34
ХАБАРШЫ
Терминологиялық
жарыспа сөздерді, сондай-ақ синонимдер қатарларын пайдалануға жол беру әдеби
тіл нормасынан ауытқушылыққа әкелетін жағдайлардың бірі. Тіл мәдениеті,
сөз варианттарын нормалау туралы тіл білімі саласын зерттеуші ғалымдар әр
кез өз құнды пікірлерін айқандығы мәлім. Мәселен, ғалым М. Ұйықбаев «Сөз
варианттарының көптеген мәселелері әлі де болса жеткілікті түрде шешіліп
болған жоқ. Сөз варианттарының проблемасын зерттеудің ғылыми құндылығы
шүбәсіз, бұл тіл мәдениетінің өзекті мәселесі.» [3, 5], «Сөздің құбылуы оның ва-
рианттарын жасайды, сөз варианттары сөйлеу, жазу нормасынан ауытқу болып
саналады [3, 13]. «Терминологияда да жарысып қолданылып жүрген атаулар
бар. Термин сөз бір ұғымды білдіру үшін қолданылатындықтан, бір ұғымның
бірнеше атауы болуы жайлы жағдай емес, бірақ терминологияда осы құбылыс
орын алып отыр. Терминологияда сөз варианттары екі жағдайда кездеседі: 1)
халықаралық терминдер мен халықаралық атулардың жарысып қолданылуы;
2) халықтық атаулардың екі немесе одан да көп вариантта болуы» [3,17] деген
тұжырым айтқан болса, ғалым М.Балақаев: «Тілдегі жарыспалы сөздердің пай-
да болу жолдары терминология, орфография, орфоэпия, стилистика мәселелері,
тіл дамуының заңдары алдағы уақытта жан-жақты зерттелуге тиіс» [3,149 б.],
- деп атап өтеді. Ал ғалым Р.Сыздық «варианттылық жалпы тілге, тілдік жүйеге
тән сипат» [4,80], деп тұжырымдай отырып, оны тілдік жүйеде түрлі амал-
дар арқылы жарыспалылықты түзетін лексикалық немесе сөз варианттары;
грамматикалық варианттар, лексикалық-фонетикалық варианттар қатарларына
бөліп қарастырып [4,81], осындай жарыспа варианттардың бірін норма ретінде
қалыптастыру тіл мәдениетінде істелуге тиіс шара», - деп атап өтеді [4,88].
Сонымен бүгінгі күні сөз варианттарын зерттеудің маңыздылығы әдеби тіл-
дің бір тармағы нормативтік құқықтық актілер тіліне де қатысты туындап отыр-
ғандығы белгілі. Өйткені варианттылық мәселесі қолданыстағы заңнамада да,
заң жобаларын әзірлеу кезінде де жиі кездесетіндіктен, бұл шешуді қажет ететін
өзекті мәселеге айналып отыр.
Осы орайда, заң жобаларының сапасын қамтамасыз ету мақсатында енгізілген
лингвистикалық сараптаманың аса маңыздылығын атауға болады. Осындай жау-
апты және де ауқымды жұмыс көлемін атқарып отырған Заңнама институтының
Лингвистикалық орталығы қазіргі кезде өзіндік тәжірибесі қалыптасқан ұжымға
айналған. Аталған Орталық мемлекеттік органдар әзірлеген заң жобаларының
лингвистикалық сараптамасын жүргізу арқылы жобалардың тілдік нормаға сай
әзірленіп, сөздер мен сөз тіркестерінің, терминдер мен ұғымдардың мәніне сай
дұрыс пайдаланылуына бағыт-бағдар беріп отырған ұжым. Сарапшылар сарап-
таманы заң техникасының әдіс-тәсілдері ретінде тілдік норманың лексикалық,
грамматикалық және функцоналдық стильдік ерекшеліктерін, сондай-ақ ресімдеу
талаптарының сақталуын басшылыққа ала отырып жүргізіп, осы нормалардың
сақталуын мәтіндерді тексеру, салыстыру, талдау, әдістерін қолдана отырып
анықтайды, ал мәтін бойынша түзету енгізу қажет болса ұсыныстар береді. Бұл
ұсыныстар нормативтік құқықтық актілер тілінің дәлдігін, анықтығын, логи-
Терминологияның зерттелуі жән
е салалық терминдер мәсел
есі
35
ХАБАРШЫ
Терминологиялық
калық дұрыс болуын жетілдіруді қамтамасыз ету мақсатында көбіне әдістемелік-
редакторлық пысықтау жұмыстарын жүргізумен жүзеге асырылып отырады.
