§2. Сеніп тапсырылған бетен мүлікті иеленіп алу немесе ысырап ету қылмыстарының криминалистикалық сипаттамасы

Сеніп тапсырылған бөтен мүлікті иеленіп алу немесе ысы-рап ету қылмыстарын өзіне мүлікті сеніп тапсырылған түлға-лар жасайды. Өздеріне берілген мүлікті иелену, пайдалану және оған билік ету жағдайларын теріс пайдалана отырып, олар заң-сыз жолмен сол заттарға деген қүқықтык меншікті өздері иеле-неді немесе басқа түлғаларға иелену құқығын береді. Мүлік әр түрлі формада болуы мүмкін, мемлекеттік немесе жеке меншік.

Қылмыстың субъектілері болып табылатын түлғалар, олар занда керсетілген барлық белгілері бар — мемлекеттік қызмет-керлер, кәсіпкерлер мен қарапайым азаматтар.

Бұл қылмыс түрінің криминалистикалық сипаттамасын бар- , лық элементтері үздіксіз тізбектелген ақпараттық мәліметтерді

446

құрайды және қылмыстық қол сүғушылық затынан көрініс та-бады.

Ақшалай каражаттарына — мемлекеттік кәсіпорындармен бөлінетін қаржы қаражаттары, банкке салымшылардың (азамат-тардың, занды тұлғалардың) салған ақшалары; зейнеткерлік жинақ қорларының, сақтандыру компаниялары мен басқа да корлардың, занды түлғалардың және т.б. ақшалай каражаттары жатуы мүмкін.

Материалдық кұндылықтардың шеңбері кең. Атап айтқан-да, олар: жер учаскелері, әндірістік кешевдер, рудниктер, мүнай үңғылары, техникалық және компьютерлік жабдықтар, шикізаттар, материалдар, дайын өнімдер, сауда объектілері, ғимараттар, пәтерлер және т.б.

Жоғарыда аталған қылмыстық қол сүғушылык заттарының экономикалық және әлеуметтік аяда өз алдына ерекше орны бар. Олардың әрқайсысы белгілі бір қаржы-шаруашылық опе-рациялармен және тиісті қоғам шеңберімен байланысты болып келеді.

Иелену затына не жататынын анықтап алдық, енді үрлықты кім және қандай тәсілмен жасайтындығын анықтауға мүмкін-діктер бар.

Коғамға ерекше қауіпті қылмыстардың түріне — бюджеттік қаржыны, зейнеткерлік жинақ корларының ақшалай қаражат-тарын, табиғи қорларды және т.б. иелену жатады.

Бүгінгі танда сенімге кіру жолымен жасалған бөтеннің мүл-кін иелену мен ысырап ету қылмыстары жалпы коғамның — мемлекетке, үкіметке, құқық қорғау органдарына сенімсіздікпен қарау каупін тудырады.

Қылмыс субъектілерінің жеке басының ерекшеліктері, яғни оларға тән кдсиеттер — көбінде бүл білім деңгейі жоғары, жұмыс істеу тәртібін ете жақсы білетін, тәжірибесі мол, қызмет техно-логиясын білетін, басқару қызметін орындау қүзыреттілігі беріл-ген жөне экономика немесе технология, сондай-ақ каржы са-ласымен басқа да салалардан білімі бар тұлғалар. Оларға кәсіптік тәжірибелерінін, болуы тән. Жас категориясы шамамен кемел-денген деңгейі «30—50» аралығындағы адамдар. Жыныс жағы-нан көбінде ер адамдар. Психологиялық көзқарастан сипаттай-тын болсақ, олар: отбасына берік, өнегелі, ұкыпты, қамқоршыл,

447

ішімдік ішпейтін, есірткі заттарды пайдаланбайтын аса тәртіпті жандар. Сонымен катар бұл тұлғалар - пайдакүнем, сараң, үнемшіл және өте сак, ал интеллект жағынан жоғары білімді болғаныменде арсыз болып келеді.

Иелену жолымен жасалатын бөтен мүлікті үрлау қылмыс-тарын тәсілдері бойынша төмендегідей екі түрге бөліп қарас-тыруға болады:

— мүлікті үрлауды қарапайым жолмен жасау;

— инсценировкалау жолымен жасау.

Өзіне сеніп тапсырылған бөтен мүлікті қарапайым жолмен үрлау кезінде қылмыскер (ақшалай каражаттарды, заттарды немесе басқа да нәрселерді) мүліктерді ешбір ысырап етуінсіз немесе бүркемелеулер жасамай-ақ ашық түрде иеленеді. Ол қылмысты жалғыз немесе екі-үш адаммен шағын ғана топ бо-лып жасайды. Мұнда — кассирлердің ақша қаражаттарын иеленуі, қоймашылардың (зат сақтаушылардың) дайын немесе басқа да өнімдерді иеленіп алуы жөнінде сөз қозғалып отыр.

Бөтен мүлікті инсценировка жолымен ұрлау кылмыстары әр түрлі тәсілдермен жасалады. Солардың ішінде универсалды тәсілдер —өндірістерде (банктік қызметтерде), сауда және әлеуметтік аяларда қолданылады. Олар: қайтыс болып кеткен түлғаларды ведомостқа қосып жазу; орындалмаған жұмысқа акдіалай телемдер беру; жалған қүжаттар жасау аркылы ақша алу; қүндылықтарды және т.б. иелену жолымен жасалады.

Көрсетілген қызмет салаларына байланысты, мысалы, өнді-рісте мынандай тәсілдер колданылады:

— жалған банкроттык;

— енімдерді дайындау технологиясын бүзу;

— кәсіпорынның аты мен оның ұйымдық-қүкықтық жағда-йын өзгерту жолдарымен кайта тіркеуге тұру;

— ақшаны шетелдік есеп-шотқа аудару;

— кәсіпорынның тұрақ-орнын, мекен-жайын өзгерту;

— бухгалтерлік есеп жүргізу ережелерін бүзу және т.б.

448

Криминалистикалык сипаттаманың келесі элементіне үрлау қылмысының жасалу жағдайлары жатады. Ол кылмыскердің немесе қылмыстык топтың ықпал ету шарттарынан, сондай-ақ қылмыстык қол сүғылатын заттардан түрады. Олар: фирмалар, цехтар, зауыттар, мекемелер, олардын. қүрылтай күжаттары, акционерлердің және құрылтайшылардың жиылыс хаттамала-ры, басқа да қаржылы-шаруашылык операциялар (бастапқы қүжаттар, есептік тіркеулер, басты кітапша, каржылык, есеп құжаттары) және басқа да объектілер. Бүлардың барлығы объек-Ітивті жағдайлар ретінде үзак уақытта қолданылады және кыл-Імыстың ізін сақтай отырып тергеу кезінде түгелдей жоғалып |кетуі мүмкін емес.

