдалған тиісті газет мәтіндерінің тілді меңгерту үшін оқу-әдістемелік
құралдарында, оқыту процесінде қолданылуынан көруге болады. Осыған орай
жүргізілетін талдау жұмыстарының ғылыми әдістемелік негізі танымдық уәж-
бен сабақтастырылып тұжырымдалады. Сайып келгенде, осы тектес зерттеулер
нәтижесі болашақ маман иесінің ұлтжандылық қасиеттерін қалыптастырып,
олардың ана тіліне, ұлт мәдениетіне, кәсіби мамандығына деген құлшынысын
арттыруға қызмет етеді.
Терминологияның зерттелуі жән
е салалық терминдер мәсел
есі
