ТәжіРибелік оҚу ҚҰРалы

81
жүргізу ерекшеліктері: 
халықаралық стандарттар және ұлттық тәжірибе
Қазақстан Республикасында балалардың қатысуымен қылмыстық және азаматтық сот ісін
Осы орайда, соттар ата-ананың келісімді 
өзгертпегенін не оны өзгерткісі келетінін анықтау 
бойынша барлық іс-әрекетті қолдануы қажет.
Ол үшін ата-ана құқығынан бас тартқаны ту-
ралы өтініштің түпнұсқалылығына және оны 
биологиялық ата-анасының өзгертпегеніне сенімді 
болу үшін нотариусқа барлық істер бойынша сұрау 
жолдау қажет.
7) Балаға ат қою, тегін және әкесінің атын 
белгілеу туралы акті.
Актіде баланың биологиялық ата-анасы тура-
лы барлық деректер көрсетілуі тиіс. Егер ана-
сы баласынан перзентханада бас тартқан болса, 
заңгер актіні дұрыс жасауы қажет. Онда мыналар 
көрсетілуі тиіс:
-   анасы қашан жеткізілді?
-   қандай мекенжайдан?
-   жүктілік мерзімі;
-   өзі туралы не айтты?
-   қайда жұмыс істеген?
-   баланың әкесі;
-   туыстары;
-   бала қашан туды?
-   жүктіліктің нешінші айында?
-   бала қандай жағдайда? диагноздары;
-   тамақтандыру түрі;
-   анасы балаға қызығушылық танытты ма?
-   жас босанған әйелдің психикалық жай-күйі;
-   баладан бас тарту себебі;
-   оның құқықтарын түсіндіре отырып, бала-
дан бас тарту салдары. 
Актіні міндетті түрде бірнеше адамнан тұратын 
комиссия жасауға тиіс. Сондай-ақ балаға берілген 
ТАЖ туу туралы куәлікке сәйкес болуға тиіс.
8) Медициналық ұйымның баланы балалар 
үйіне жіберуі (баланы балалар үйінен асы-
рап алған жағдайда, әрі қарай басқа мекемеге 
ауыстырған жағдайда).
Аталған құжат баланың бағытын белгілеу және 
оның жіберілген күнінің дұрыстығы үшін қажет.
9) Баланың келіп түскені туралы мекеменің 
ішкі актісі.
Осы актіде баланың шын мәнінде келіп түскені 
көрсетілуі және Комиссия құрамының қолы 
қойылуы тиіс. Жөнелткені туралы актінің күні келіп 
түскені туралы актінің күнімен сәйкес келуге тиіс. 
10) Баланың даму тарихынан және сауалнама-
сынан алынған үзінді көшірме.
Бұл құжаттарда бала туралы барлық мәліметтер 
жан-жақты көрсетілуге тиіс: оның денсаулық 
жағдайы; диагноздары; қандай ем қабылдайтыны; 
емдеу қажет пе және т.с.с.
11) Баланың биологиялық анасына берілетін 
мекенжай анықтамасы.
Анықтама биологиялық анасының өтініші тиісті 
түрде ресімделмеген жағдайда, соттың өзінің 
өтінішін растау үшін биологиялық анасын дереу 
шақыру мүмкіндігі болуы үшін қажет. Кодекстің 
93-бабының 2-тармағына сәйкес, баланы асы-
рап алу туралы сот шешімі шыққанша, ата-ана-
лар өздерінің бала асырап алуға берген келісімін 
өзгертуге құқылы.
12) Тұрғын үй-тұрмыстық жағдайын тексеру актісі.
Акт заңнама талаптарына қатаң сәйкес болуы 
және қамқоршылық пен қорғаншылық бойынша 
қызметтерді іске асыратын органның кем дегенде 
бас маманы қолын қоюы тиіс. ТАЖ актісінің үлгісі 
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 
30 наурыздағы № 1 қаулысының қосымшасында 
бар (№ 1 Қосымшаны қараңыз).
