Оқыту заңдылықтары
деп – оқыту үдерісінің құрамдық бөлік-
терінің арасындағы объективті, мәнді, тұрақты, қайталанатын байла-
ныстарды атайды. Бұл байланыстардың оқыту үдерісі бөліктеріне бай-
ланысты
айрықша
ықтималды-статистикалық
сипаты
дидактикада
«заңдылықтар» ұғымының ерекшелігі болып табылады. Үдеріске қа-
тысушылардың істері мен үдерістің шарттарына тәуелсіз, олардың бір бөлігі
әрдайым іс барысында, мысалы оқыту мақсаты мен мазмұны қо-ғамның,
жеке адамның білім деңгейінің талабына байланысты. Заңды-лықтардың көп
бөлігі тенденция үрдіс ретінде көрінеді, демек әрбір бөлек жағдайда емес,
көп жағдайда статистикалық қатарда болады. Бұл бар-лық қоғамдық
үдерістерге тән, оқыту үдерісіне де тән; өйткені ол саналы түрдегі мұғалім
мен оқушының әрекетіне, мәдени, материал-дық шарттарына және т.б.
көптеген факторларға тәуелді.
Көптеген оқыту заңдылықтары тәжірибелі, эмпирикалық жол-мен
табылады, демек оқыту тәжірибе негізінде құрыла алады. Алайда, нәтижелі
оқыту жүйесін құру, оқыту үдерісіне жаңа дидактикалық құ-ралдарын
енгізумен қиындату оқыту үдерісіндегі заңдар туралы тео-риялық білімді
қажет етеді. Оқыту үдерісінің ішкі және сыртқы заңды-лықтары
ерекшеленеді.
Алғашқылары
оқытудың
қоғамдық
үдерістер
мен
жағдайларына: әлеуметтік-экономикалық, саяси жағдайға, мәдени деңгейге,
қоғамның белгілі түрдегі жеке адам типіне және оның білім деңгейінің
мұқтаждылығына тәуелділігін сипаттайды.
Оқыту үдерісінің
ішкі заңдылықтарына
оның өз бөліктерінің
арасындағы, яғни, мақсаттарының, мазмұндарының, тәсілдерінің, әдіс-
терінің, формаларының арасындағы байланыстар жатады. Басқаша сөз-бен
айтқанда, бұл сабақ берудің, оқыту және оқытылатын материал-дың
арасындағы тәуелділік. Педагогика ғылымында мұндай заңдылық-тар өте
248
көп белгіленген, айтылып кеткендей, олардың көпшілігі оқыту-дың міндетті
шарттарын орындағанда ғана іске асырылады.
Осы кезеңдегі дидактикада оқыту үдерісі біртұтасқұбылыс ре-тінде
зерттеліп, оның заңдылықтары мен негізгі сипаттары ашылды. Олар:
1)
оқытудыңқоғамныңмұқтаждығынажәнежағдайынабайла-
ныстызаңдылығы.Неғұрлымқоғамныңэкономикалықмүмкіншілігіғылыми-
техникалықүдеугесәйкесдамыпотырса,
солғұрлыммектеп-тіңоқу-
материалдықжағдайыжақсарады,
педагогикалықүдерістиімдіұйымдастырылып,
жекеадамныңдамуынаигіәсеретеді.
2)
оқыту,
білімберу,
дамудыңөзарабайланысзаңдылығы.
Л.С.Выготскийбылайдеген:
«Оқытудамудыңалдынашығыпотырса,
олбаладамуына
«еңтаяудамузонасын»
жасайды,
баланыізденугеталаптандырадыжәнедамудыңбірнешеішкіүдерістерінқозғалы
сқакелтіреді».
3)
оқытуүдерісіндеоқушылардыңжасжәнедараерекше-ліктерінескеру.
4)
оқытуүдерісініңміндеттерінің,
мазмұнының,
формалары-ның,
әдістерініңөзарабайланысы, олардыңжаңарып, толықтырылуы.
5. жекезаңдылықтароқытужүйесініңнақты, жекебөліктерінқамтиды.
Оқыту үдерісінің заңдылықтары оқыту принциптері арқылы жү-зеге
асырылады. «Принцип» (лат.) – негізгі, бастапқы, қағида, ұста-нымдар деген
мағынаны білдіреді. Оқушыларды терең және мықты ғылым негіздерімен
қаруландыру ғалымдардың дидактикалық прин-циптерді анықтауды талап
етті. Ол принциптер мектептің жалпы мақ-сатына сай –қоғамға білімді,
өзіндік бастамасы бар, іскер құрылыс-шыларын дайындау болды. Негізгі
принциптер: ғылым негіздерін жүйелі және саналы игеру, теорияның
практикамен байланысы, оқыту әдістерінің алуан түрлілігі, оқытуды
өндірістік еңбекпен байланыс-тыру, оқушыларды өндірістің жалпы ғылыми
принциптерімен таныс-тыру, балалардың жас ерекшеліктерін ескеру.
