Талдау түрлерінің үлгілері

Талдау реті:

1. Сөйлемді оқы, ондағы сөздің қандай мағынаны білдіріп тұрғанын анықта.

2. Сол сөздің сөйлемде қандай мағынада жұмсалып тұрғанын анықта (тура ма, әлде ауыспалы ма)

3. Мүмкіндігіне қарай, сөздің синонимін, антонимін, омонимін тап.

4. Сөздің қазақ тілі сөздік кұрамының қай тармағына жататынын дәлелде.

Талдау үлгісі:

Аманның жылы сөздері ерекше әсер етті

жылы – жағымды, мейірімге толы деген мағынада, ауыспалы мағынада.

жылы, шуақты, ыстық, мейірлі – синоним; жылы – суық – антоним: жылы - жалпылама қолданылатын сөз.

Сөз мағыналарының шартты белгілері:

омоним o«o

синоним o»o

антоним o® ¬o

Сөзді құрамына қарай талдау

Талдау реті:

1. Сөздің қай сөз табына жататынын анықта; сөздің түрленетін я түрленбейтінін дәлелде.

2. Түрленетін сөздегі негіз бен қосымшаны ажырат; түрленбейтін сөздердің бәрі де негізгі түбір болып есептеледі.

3. Сол сөз түбірінен тарайтын түбірлес сөздерді көрсет.

4. Сөздегі қосымшалардың түрін ажырат: жалғау мен жұрнақтың қай түріне жататынын дәлелде.

5. Сөз құрамындағы бөліктерді тиісті шартты белгілермен көрсет.

Талдау үлгісі:

ұтылды – етістік, түрленетін сөз табы

ұт – түбір, -ыл – ырықсыз етіс жұрнағы, -ды – жіктік

жалғауының ІІІ жағы

у

ұт кыш

ұтылды

өнер паз бен

Сөздерді сөзжасам тұрғысынан талдау

Талдау реті:

1. Сөздің лексикалық мағынасын түсіндір.

2. Осы сөзден өрбитін түбірлес сөздерді ата.

3. Сөз жасауға тірек болған түбірді көрсет.

4. Жаңа сөз жасауға негіз болған тәсілді анықта.

Талдау үлгісі:

а) құсша – «құс секілді»

құсша, құстай – сөз түрлендіруші жұрнақ арқылы

жасалған.

ә) білезік – «білекке тағатын әшекей зат»

білезік – білек + жүзік – сөздердің бірігуі арқылы жасалған.

Туынды сөздердің шартты белгілері:

Тауынды сөз –

Біріккен сөз – - немесе

Қос сөз - -

Қысқарған сөз –

Тіркескен сөз –

Морфологиялық талдау

(Сөз табы бойынша)

Талдау реті:

1. Сөз табы. Жалпы мағынасы.

2. Морфологиялық белгілері.

Бастапқы тұлғасы

Тұрақты белгілері.

Тұрақсыз белгілері.

3. Синтаксистік қызметі.

Зат есім

2. Морфологиялық белгілері.

Бастапқы тұлғасы (атау септігіндегі, жекеше түрі).

Тұрақты белгілері:

а) жалқы есім және жалпы есім

ә) деректі және дерексіз

б) дара және жинақтау

Тұрақсыз белгілері:

а) көптелуі

ә) септелуі

б) жіктелуі

в) тәуелденуі

3. Синтаксистік қызметі.

Талдау үлгісі:

Еңлік жанының сезім тамшылары тек ақ өлеңге ғана сияды.

(Б. Кәрібаева)

жанының – зат есім, ұғым атауы

бастапқы тұлғасы – жан (не?)

Тұрақты белгісі: жалпы есім, дерексіз.

Тұрақсыз белгісі: тәуелдік жалғауының ІІІ жағы, ілік септігінің жалғауы.

Синтаксистік қызметі: кімнің? деген сұраққа жауап беріп, анықтауыш қызметін атқарады.

Синтаксистік талдау.

Сөйлем мүшелеріне талдау.

1. Сөйлемді оқып, онда қандай ой айтылғанын анықта.

2. Сөйлемнен, ең алдымен, баяндауышты тап (қазақ тілінде баяндауыштың орны тұрақты екенін ескер). Баяндауыштың астын екі сыз.

3. Баяндауыш арқылы бастауышты тап. Бастауыштың астын бір сызықпен белгіле.

4. Ары қарай сөйлем талдау жүйесі сөйлемнің соңынан алға қарай жүргізіледі.

Ескер: 1. Қай сөйлем мүшесін анықтағанда да оған қойылатын сұрақты сөйлемдегі ойға негіздей отырып, жүйелі түрде жаса.

2. Оқшау сөздер (қаратпа, қыстырма және одагай сөздер) сөйлем мүшесі болмайды!

Талдау үлгісі:

Торы атын желдірте шапқан қарт шопан екі қызға тез жетті.

Сөйлем мүшелерін белгілеудің шарттары:

Бастауыш Б

баяндауыш б

анықтауыш а

толықтауыш т

пысықтауыш п

Жай сөлемді талдау.

Талдау реті:

1. Сөйлемді оқып, онда қандай ой айтылғанын анықта.

2. Сөйлемнің түрін анықта:

- айтылу сазына қарай

- құрылымына қарай

- сөйлем мүшелерінің қатысына қарай

3. Сөйлемдегі тұрлаулы, тұрлаусыз мүшелерді тауып, шартты белгілермен көрсет.

4. Сөйлем мүшесі бола алмайтын сөздер бар болса, оларға түсінік бер.

5. Сөйлемді сызбамен көрсет.

Құрмалас сөйлемді талдау

Талдау реті:

1. Сөйлемді оқып, онда қандай ой айтылғанын анықта.

2. Сөйлемнің түрін анықта:

- айтылу сазына қарай

- құрылымына қарай

- мағынасына қарай (құрмаластың қай түріне жатады: қарсылықты, шартты, түсіндірмелі және т.б.)

- жасалу тәсіліне қарай (салаласып тұр ма, сабақтасып тұр ма; қандай жолмен құрмаласып тұр).

- Құрмалас сөйлем құрамындағы жай сөйлемнің құрамын сызбаға түсір.

Автор: Абдрахманова Г.А.

Просмотров: 16875

Дата создания: 10 Октября 2012 г.

Дата редактирования: 10 Октября 2012 г.