13) Қамқоршылық және қорғаншылық 
органдардың ұл бала асырап алуға (қыз бала 
асырап алуға) рұқсат беруі.
«Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы» 
Кодекстің 93-бабына сәйкес, кәмелетке толмаған 
ата-аналардың заңды өкілдері болмаған кезде не-
месе егер баланы медициналық ұйымда ол туылған 
кезде кәмелетке толмаған ата-анасы тастап кеткен 
және оның тағдырын үш айдан аса ешкім ойламаған 
жағдайда қамқоршылық және қорғаншылық бойынша 
қызметті жүзеге асыратын органның келісімі қажет.
Осылайша, қамқоршылық және қорғаншылық 
қызметін жүзеге асыратын органның келісімі 
барлық жағдайлары көрсетіліп, жазбаша түрде 
ресімделуі және оған бас маманның қолы қоюы 
қажет деп саналады.
14) Балалардың есепте тұрғаны туралы анықтама 
(бастапқы, өңірлік және орталықтандырылған).
Аталған анықтаманы «Неке (ерлі-зайыптылық) 
және отбасы туралы» Кодекстің 84-бабына сәйкес, 
бала асырап алуға тек есепте тұрған балаларға 
қатысты ғана рұқсат етілетіндіктен, қамқоршылық 
және қорғаншылық қызметін жүзеге асыратын ор-
ган ұсынуға тиіс.
Анықтамада бала есепке қай уақыттан бері және 
қандай себептер бойынша қойылғаны көрсетілуі 
тиіс.
15) Баланы асырап алған жеріне байланысты 
қажетті өзге де құжаттар. 
Ескертпе: Жоғарыда аталған құжаттардың 
барлығында қойылған қолдары, күндері және 
тиісті мөрлерінің болуына назар аудару қажет.  

82
2.2. сотта негізгі істі қарау
Баланы асырап алу туралы істерді судья, шешімдер 
жариялауды қоса алғанда, жабық сот отырысын-
да асырап алушылардың (асырап алушының), 
қамқоршылық және қорғаншылық органның 
өкілінің, прокурордың міндетті түрде жеке 
қатысуымен жеке дара қарайды және шешеді 
(АІК 37, 317-4 бабына сәйкес). Сот қажет 
болған жағдайларда іске қатысуға асырап алына-
тын баланың ата-аналарын немесе басқа заңды 
өкілдерін, оның туысқандарын және басқа мүдделі 
адамдарды, сондай-ақ он жасқа толған баланың 
өзін тарта алады.  
Бала құқықтары туралы БҰҰ 
конвенциясының 12-бабы
1. Қатысушы мемлекеттер өз oй-пікірін 
жеткізуге қабілетті балаға оған қатыcты 
баpлық мәселeлеp бойынша осы ой-пікірлeрді 
еркін білдірy құқығын қамтамасыз етеді, бұл 
ретте баланың жасынa және өсіп-жетілуіне 
сәйкес баланың ой-пікіpіне тиіcті түрде на-
зар аударылaды. 
2. Осы мaқсатпен, атап айтқанда, балaға 
қaтысты кез келген сот нeмeсе әкімшілік іс 
қараy бaрысындa не тікeлeй өзі не болмаса 
өкілі нeмесе тиісті орган арқылы ұлттық 
зaңнаманың іс жүргізу нормаларымен 
көзделген тәртіпте оны тыңдау мүмкіндігі 
беріледі.
АІК 317-4 бабының мәні бойынша, сот отыры-
сына аталған адамдардың келмеуі олар болмаған 
кезде істерді қарауға және бала асырап алу тура-
лы шешім шығаруға мүмкіндік бермейді. Соған 
сәйкес, өтініш берушінің сотта тиісінше іс 
жүргізуге уәкілетті өкілінің болуы бала асырап 
алуды қалайтын адамды сотқа келу міндетінен бо-
сатпайды.