Қылмыстык істі қозғау кезеңі көп жағдайларда тексеру әре-кеттерінен басталады. Тексеру әрекеттерінің нәтижелері келе-сідей жағдайларда қылмыстық істі қозғауға негіз бола алады:

а) мемлекеттік мекемелерде қүжаттамалык ревизия жүргі-зілген және олардың қорытындыларына байланысты материал-

,дар құкық қорғау органдарына жіберілген жағдайларда;

ә) жекешелендіру объектілеріне немесе жыл сайын аудитор-Ілық тексеріске жататын субъектілерге аудиторлық тексерулер іжүргізілген және олардың қорытынды материалдары тиісті |? органдарға жіберілген жағдайларда;

б) экономикалык және коррупциялық кылмыстар бойынша күрес жүргізу бәлімшелері тексеру әрекеттерін жүргізген жағ-дайларда (тексеру әрекеттерінің нәтижелері қылмыстық істі

,қозғауға негіз бола алады).

Ревизиялық, аудиттік тексерістер көбінде жоспарлы түрде

| жүргізіледі, тексерудін, құрама бөлігін экономикалық және сы-байластық қылмыстармен күрес жүргізу бөлімшелері жүзеге асырулары мүмкін. Кейбір жағдайларда тергеу барысында

29-846

тергеушілердің тапсырмалары бойынша ревизиялык және аудиттік тексерістер жүргізіледі.

Тексерілетін әрекеттер қылмыстық істі қозғауға немесе оны кысқартуға сәйкес негіздер беруі қажет. Жоғарьща көрсетілген негіздер болған жағдайларда қылмыстық істі козғауға жеткілікті негіздер алу үшін көбінде тергеу әрекетгері жүргізілмес бүрын, тергеуге дейінгі тексеру жұмыстары жүргізіледі. Бүл тексеру әрекеттері — ашық немесе жабықтүрде жүргізілуі мүмкін.

Ашық тексеру жұмыстарын — экономикалық және корруп-циялық қылмыстармен күрес жүргізу бойынша жедел-іздестіру қызметкерлермен бірлесе отырып мамандар, ревизорлар неме-се аудиторлар жүргізеді. Оларға мынандай қүзыреттілік берілген: меншік түріне карамастан кез келген ғимараттарға еш кедергісіз кіру; меншік иесінің және куәгерлердің қатысуымен өндірістік ғимараттарға (көлік күралдарына, цех, қойма және т.б.) қарау әрекеттерін жүргізу, куәгерлердің катысуымен каржы-несие операцияларына, тауарлы-ақшалай операцияла-рға, технологиялық процедураларға қатысты кажетті құжаттар-ды алу; ғимараттарды, кассаларды, қоймаларды, сақтау орын-дарын мөрлеп жауып кету; материалды жауапты адамдар мен лауазымды және басқа да түлғалардан түсініктеме алу; инвен-таризация, сондай-ақ ревизия немесе аудит жүргізу талаптарын қою қүқықтары берілген.

Инвентаризация дегеніміз (латын тілінде «іпуепіагіит» — «мүлікті каттау») — мүліктің, ақша кдражатының сақталуын, өзара есеп айырысудың дүрыстығын тексеру.

Инвентаризация — бүл бухгалтерлік есептің тәсілдерінің бірі болып табылады. Дегенмен де ол тергеу тәжірибесінде кеңінен қолданылады. Үрлық және шабуыл жасап тонау қылмыстарын, сондай-ақ экономикалық қылмыстарды тергеу кезінде міндетті түрде инвентаризация жүргізіледі. Инвентаризация ұрлықжәне шабуыл жасап тонау қылмыстарына байланысты оқиға болған жерді қарап біткеннен кейін, дереу түрде жүргізіледі. Ал эко-номикалық қылмыстар бойынша инвентаризация - тексеру әрекеттері кезеңінде, болмаса тергеудің бастапқы немесе кейінгі кезендерінде де жүргізілуі мүмкін. Инвентаризация жүргізу арқылы тауарлы — материалдық қүвдылықтардың жағдайы және олардың сапасы, ақшалай қаражаттар мен қүнды қағаздардың бар-жоғы анықталады. Инвентаризация жүргізу үшін комиссия құрылады, олардың қүрамына мівдетті түрде материадды жау-

450

Инвентаризация тергеушінің талабы бойынша жүргізілген жағдайларда міндетті түрде оның қатысуымен жүргізіледі.

Инвентаризация жүргізбес бұрын келесідей дайындык жү-мыстары жүргізіледі:

- инвентаризациялық тексеріске түсетін актілер, журнал-дар зерттеледі;

- кассалар, қойма және сақтау орындары мен ғимараттар пломбаланып бекітіледі;

— материалды жауапты тұлғалардан түсініктеме алынады;

— қажетті елшеуіш және басқа да техникалык, күраддар ірік-теліп алынады.

Инвентаризация жүргізген кезде мівдетті түрде барлық та-уарлы-материадды күндылықтарды және т.б. есептеп қарап, та-разылап, өлшеп тексеру қажет және оларды инвентаризация-лык есептеу актісін құрып сонда белгілеп көрсету керек.

Инвентаризация қорытындысы бойынша хаттама жазылады.

Тексеру кезінде жедел-кызметкерлері бухгалтерлік құжат-тамалар мен шаруашылық қызметтерді мұқият тексеру кажет деп тапқан жағдайларда, ревизия немесе аудит жүргізу талапта-ры қойылады. Ревизия немесе аудит меншіктің түріне (форма-сына) байланысты жүргізіледі.

Ревизия дегеніміз (латын тілінде «геуізіо» — «қайта қарау») — қаржы — шаруашылық қызметті тексеру; халықаралык, шартгы тараптардың келісімімен қайта карау.

Ревизия тек мемлекеттік меншіктерді тексеру кезінде ғана жүргізіледі, ал аудит калған меншік формаларының барлық түрін тексеруді жүзеге асырады.

Ревизия немесе аудит жүргізу үшін дәлелді қаулы шығары-лады және ол ревизия органдарының немесе аудиторлық ком-панияның басшысына жіберіледі.

Ревизия - Қазақстан Республикасының Қаржы министрлі-гінің Кдржылық бақылау комитетімен жүзеге асырылады. Олар-дың негізгі міндеттерінің біріне — экономикалық және сыбай-лас жемқорлық қылмыстарымен күрес жүргізетін құқык қорғау органдарымен бірлесе отырып мемлекетке келтірілген шығын-дардың орнын толығымен толтыруды, сондай-ақ көзделген мақ-сатқа сәйкес емес пайдаланылған бюджетгік қаражаттарды қал-пына келтіруді қамтамасыз ету.

451

Ревизия жүргізу және тексеру кезіңде ревизорлар барлық ғимаратгарға еш кедергісіз кірулеріне және оларға карау жұмыс-тарын жүргізуге, кассалар мен ғимараттарды мөрлеп бекітуге, қаржы-шаруашылық құжаттарды қарап тексеруге, қажет бол-ған жағдайда оны алуға құқықтары бар. Құжаттарды алу кезінде міндетті түрде құжатты алу туралы акт жасалады.

Ревизорлар құқық қорғау органдарының бастамасы бойын-ша тексеру жұмыстарын жүргізген кезде құжаттар, инвентари-зациялық актілер мен баскд да қүжаттамалар қосымша тірке-летін тексеру корытындысы туралы есеп (рапорт) жібереді.