Л.В. Занков дидактика мәселелерін зерттеуші ғалым. «Дидак-тика
және өмір» атты еңбегінде мектептің оқушыны дамытуына ба-са назар
аударып, эксперименттік оқыту принциптерін, осы бағытта-ғы мектеп
тәжірибесінің нәтижелерін ашып көрсетті. Л.В. Занков 1963-1967 жылдар
аралығында төрт жыл бойы эксперимент жүргізілді. Оның нәтижесінде
бастауыш сыныптырда оқытудың мынадай прин-циптері, яғни ұстанымдар
анықталды:
Оқытудағы
жоғары деңгейдегі қиындық принципі
, «орташа қа-
лыптағы» қиындықты белгілі бір мөлшерге дейін арттыруды сипат-тамайды,
ол ең алдымен оқушының рухани күшін ашып, оның дамуын өрістетіп,
бағыт береді. Бұл жерде, тек қарапайым түрде оқушының «ақыл-ой күшін
біраз арттыруды» емес, дидактикада оны біртіндеп күрделендіруді білдіреді
(М.А. Данилов пен Б.П. Есипов). Бұл прин-ципте кез келген қиындық емес,
зерттелетін құбылыстың танымдық мәні, байланыстары, өзара
249
тәуелділіктері, оқушыларды әдебиет пен өнердің шынайы құндылықтарын
меңгертуге бағыттайды. Бұл прин-цип оқушылардың оқу әрекет
нысанынсипаттайды. Сонымен бір-ге бұл принцип оқушының оқу
материалдарын меңгерудегі психика-лық қызметінің өзіне тән үдерістерін
жинақтайды.
Жоғары деңгейде оқыту принципі күрделілік мөлшерін қадаға-лайды.
Жаңа жүйенің келесі дидактикалық принципі –
теориялық бі-лімнің
жетекші рөлі.
Көрсетілген принцип оқытудың танымдық қы-рын алға
шығаратын, баланы дамытатын ең үлкен күш және біліктер мен дағдыны
іске асыратын сенімді негіз саналады. Теориялық білімді алға шығарудың
қорқынышы
кіші
жастағы
оқушылардың
ойлауы
нақ-ты
деп,
психологтардың еңбектерінде негізделген еді.
Эксперименттік жүйенің келесі принципі – оқу үдерісін саналы
меңгеру. Бұл принципті жүзеге асыру оқытудағы саналылық принципі
негізінде жүзеге асырылады. Оқытуда маңызды орын алатын принцип-тің
бірі –
барлық
балаларды дамыту, соның ішінде білімі нашар оқу-шыға
байланысты болады.
Сонымен, оқытуға қойылатын талаптардың бастапқы белгілі жүйесін
–
оқыту үдерісінің принциптері
деп атайды.
Оқыту үдерісінде кез-келген мұғалім дидактиканың принцип-терін
басшылыққа
ала
отырып,
оқытудың
мазмұнын,
амал-тәсілдерін,
ұйымдастыру формаларын таңдап, шәкірттерін жоғары нәтижеге жет-кізуі
шарт. Мұғалім дидактикалық принциптерді дұрыс таңдап, оқы-туды дұрыс
ұйымдастырса сабақ тиімді және нәтижелі болары даусыз. Оқушыларға
ойдағыдай теориялық білім, практикалық дағды, қабілет және тәрбие беру
міндеттерін толық жүзеге асыру үшін оқытушы әр-бір сабағын мынандай
дидактикалық принциптер
негізінде өткізуі қа-жет: оқу материалы, оның
орналасуы мен оқытылуы ғылыми негізде жүйелі болуы; оқу материалы
және оны түсіндіріп айту, көрнекті, ұғы-нықты болуы; теория мен
практиканың тығыз байланыстылығын ашып көрсете білуі; оқушылар оқу
материалын саналы және белсенді ұғынуы; оқушылардың алған білімі мен
дағдылары берік болуы.
Принциптерден педагогикалық ережелер туындайды.
Педагоги-калық
ереже
– жалпы принциптерге негізделген белгілі жағдайдағы белгілі
мақсаттағы педагогтық әрекеттің бейнеленуі. Ережелер оқыту принциптерін
қолданудың тәжірибелік жақтарын көрсетеді, теориядан тәжірибеге көшу
жолдарын айқындайды, мұғалімге нақты жағдайда қандай нақты шараларды
пайдалану қажеттілігін ұсынады.
Ережелер принципке сүйенеді, ал принциптер ережелер арқылы
жүзеге асады. Сонымен, педагогтар оқытудың принциптеріне сай қа-
лыптасқан белгілі ережелерге сүйеніп мақсат-міндеттерін іске асырады.
Дидактиканың ұстанымдары туралы тұжырымдарды қорыта келе,
ғалымдарға мынадай сипаттама беруге болады.
250
Әлемдік дидактиканың заңдылықтары мен принциптерін отан-дық
оқу-ағарту ісіне қатысты тұжырымдап,тәжірибеге енгізді.Қазіргі заманғы
дидактика ғылымы білім беру теориясы болып табылады. Ди-дактика өзінің
алдына қойған мақсаттарға жету үшін белгілі бір дидак-тикалық
принциптерге негізделеді. Ол прнциптер:
Достарыңызбен бөлісу: |