2000 жылғы 22 желтоқсандағы № 17 нормативтік 
қаулының 7-тармағында 10 жасқа толған кәмелетке 
толмаған баланың ісін қарауға қатысуға қатысты 
АІЖК 317-4 бабының императивті талаптарының 
мағынасын анықтауға көмектесетін түсіндірмелер 
берілген. Бұл түсіндірмелер «Неке (ерлі-
зайыптылық) және отбасы туралы» Кодекстің 
(бұдан әрі – Кодекс) 62-бабының өз мүдделерiн 
көздейтін кез келген сот немесе әкiмшiлiк iсін 
қарау барысында баланың тыңдалу құқығы ту-
ралы ережелеріне негізделген. Осылайша, ҚР 
Жоғарғы Соты нормативтік қаулысы соттарды 
өзінің мүддесі қозғалатын сот ісін қарау барысын-
да баланың тыңдалу құқығын асырап алу туралы 
істерді қараған кезде жүзеге асыруға бағыттайтыны 
анық. Сонымен бірге соттың қамқоршылық және 
қорғаншылық органының баланың сотқа қатысуы 
оған қолайсыз әсер етпейтіні туралы пікірін 
анықтау қажеттігі көрсетілген. Кодекстің 95-ба-
бына сәйкес, баланың асырап алуға келісімін ата-
аналарының қатысуымен сот анықтайды. 
Заңмен қорғалатын бала асырап алу құпияларын 
қамтамасыз ету мақсатында істі қарауға қатысатын 
адамдардың бала асырап алу туралы оларға белгілі 
болған мәліметтерді құпияда сақтауы қажеттігі 
туралы, сондай-ақ ҚР ҚК 135-бабында көзделген 
жағдайларда бала асырап алушының еркінен тыс 
бала асырап алу құпияларын жариялағаны үшін 
қылмыстық жауапкершілікке тартылу мүмкіндігі 
туралы ескертілуі қажет. Аталған факті сот 
отырысының хаттамасында көрсетілуі және 
аталған адамдардың қолдарымен расталуы тиіс. 
Шет мемлекеттердің заманауи озық тәжірибесі 
бала асырап алу құпиясын қолдамайды. Балалардың 
өздерін асырап алғаны туралы білу құқығы болуы 
және тууы туралы бастапқы деректерге, сондай-
ақ өздерін асырап алғаны туралы ақпаратқа 
қолжетімділігі болуы тиіс.
Бала құқықтары туралы БҰҰ конвенцияның 
7-бабы
1. Бала туылған бeтте тіркeуге алынады 
және туылғaн сәттен бастап oның есімі 
қойылып, азаматтық алуға құқығы бар, 
сондaй-ақ мүмкіндігінше өзінің ата-aнасын 
білуге және олаpдың қамқорлығына ие болуға 
құқылы. 
2. Қатысyшы мемлeкеттер өздерінің ұлттық 
заңнaмасынa сәйкес осы құқықтардың жүзеге 
асуын және осы саладағы тиісті xалықарaлық 
құжаттарға сәйкeс, атап айтқанда, 
егер өзгеше түрдe баланың азаматтығы 
болмағaн жағдaйда, өздерінің міндеттерінің 
oрындалуын қамтамасыз етеді. 
Бала құқықтары туралы БҰҰ 
конвенциясының 8-бабы 
1. Қaтыcушы мемлекеттер заңмен 
көзделгеніндей, баланың жeке басының 
дарaлығын, бұған азаматтығын, есімін және 
отбасылық байланыстарын cақтaу құқығын 
қоса алғанда, oған заңсыз apаласуға жoл бер-
мей, құрметтеyге міндеттенеді. 
2. Егеp бала заңсыз түрде өзінің жeке басының 
даралығының бір бөлігінен немесe бaрлық 
элeменттерінен aйырылса, қатысушы мем-
лекеттер оған оның жeке басының даралығын 
тез арада қалпына келтіру үшін қажeтті 
көмек пен қорғауды қамтамасыз етеді.
мүдделерін қорғау бойынша азаматтық істерді қарау
4-тарау 
Кәмелетке толмағандардың құқықтары мен