Қүқык қорғау органдарының талап етуі бойынша ревизор тексеріс қорытындысы женіндегі инвентаризациялық актілер мен басқа да қүжаттар тіркелген есепті (рапортты) жібереді.

Аудиттің ревизиялық тексеріспен ұқсастығы көп. Бірак, аудит - қаржылык есептілік пен тіркеуге байланысты тексеріс әрекетін субъектілермен шартқа түсу негізінде жүргізетін ком-мерциялық ұйым. Аудит бүл қызметті қүкық корғау оргаида-рының экономикалық қылмыстарды тергеу кезінде жүзеге асы-рады.

Аудит — міндетті және бастамашылық аудит болып екі түрге бөлінеді. Міндетті аудит қызметіне — зейнеткерлік қаржы кор-ларының, сақтандыру компанияларынын, коммерциялық банктердің есептілігі мен басқа да қаржылық және шаруашы-лықтіркеулерді тексеру әрекетгері жатады. Құқыққорғау орган-дарының бастамасы бойынша жүргізілетін тексеріс міндетті аудит қатарына жатады.

Аудиторлардың кажетті күжаттаманы талап етуге және тек- " серуге; шартқа түсу негізінде мамавдарды тексеріп отырған іске

452

Ітартуға; аудит жүргізу әдістерін өз бетімен аныктап белгілеуге [құқықтары бар.

Қүқық қорғау органдарынын бастамасы бойынша жүргізі-Ілетін ревизиялық және аудиторлық тексерістер қылмыстық істі қозғау, сондай-ақтергеудің бастапқы және кейінгі кезендерінде де жүргізілуі мүмкін. Істі қозғау кезеңінде жүргізілетін реви-зия және аудит қылмыстық істі қозғау немесе тоқтатуға байла-нысты нақты бір шешім қабылдаудың негізі болып табылады.

Тексеріс әрекеті кезеңінде және тергеудің бастапқы, кейінгі Ікезендерінде ревизия және аудиттің көмегімен алынған мәлі-|меттер дәлелдеме ретінде қолданылады.

Құқык қорғау органдарының бастамасымен жүргізілетін [ревизия, аудит - бастапқы, қайталама, қосымша болуы мүмкін.

Тергеудің барысында жүргізілетін бастапқы ревизияны та-|ғайындаудың негізіне төмендегілер жатады:

• тергеліп отырған іс бойынша жоспарлы ревизияның жүргі-[зілмегендігі туралы мәліметтердің болуы;

• айыпкердің негізді (дәлелді) өтініштерінін, болуы;

• айыпкердің басқа ұйымдармен қылмыстық байланысының |(ашылуы) мәлім болуы.

Қосымша ревизия және аудит бастапқыда аныкталмай кал-Іған сұрақтар бойынша жүргізіледі. Қосымша ревизия және ауди-Іторлық тексеріс тағайывдаудың негізіне келесілер жатады: бас-Ітапқы ревизия мен аудиторлықтексеріс қаулысындағы бір және Ісол объектілер бойынша қосымша сұрақтар қоюға немесе олар-|дың туындауына байланысты қосымша объектілерді жіберу.

Жедел-іздестіру қызметкерлері ревизия, аудит тағайындау ікезінде бухгалтерлік кұжаттамалардың өзгертілуі туралы мәлі-Іметтерге аса көңіл беле отырып қылмыс жөнінде негізгі бол-Цжаулар жасаулары тиіс.

Қайталама ревизия мен аудит жүргізу үшін қандай да нақты Ібір негіз болуы керек. Қайта жүргізу себептеріне — кұзыреттілігі іжоқ маманның катыстырылуы, зерттеу жұмысының үстірт Іжүргізілуі, қорытындылардың тергеу және жедел тексерістер |материалдарына сәйкес келмеуі, т.б. жатады.

Жабык, түрде жүргізілетін тексеріс әрекеттері заң талапта-|рына сәйкес жүргізілуі қажет. Экономикалық қылмыстарды,

453

сонын, ішінде, бөтеннің мүлкін иелену немесе ысырап ету қыл-мыстарын тергеу мен ашу үшін жедел сипаттағы әр түрлі, атап айтсақ, сүрау психологиялық жағынан анықтамалар жүргізу, жа-сырын камералар аркылы бақылау жасау, телефон жүйелерін, пошта байланыстары мен факстік акпараттарды, интернеттерді бақылап тындау әрекеттері қолданылуы мүмкін. Мүндай тек-серістер жүргізу арқылы талан-тараждын, жасалу әдістерін анықтауға мүмкіндіктер туады.

Сонымен қатар, азаматтардың табатын табыстары олардың өмір сүру жағдайына сәйкес келмеуі де қылмыстык істі қозғау-дың негізі бола алады.

§4. Типтік ситуациялар және тергеудің бастапкы кезеңі

Тексеріс әрекеттерінің материалдары (бүлар — рапорттар; азаматтардың арыздары; бейне-басылымдары мен дыбыс жаз-баларының кассеталары; ревизия актілері; аудиторлық қоры-тындылар; ревизия немесе аудит жүргізу барысында алынған қүжаттар және т.б. болуы мүмкін) прокурорға немесе тергеу органдарына жіберіледі.

Бұл материалдар мүқият зерттеледі және белгіленген мәлі-меттер дәлелді болған жағдайларда қылмыстық іс қозғалады.

Бастапқы тергеу кезеңінде шамамен мынандай типтік бол-жаулар жасалады: қүндылықтарды иелену әрекеттері жасадцы ма, әлде жасалған жоқ па; бухгалтерлік есеп жүргізу ережеле-рінің бүзылуынан қылмыстык салақтылық керініс табады ма, әдде жоқ па; лауазымдылық қызметін пайдалану әрекеттері жасалған қылмыстан орын алады ма, жоқ па және т.б.

Қылмыстық іс келесідей екі ситуацияда қозғалуы мүмкін: бірінші ситуацияда — жабық түрде жүргізілетін тексеріс әрекеттері туралы сезіктілердің ешкандай хабарының болмауы. Екінші типтік ситуацияда — сезіктілердің жүргізілетін тексеріс жөнінде хабардар болуы.

Бірінші ситуацияда міндетті түрде тосыннан (күтпеген жер-ден) әрекет ету факторын қолдану қажет. Тергеудің мақсаты тек қылмыскерлерді ұстау ғана емес, сонымен катар, олардың кінәлілігі жөніндегі дәлелдемелерді алу.

Тергеу келесідей тергеу әрекеттерін жүргізуден басталады: қылмыскерді қылмыс үстінде ұстау; окиға болған жерді кдрау; ұсталғандарды (сезіктілерді) тінту; оқиға болған жерден алын-ған объектілерге зерттеу жұмыстарын жүргізу; сезіктілер мен куәлардан жауап алу; мүліктерді пайдалануға токтам салу; қүжаттарды тексеру ревизия немесе аудит тағайывдау және т.б.