Сонымен бірге, қолданыстағы заңнамадағы тілдік норманың сақталуын
жетілдіру мақсатында биылғы жылы Заңнама институтының Лингвистикалық
орталығында «Қазақстан Республикасының заңнамасында қазақ тіліндегі заң
лексикасының қолданылуына мониторинг жүргізу» тақырыбындағы іргелі және
қолданбалы ғылыми зерттеу бағдарламасы бойынша қолданыстағы 62 заңға тал-
дау жүргізу жоспарланған. Осы шара шеңберінде заңнамадағы варианттық сияқты
олқылықтарды айқындау, оларды жинақтау, талдау нәтижелерін қорытындылау
арқылы заңнаманы жетілдіру жөнінде ұсыныстар әзірлеу көзделген.
Нормативтік құқықтық актілерді талдау барысында көптеген жаңа атаулардың,
кейбірі тілдің құрылымына қайшы, жарыса қолданыс тапқан заң лексикасын-
да орныққан лексикалық бірліктердің (өзге тілден аударылмай қолданылған,
кірме сөздерді қоспағанда) кездесетіндігі анықталды, олар, мәселен, «орал-
ман» [4,29-32б.], «өлшемшарт», «теңгерілім», «үдеріс», «заңдық құзыр», те-
лім», «қон дырғы», «құрамбөлік» және т.б. терминдер. Сонымен бірге, тілдің
сөз қолданысы, сөз жасам мен тұлға-тәсілдерінің нормасына сай келмейтін
вариант тар да (орыс тілінен аударылған кейбір түбір тұлғаға жалғау жалғаумен
жиі кездесетін) анықталды. Мысалы, перевозки -тасымалдау - тасымалдаулар,
мерзім - мерзімдер, бап - баптар, тармақ - тармақтар, тармақша - тармақшалар.
Сонымен, заң стилі, сөйлем түрлері, сөз тіркесімдері, мәтіннің құрылымы,
лексикалық өзгешелігі қатаң сақталатын нормативтік құқықтық актілердің өзін-
де де көптеген тілдік олқылықтарға, оның ішінде вариантты қатарлардың қолда-
нылуына жол берілгендігі анықталды.
Заңнамада кездесетін бірқатар осындай олқылықтарды нормативтік құқықтық
актілердің атауын көрсетіп және ондағы варианттық бірліктерді талдай отырып:
лексикалық немесе сөз варианттары; грамматикалық варианттар; лексикалық-
фонетикалық варианттар [4, 81 б.] деп топтастырып кестеде көрсетіп отырмыз.
Заң атауы
Лексикалық
не месе сөз ва-
рианттары
Граммати-
ка лық
вариант тар
Лексика-
лық-
фонети-
ка лық
вариант-
тар
Дұрыс
варианты,
ескертпе
«Электр энергетика-
сы туралы» Қазақстан
Республикасының 2004
жылғы 9 шілдедегі № 588
Заңы
оперативно-
диспетчерское
управление
- оралымды-
диспетчерлiк
басқаруды,
жедел-
диспетчерлік
басқаруды
жедел-
диспет чер-
лік басқа-
ру ды
Терминологияның зерттелуі жән
е салалық терминдер мәсел
есі