Екінші ситуацияда жүргізілетін тергеу әрекеті сезіктіге мәлім болғандықтан, бұл жерде тергеушінің мақсаты жеткіліксіз дәлелдемелерді алу болып табылады. Мүндай ситуацияда әре-кет ету барысы мен кезектілігі мынандай түрде: сезіктілерге қатысты бүлтартпау шараларын қолдану; сезіктілерден жауап алу; беттестіру әрекеттерін; ғимараттарға, үй-жайларға тінту жүргізу; қүжаттарды алу және қарау; қаржылык және шаруа-шылық есептерді, мүліктерді пайдалануға тоқтам салу; қосым-ша немесе қайтадан ревизия, аудит тағайывдау, сараптама та-ғайындау арқылы жүзеге асырылуы тиіс.

Тергеудің бастапқы кезеңінде ғимараттардағы ситуацияға байланысты әр түрлі сала мамандарын тергеліп отырған іске қатыстыру қажеттілігіне; тұлғалардын, іс бойынша келген аза-маттардын, жеке басын корғауды камтамасыз етуге; сондай-ак, бүлтартпау және басқа да шараларды ұйымдастыру сипатын-дағы көптеген мәселелерге байланысты тергеу немесе жедел-тергеу топтарын құру кажеттілігі туывдауы мүмкін.

Тергеушілер өзінің ішкі сезім нанымы негізіне сүйене оты-рып: қылмыстын жасалу механизмі мен жасалу тәсілі жөнінде, оның көлемі (кдрқыны) және оған қатысушы түлғалар туралы; олардын әрқайсысының аткдрған рөлдері туралы; қаржыны, мүлікті иелену әрекеттері басқа қавдай кылмыстармен ұштаса-тындығы немесе байланысатындығы женінде, сонымен қатар, ргелетін іске карсылық әрекеттерін кім және қалай жасауы үмкіндігі жайында байланысты болжаулар жасауы қажет.

§5. Жеке тергеу әрекеттерінін тактикасы

Алу және тінту — бүл тергеу әрекеттері көп жағдайларда дәлелдемелік мәліметтері бар каржы-шаруашылық қүжаттар-ды іздестіру мақсатывда жүргізіледі.

455

Іздестірудегі құжаггар туралы негізді мәліметтер болған жағ-дайларда оларды алу әрекеттері мекеме, ұйым, кәсіпорындарда жүргізіледі. Құжаттарды дер кезінде алу қылмыскерлердің қыл-мыстың ізін жасыруына кедергі жасайды. Іздестірудегі құжат-тар хатшылардан, бухгалтерлерден, архивтерден, басшылардан және т.б. алынады. Есептік операция құжаттары есептік көрсет-кішке байланысты тиісті банктерден және баскд да қаржылык-несие мекемелерінен алынады. Кейбір құжат түрлері контра-генттерден (шарттардан, тексеру актілерінен), басты мекемеден, келік агентгігінен, аудиторлық фирмалардан және т.б. ұйым-дардан алынуы мүмкін.

Бухгалтерлік қүжаттарды мақсатқа сәйкес және толықтай алу — өте күрделі әрекет. Мұнда тергеуші тек қандай құжаттар алы-нуы қажет екендігін ғана шамамен анықтай алады. Ол құжат-тар тізімі төмендегідей болуы мүмкін:

- мекемелердің тіркемелік кұжаттары (кұрылтай шарттары);

- жалпы жиналыс хаттамасы, тіркеу туралы куәлік, жарғы;

- бухгалтерлік есеп және есептілік құжаттары (бухгалтерлік басты кітап, регистрлер, көрсеткіштер, есептер мен баланстар);

- бұйрықтар, ұйғарымдар, қызметтік жазбалар, шарттар, арнайы есептік кітапшалар);

- есептік көрсеткіш бойынша есептік операция күжаттары (төлем талаптары мен тапсырыстар, түлғалардың қолы қойыл-ған карточка үлгілері және т.б.);

- кассалық бастапқы құжатгар (кассалық ордер, кассалык кітап);

- көліктік және кдбылдау мен өткізу қүжаттары (тауарлы-көліктік, накладнойлар, фактуралық-есептер); қоймалық есеп құжаттары.

Сонымен қатар, тергеу кезінде - офистік, қоймалық, тауар-лық, бухгалтерлік есеп және есептілік туралы іс жүргізу бағ-дарламасындағы компьютерлік файлдардың үлгілері алынады. Компьютерде сакталынған мәліметтерден мекемелердің каржы-

456

Барлық уақытта кажетті күжаттар толық алына бермейтін-дігін міндетті түрде ескеру керек. Себебі сезікті тұлғалар тексері-летін акт қүжаттамаларының мазмұнын білетін болғандықтан қүжаттарды жасыруға немесе олардың көзін түпкілікті жоюға байланысты әр түрлі шаралар колданып тергеуге карсы әрекет-тер жасайды.

Алу әрекеті кейбір ситуациялық жағдайларға байланысты тінту әрекетіне үласып кетуі мүмкін. Мүндай жағдайларда тер-геуші іздестіру жұмыстарын объектінің езінде емес, сезіктінің серіктестеріне, мекемелерге, тасымалдаушыларға, сатып алушы-ларға (келісім-шарт, кіріс және шығыс құжаттарына); банктер-ге (занды және жеке түлғаларға қызмет көрсететін), сезіктінің жеке сейфі болуы мүмкін жерлерге, мемлекетгік мекемелерге — салық комитетгеріне, кеден, әкімшілік, конақ үйлерге және т.б. (қаржылык есептілік, құрылтай құжаттарына) жүргізуі қажет.

Тергеудің бастапқы сатысында ресми құжаттарды, алғашқы жазбаларды, сондай-ақ сезіктінің кызметімен байланысты: әр түрлі жазбаларды, телефон немірлерін, азаматтардың аты-жөндері мен басқа да құжаттарды табу және алу үшін тінту әрекеті жүргізіледі. Алынған мұндай мәлімет корытындылары барлық жағдайларда нәтижелі бола бермейді. Сондықтан да тінту әрекеттері кажетгі қүжаттардьщ нақты табылуы және алы-нуы мүмкін жерлерге ғана жүргізілуі тиіс.

Тінту орны алу әрекеті жүргізілген ғимарат болуы мүмкін. Тәжірибеде керсеткендей көбіне тінту әрекетін сезіктінің (бас-шының, бухгалтердің) гараждарына, саяжайлары мен қосымша ғимараттарына, автокөліктеріне және басқа да тұрғылықты жерлері бойынша жүргізген тиімдірек болып табылады.

Тінту барысывда — бастапқы жазылған жазбалар, ресми емес есептік кұжаттамалар, мазмүны түсініксіз, өзгертілген, химия-лық өндеулер арқылы өшіріліп, қырылған, қосып жазылған күжаттар алынады.

457

Көбінде алынған мұндай мәліметтер, яғни ресми емес есептік құжатгар осы немесе басқа да қаржылық-шаруашылық опера-циялардың нақты мағынасы мен келемін анықтауға мүмкін-діктер береді. Бұл кұжаттар ресми емес есеп мәліметтерін бух-галтерлік есептілік мәліметтермен салыстыруға мүмкіндік ту-ғызады.

Бухгалтерлік ресми құжаттардан табылмаған: қызмет көрсе-ту, қоймаға түсірілген тауар, тауарды сату және т.б. туралы мәліметгер ресми емес есеп қүжаттарынан көрініс табуы мүмкін.

Белгілі бір уақыт кезеңіндегі қаржылық-шаруашылық опе-рациялар көрініс табатын ресми емес есептік жүйелендірілген және алынған қүжатгар арқылы мекеменің қаржылық-шаруа-шылық әрекеттері жөнінде (ресми қүжаттар жоғалып немесе бухгалтерлік есеп мүлдем жүргізілмеген жағдайдың өзінде) дәлелді көрсетпелер алынуы мүмкін. Тергеуші ресми емес қүжатгармен жұмыс жасау барысында алдымен, олардың іске тиістілігі мен катыстылығын анықтап алуы тиіс.

Ресми емес күжаттарда ешкандай реквизит болмайды, олар еш жерде тіркелмейді, кұжатта оны толтырған тұлғаның қолы қойылмайды және т.с.с.

Тінту тек мекеме орывдарына ғана жүргізілмейді, сонымен қатар, жеке меншік жер учаскелеріне де, түрғын-жайларға (соның ішінде — саяжай, саябақ, монша, көлік кұралдарына және т.б.) жүргізіледі. Тінту жүргізудің мақсаты тек құжаттар-ды, дискет, диск, компьютерлерді іздестіру ғана емес, сондай-ақ алғашкы жазылған әр түрлі жазбаларды тауып алу.

Құнды мүліктерге тоқтам (арест) салудың маңызы ерекше.

Келтірілген шығындардың орнын толтыру тергеу тәжірибе-сіндегі негізгі мәселелердің бірі болып табылады.

Қылмыстық әрекеттермен жасалған материалдык шығын-дардың орны кебінде толықтырылмайды.

458

Қылмыстық істі тергеу кезінде қүқық бүзу әрекеттері анық-талған сәттен бастап мекемеге тексеріс жүргізген түлғалардан жауап алынады. Бұл түлғалар ревизорлар мен аудиторлар болуы мүмкін. Олардан жауап алу арқылы қылмыстың жағдайы мен кұқық бүзушылықтың мәнін аныктауға болады. Кәрсетілген тұлғалардан жауап алу айтарлықтай киыншылықгарға әкеп соқ-тырмайды. Олар қылмысқа мүдделі емес болғандықтан дұрыс көрсетпелер береді. Жауап алынатын тұлғалардың кәсіби даяр-лығын ескере отырып, тергеуші жіберілген құқык бұзушылық-тарды анықтау мақсатында барынша олармен жақсы қарым-қатынаста болуға тырысуы қажет.

Жоғарыда аталған тұлғалармен кдтар бухалтерлік қызмет-пен байланысты тікелей шаруашылық есеп және есепшілік қызметін аткаратын (кассир, қоймашы, экспедиторлардан, дүкеншілерден, әр түрлі алғашқы қүжаттарды толтырушылар-дан және сол сиякты баскд да) тұлғалардан жауап алынады.

Жауап алынбас бүрын мекеменің бухгалтерлік есеп жүргізу-дегі есеп беру; тауарлы-материадды кұндылықтарды қабылдау, сақтау және өткізу; кассаға түсетін ақшалай түсімдердің орын-далу тәртіптері; сондай-ақ ресми емес құжаттардың болуы мүмкін делінген жерлер (орындар) анықталады.

Кебівде бүл куәлардың басым көпшілігі қылмысқа мүдделі болмағандықтан дұрыс әрі әділ жауап береді. Бірак олардың арасындағы кейбір түлғалар іске мүдделі адамның ыкпал етуіне, иландыруына байланысты немесе онымен өзара келісім жасап жеке бір қажетті фактілерді бүрмалаулары мүмкін.

Қажетті мәліметтерді — мекемеде жұмыс істейтін тікелей шаруашылық (өндірістік) кызмет атқаратын немесе оған қатыс-ты басқа да түлғалардан алуға болады. Олар: хатшылар, жүргізушілер, жүк түсірушілер, күзетші, өндірісшілер т.б. Атал-ған тұлғалардың кәмегімен шаруашылык операция жүргізу жағдайының жалғандығы (өткізілген тауар саны, оны тиеу және түсіру, тасымалдау жағдайы) аныкталады; мекемедегі шын мәнінде жүргізіліп жатқан операциялар (тізімге кіргізілмеген тауарлар, шикізаттар өндірістер және т.б. мекеменің қоймасын-да сақталуы мүмкін) әшкерленеді.

Бұл катеғориядағы куәларға мүдделі тұлға жағынан қысым керсетілуі ықтимал. Сондықтан да олардан жауап алу әрекеті тергеудің бастапқы сатысында жүргізілуі тиіс.

459

Бұл куәлар өзара шартка отыру, сатып алу, сату туралы, та-сымалдау, есеп айырысу және сол сияқты мәліметтер жөнінде басқа да акпараттар береді. Коммерциямен шұғылданушы бас-шылар (директор, президентт.б.), экспедиторлар және басқа да тұлғалар іске куә ретінде қатыса алады.

Керсетілген категориядағы кез келген куәдан жауап алу ба-рысында оларға құжаттарын көрсетуін талап ету сияқты такти-калық тәсілдерді де қолдануға болады.

¥зақ мерзім өтіп кетуіне байланысты куәлардын, көпшілігі қаржылық-шаруашылык операция ісі бойынша мәліметтерді толықтай естерінде сақтап калмайды және де жауап алу кезінде тергеушінің қарастырып отырған мәселелерін түпкілікті түсін-бейді. Олар тек жүргізілген операция жағдайын ғана айтып берулері мүмкін. Кейбір жағдайларда керісінше тергеушінің езініқ «үмытшақтық» қасиеті жауап алудың нәтижелі жүргізіл-меуіне себеп болады.

Қүжаттарды көрсетіп, таныстыру арқылы куәлардың еске түсіру мүмкіншіліктерін арттыруға болады. Сонымен кдтар, олардан жүргізілген шаруашылық операциялар мен оған қатыс-ты басқа да оқиғалар жайында ақпараттар алынуы мүмкін.

Жауап алу барысывда мүндай тәсілдерді сезікті (айыпкер) тұлғаларға да (мекеме басшылары мен орынбасарларына, бас бухгалтерлерге) қолданылған тиімді.

Бүл түлғалардан жауап алу әрекеттері ревизия қорытынды-лары, аудиторлық тексерістер жүргізілгеннен және куәлардан жауап алынғаннан кейін ғана жүргізілуі тиіс.

Сезіктілер (айыпкерлер) - жоғары деңгейде білімі бар (эко-номика, заң, техника салалары бойынша), әлеуметтік мәртебесі биік және оларға көрсетілген дәлелдемені дүрыс дөлелдеп ба-ғалауға қабілетті түлғалар болып табылады.

Аталған түлғалардан жауап алу үшін мівдетгі түрде келесідей дайывдық жұмыстары жүргізілуі тиіс: іс материалдарымен та-нысып қана қоймай, овдағы зандылыктарды да карастыру ке-рек; дәлелдемелер алу мақсатында қажетті фактілерді анықтау қажет; койылатын сұрақтар шенбері мен кезектілігі аныкталуы тиіс; жауап алу кезінде дәлелдемені кәрсетудің тактикасын ой-ластыру керек.

460

Тергеушілер көбінде дәлелдемені жауап алу алдында көрсе-тіп, одан кейін басты мәселеге көшу сияқты кемшіліктер жібе-реді. Іске қатысты қүжаттар - жауап алынатын түлғаларға олар істің барлық мән-жайы туралы жауап бергеннен соң ғана керсе-тілуі тиіс.

Жауап алынған куәлардың біреуінің берген жауабы жалған екендігі ескеріле отырып, дәлелді дәлелдемелер алу мақсатын-да беттестіру әрекетін жүргізу арқылы іске қатысты мәселелер шешіледі.

Тергеуші құжаттарды карау әрекетін міндетті түрде жүргізуі тиіс. Өйткені кез келген экономикалық қылмыстар түрін құжат-тарды қолданбай жасау мүмкін емес. Тергеуші күжаттарды, оның түрін, мазмұнын, визаларын, қойылған қолдарын, күн-дерін және т.б. зерттеу арқылы қылмыстың жасалу механизмін жете түсіне алады. Қүжаттарды қарауға мамандарды - бухгал-терді, технологті, товартанушы шақыру қажет. Бұл кдрау про-це-сін жеңілдетеді, әрі жеделдетеді. Қүжаттарды қарау кезінде екі жағдай пайда болуы мүмкін:

- бұдан бұрын анықтаушы орган тексеру жұмыстарын не-месе ревизия, аудит жүргізіп кеткен;

— құпия тексеруден кейін іс қозғалған.

Бірінші жағдайда тергеушінің қолында тексерілген күжат-тар болады. Екінші жағдайда құжаттар жоқ: оларды табу үшін алу, тінту, қарау әрекеттері жүргізіледі. Қандай ңақты құжат-тар қаралу керектігі кылмыстың тәсіліне байланысты болады. Сол себептен, тексеру аддында тергеуші қавдай кұжаттар ке-рек екендігін анықтап, белгілеп алуы тиіс.

461

Құжаттарды қарап шығудың алдында дайындык шаралары жүргізіледі; құжатгарға кол крюға құкығы бар тұлғалар тізімі, бухгалтерлік есеп шоттың күнделікті есептеу жұмыс жоспары бекітілген бе, ішкі бухгалтерлік есеп беру күжатгарыныңтүрлері бекітілген бе, бухгалтерияға түсіп жатқан алғашқы (бастапқы) қүжаттардың барлығы компьютерге енгізілінген бе, мүліктер мен міндетемелердің бағалау, бақылау тәсілдері қандай деген жағдайларды анықтап алуы қажет.

Қарау кезінде құжаттардың жалған жасалғандығын анық-тау үшін қарама-қарсы тексеру, бір тізім құжаттардың бүрата-ла қарау, арифметикалық есептеу шараларын қолданған өте

тиімді болады.

Қүжаттарды карау өте маңызды әрекет, нәтижесінде мынан-дай жағдайларды аныктауға болады: қүжаттарды толтыру ере-жесінін, бүзылғандығын, кұжаттардың даналарындағы (экзем-пляры) мәліметгердің бір-біріне сөйкес келмеуі. Сонымен катар, қавдай әрекеттер жасау керектігін, қай қызметкерлерінен жауап алуды, келесі қандай қүжаттарды алу, кімнің үйінде тінту жүр-гізу, қандай сараптама тағайындау керектігін және т.б. анықтау.

462

Кейбір кездерде басқа да қолмен жазылған жазбаларды; қо-йылған қолтаңбаларды зерттеу қажеттілігі сияқты жағдайлар кездеседі. Мысалы, орындаушы ауырып түрған кезінде; мас күйінде немесе басқа да қолайсыз жағдайларда жазған өзінің қолжазбасын іздестіру мақсатывда сараптама көмегіне жүгінуі мүмкін. Сараптама жүргізудің нәтижелілігі көбінде қолжазба-тану сараптамасына жіберілетін материалдардың дүрыс әрі толық рәсімделуіне байланысты. Салыстырмалы материалдар-дың жеткіліксіз болуы сараптама жүргізбестен кері қайтаруға әкеп соқтырады.

Сот-бухгалтерлік сараптаманың пәні — бухгалтерлік есеп-тен көрініс табатын және тергеу мен сот кдрауының объектісі болып табылатын шаруашылық-қызмет операцияларының эко-номикалық мәні женіндегі мәліметтер болып табылады.

Осындай мәліметтерді материалдық тасымалдаушы ретінде бухгалтерлік құжаттар қызмет етеді, бұлар зерттеудің тікелей объектісі ретінде де көрініс табады.

Сараптамалық зерттеу объектісі болып табылатын барлық құжаттарды келесідей топтарға бөлуге болады:

• материалды жауапты тұлғалардың барлық бастапқы кұжат-тары (ведомстволық накладнойлар, ведомстволық төлемдер, инвентаризациялық тізім және т.б.) мен (кассалық, аванстық, тауарлық, тауарлы-ақшалай) есептері;

• зертелетін операциялардан керініс табатын ведомостар (қойма есептерінің кітаптары мен карточкалары, журналдар, ордерлер, басты кітап, кестелер, кітапшалар), бухгалтерлік есеп регистрлары.

• есептік кұжаттар (бухгалтерлік баланс, салық декларация-лары, статистикалық есеп);

Сот-бухгалтерлік сараптаманьщ объектілерін зерттеу кезінде басқа да қылмыстық іс материалдары қосымша маңызды рәл атқаратынын ескеру қажет. Оларға жататындар: ревизия акті-лері, тергеу және сот әрекеттерінің хаттамалары, әр түрлі білім саласындағы сарапшылардың қорытындылары. рссми емес кұжаттамалар. Бұл кұжаттар бухгалтерлік есептіи Ж\ ііелік ны-сандары болып табылмағанымен де, істің нақты мән-жайларын керсетеді. Олардың көмегімен зерттеліп отырған операциялар-ды тереңірек анықтауға және сараптама жүргізудің дұрыс әдісін тандап алуға болады.

Кез келген сот-сараптамасының түрлері мен сот-бухгал-терлік сараптаманы жүргізудін тәртібі сияқты, кылмыстық іс-жүргізу және азаматтык іс-жүргізу зандарының нормаларымен реттеледі. Заң сот-бухгалтерлік сараптаманы міндетті сарапта-малардың кдтарына жаткызбайды, сондықтан да оны тағайын-дау туралы мәселені істің мән-жайына байланысты тергеуші немесе сот шешеді. Мұндай мән-жайлар мынандай жағдайлар-датуындайды:

• материалды жауапты және баскд да түлғалармен берілген ақтау құжаттары аудитормен есептелмесе;

• аудитормен қолданылған тексеру әдістері күмән тудыр-ғанда;

• айыпталушынын (сотталушының) сот-бухгалтерлік сарап-таматағайывдауы туралы негізді өтініші болса немесе аудитор-дың қорытындысына кдрсы дәлелді қарсылықтары болса;

• баска саладағы сарапшының қорытындылары нәтижесінде бухгалтерлік сараптама тағайындау қажеттілігі туындаса.

Тергеушінің немесе сотттың бастапқы сот-бухгалтерлік са-раптамадан басқа да, косымша немесе қайталама сараптама та-ғайындау құқығы бар.

ІКосымша бухгалтерлік сараптама мынандай жағдайларда тағайындалуы мүмкін: • бухгалтерлік сараптама актісін алғаннан кейін сот немесе тергеу оргавдарында іске қатысты сұрақтар туындаса; • сарапшының берген қорытындысы толык емес деп танылса; Сарапшының корытындысы негізделмеген жағдайда қайта-лама сот-бухгалтерлік сараптама тағайындалады, оған төмеңдегі-лер себеп болуы мүмкін:

• іс жүргізу нормаларының елеулі бүзылуы;

• зерттеу әдістемелерінің қате болуы;

• іс үшін аса маңызы бар сұрақтарды шешу барысында са-рапшылардың арасында өзара келіспеушіліктердің туындауы;

• тергеушінің қойған сұрақтарына сарапшы жауап бере ал-мауы;

• зерттеу процесі жеткіліксіз баяндалса жөне сараптама актісінің қорытынды негізін дұрыс түсіну мүмкін емес жағдайда;

• тергеуші сарапшының кәсіби қүзыреттілігіне күмәнді болу жағдайлары.

Сұрақтарды қою сот-бухгалтерлік сараптаманы тағайындау-дың маңызды элементі болып табылады. Тергеушінің немесе соттың сұрақтары сараптамалык зерттеу шегін көрсетеді және олар сұрақтарды дұрыс қоюға, сондай-ақ бухгалтерлік сарапта-маны жүргізу уақыты мен сапасына, зерттеу жүргізудің толык-тығына байланысты болып келеді. Тергеліп отырған істің ерекшелігі мен фактілік айырмашылықтарына байланысты са-рапшы-бухгалтердің қорытындысы мен қойылатын сұрақтар-дың сипаты әрбір нақты іс бойынша әр түрлі болып келеді. Сол | себептен де сот-бухгалтерлік сараптаманың жаңа мүмкіндіктері

мен сарапшылар шеңберінде шешілетін сүрақтардың шартта-рымен тергеуші немесе сот толық танысқан кезде ғана сұрақ-тар дұрыс қойылады. Сұрақтарды қою тәртібі төмендегідей бо-лып келеді:

• сүрақтар сарапшы-бухгалтердін кұзыреті шегінде қойылуы тиіс. Олар дәлелдемелерді бағалауға және лауазымды түлғалар-ды зани түрғыда саралауға қатысты болмауы керек;

• тапсырманын шегін дұрыс түсіну үшін сарапшыға қойыл-ған сүрақ нақты болуы тиіс. Оларда тексеруге жататын кәсіп-орынның атауы, лауазымды немесе материалды жауапты тұлға-ның аты-жөні және тексеру кезеңіндегі әрекеттерін көрсететін нұсқаулықтар беріледі;

• сұрақтарды күрделендірудің қажеті жоқ. Олар тергеліп отырған істің мән-жайларынан туывдауы қажет және оны шешу үшін маңызды мәнге ие болуы керек;

• сұрақтар логикалық кезектілікпен баяндалуы тиіс. Қарастырып отырған іс мәселелерінің сипатына байланыс-

ты сарапшының алдына қойылатын сұрақтарды төмендегідей үш топқа бөліуге болады.

Бірінші топқа, есептік және тіркеу жазбалары мен бастапқы құжаттағы мәліметтердің сәйкес еместігін анықтау мәселелері жатады. Осыған байланысты сарапшының шешуіне қойылатын сұрақгар:

— есептік және тіркеудегі жазбалар бастапқы құжаттамалар-дағы мәліметтермен сәйкес келе ме, егер сәйкес болмаса жіберілген ауыткулықтар келтірілген шығын сомасының жоға-рылауына (немесе төмендеуіне) калай әсер етті;

— синтетикалық есептін, деректері бастапкы кұжаттар мен аналитикалық есепке сәйкес келе ме, егер сәйкес келмесе есептік көрсеткіштерін бүрмалау қандай сомада жасалған;

— өнімді шығаруға байланысты қорытынды көрсеткіштер құжаттамалық деректерге сәйкес келе ме, сәйкес келмесе қан-дай бүрмалаушылықтар жасалған;

— шаруашылық есепте жіберілген ауытқулықтар (төмендету немесе жоғарылату) қандай шаруашылық операцияларымен байланысты;

— қаңцай шаруашылык операциялар бойынша аналитикалык, есептің көрсеткіштері синтетикалық есептің көрсеткіштеріне сәйкес келмейді;

— есептік деректердегі сәйкессіздіктер қандай уақыт кезең-дерінде болған және т.б.

Екінші топқа, сот-бухгалтерлік сараптама жүргізу арқылы шешілетін келесідей мәселелерді, яғни бухгалтерлік қүжаттар бойынша ақша каражаттары мен тауарлы-материалдык күнды-лықтарды қабылдау, сактау, өткізу және есептен шығаруды анықтау мәселелері жатады. Мұвда келесідей сүрақтар қойы-луы мүмкін:

— бухгалтерлік есептегі материалдарды есептеп шығару тиісті нысанда ресімделген бе;

— есептік тіркеудегі кандай жазбалар бастапқы қүжаттармен негізделмеген;

— қүндылықтарды мақсатсыз ысырап ету немесе қабылдау қандай операциялар бойынша жүзеге асырылған;

466

— дұрыс емес жасалған қүжат бойынша кднша сома берілген және т.б.

Үшінші топ мәселелері — бухгалтерлік есептің дүрыс жүргі-зілу жағдайларын және тауарлы-материалдық қүвдылықтар мен ақша қаражаттарының жеткіліксіздігін немесе артықшылықтар-дың болуын анықтауды арнайы қиывдататын жағдайларды анықтаумен байланысты.

Сарапшының шешуіне төмендегідей сүрақтарды қоюға бо-лады:

- нақты шаруашылық операция бойынша бастапқы және жиынтық кұжаттар дұрыс ресімделген бе;

- қүндылықтарды қабылдау және еткізу кезівде есептіліктің қандай талаптары орындалмаған;

- бухгалтерлік кұжаттарды толтыру кезінде қандай ауытқу-лықтар жіберілген;

— аналитикалық есептілік жүргізу кезінде қавдай ережелер сақталынбаған;

— калькульяция жүргізу кезінде қавдай ережелер сақталын-баған;

- нақты шаруашылық операция бойынша бухгалтерлік есепті жүргізу әдістемесі сақталынған ба;

- заңсыз операцияларды анықтауды қиындату үшін жасал-ған кедергілер бухгалтерлік есеп жүргізу тәртібінен қандай орын алады;

- ревизия немесе аудит қорытындылары дұрыс па;

— ревизия және аудиттің материалдары жеткілікті ме;

— бухгалтерлік есеп жүргізудің және мекеменің қойған қан-дай талаптары сақталмаған және т.б.

Жоғарыда берілген сұрақтар емірде кеңінен таралған. Белгілі бір іс жағдайына және ситуациясына байланысты басқа да сұрақ-тар қойылуы мүмкін. Сүрақтар нақты әрі анық болуы және олар сарапшы-бухгалтердің құзыретіне қатысты болуы керек. Кейбір кездерде сарапшы-бухгалтердің құзыреті шеңберіне кірмейтін сүрақтар қойылады. Мысалы, мекемеге келтірілген заладцар мен шығындарға материалды жауапты түлға кінәлі ме, сондай-ақ материалды жауапты немесе лауазымды адамдар жағынан ықпал етушілік орын алды ма? - деген сүрақтар қойылады. Мүндай жалпы сұрақтарды шешу сарапшы-бухгалтердің кұзыретіне

467

Сот-бухгалтерлік сараптама тағайындау кезінде оларға жіберілетін материалдарды дайындау. Жоғарьща көрсетілген сұрақтармен қатар, тергеуші сарапшы-бухгалтерлерге іске қажетті барлык материаддарды жіберуге міндетті.

Сарапшы-бухгалтерлерге төмендегідей материалдар жібе-рілуі тиіс:

— бухгалтерлік есептің бастапқы құжаттары (оған наклад-нойлар жатады);

— есептік регистрлер, ордерлер, журналдар, басты кітап;

— бухгалтерлік есептегі баланс, есептілік.

Сонымен катар, кейде сарапшыларға бұл құжаттардан бас-қада ҚІЖК-нің және тактика талаптары сактала отырып алы-натын материалдар, яғни электронды тасымаддаушы дискілер, дискеттер кажет болады.

Қажетті материалдар катарына сондай-ақ жедел-есептеу ма-териалдары, статистикалык есеп, калдық журналдары, инвен-таризация актілері, толык материалды жауаптылыкқа байланыс-ты жасалған шарт, еңбектік және басқа да шарт материаддары жатады.

Ревизия актілерінің, ревизияның аралық актілерінін, мате-риалды жауапты лауазымды адамдардың, жұмысшылар мен кызметкерлердің және басқа да тұлғалардың түсініктемелерінің, жауап алу хаттамаларының өз алдына ерекше манызы бар. Сон-дықтан аталған бұл материаддарда кджетті материалдар кұра-мына кіреді. Әрбір іс бойынша сарапшыға қажетті материаддар нақты іс жағдайына байланысты жіберіледі. Барлық жағдайда қажетті материаддар тізімін тергеушілер немесе соттар ездері анықтайды. Материалдарды дайындау кезінде олардың толык-тығын камтамасыз ету үшін тергеліп отырған іске маман-бух-галтерді қатыстыру кджет. Қарау, тінту, алу әрекеттерін жүргізу барысында, олар қандай құжаттарды, материалдарды алу қажетгігін көрсетіп көмектеседі. Ол шаруашылық-операциялар қандай құжаттардан керініс табатындығын, қандай кұжаттар өзара байланысты екендігін және тағы басқа да жағдайларды анықтай алады.

468

Егер тергеуші сарапшыға кажетті материалдарды жібермеген жағдайларда, сарапшы ендірісті тоқтатып қажетті материалдар-ды тергеушіден талап ете алады.

Сот сараптама орталығының тәжірибесі көрсететіндей тағай-ындалған экономикалық сараптаманың басым көпшілігі, яғни 100%-ға жуығы қосымша материалдарды талап етуге мәжбүр болатындықтарын көрсетеді.

Қаржы-эконамикалық сот сараптамасы. Бұл сараптаманың пәні болып — кәсіпорын, мекеме, ұйымдардың экономикалық және қаржылық мүлкін көрсететін жағдайлар табылады. Оны тағайындау кажеттілігі жалған банкроттыққа ұшырау, салық төлемеуге, несиені қайтармауға, заңсыз жекешелендіруге; бөтеннің мүлкін ұрлауға байланысты қылмыстарды тергеу кезінде туындайды. Қаржы-экономикалық сараптама келесідей екі түрге бөлінеді: 1) қаржы-несиелік зерттеу; 2) қаржы-өнді-рістік зертгеу.

Қаржы-несиелік сараптамалар ақша корлары мен несиелерді қалыптастыру, бөлу және жүмсау негізділігін зерттеу үшін қажет. Мүвдай жағдайларда мынандай сұрақтар қойылады:

— банктен алынған несие негізді ме;

— банктен несие алу үшін қавдай жалған мәліметгер берілген;

— несие қаржылары орынды жұмсалған ба;

— несие ресурстары мен ақша қорларын қүру және пайдала-ну негізді ме;

— несиеге байланысты пайыздар дүрыс есептелінген бе;

— несиені дер кезінде етемеуге байланысты келтірілген за-лалдардың пайыздық соммасы қанша;

— кәсіпорын алған несиесіне төлемді дұрыс төледі ме;

— қаржы-несиелік жоспарлар дұрыс рәсімделген бе, дұрыс рәсімделмесе, ол неден көрініс табады және қалай сипатталған.

Сараптаманын екінші түрі мекеменің қаржылық жағдайын анықтау мақсатында жүргізіледі.

Қаржы-экономикалық сараптама тағайындауға байланысты темеңдегідей сүрақтар қойылуы тиіс:

— экономикалык кврсеткіштер дүрыс жасалынған ба;

— смета (болашақта кететін шығындар мен табысқа түсетін қаржылардың есебі) дүрыс жасалған ба;

469

— жұмысшыларға берілетін еңбекакы мен сыйақылары дұрыс бөлінген бе;

— қаржы жоспары негізді ме, мысалы, тасьшалдауға байла-нысты.

— шикі затгар мен материалдардың бағасы дұрыс есептелген бе;

— енім бірлігінің өзіндік құны дұрыс койылған ба;

— өндірістегі үздіксіз шығындардың есебі дұрыс жүргізілген бе;

— өзіндік қүнына калькуляция дұрыс жасалынған ба;

— салыкдұрыс аударылған ба.

Сот-бухгалтерлік сараптамаға қарағанда бүл сарпатама түріне материалдарды дайындау аукымы кең. Зерттеу матери-аддарына келесілер жатады: бухгалтерлік операцияларды жүзеге асыратын кәсіпорын, мекеме, үйымдардың барлык шаруашы-лық операциялары; аталған кәсіпорын мекеме, ұйымдардың қүжаттамалары, яғни бухгалтерлік есеп кұжаттарымен қатар экономикалық мазмүндағы қүжаттамалар.

Технологиялық сараптама бухгалтерлік немесе қаржылық сараптамалар тағайындалмай тұрып, немесе олармен бір уакытта да тағайындалуы мүмкін. Технологиялық сараптама қорытын-дылары бухгалтерлік және қаржылык сараптамалар жүргізуге негіз болуы мүмкін. Өз кезегінде товартану сараптама қоры-тындылары технологиялық сараптама жүргізу үшін өте қажет.

Технологиялық сараптама жүргізу аркылы төмендегілер анықталады:

— шығындар бекітілген нормамен сәйкес келетіндігі, бол-маса келмейтіндігі;

— үсынылып отырған өнімді дайывдау кезінде қандай тех-нологиялык өндірістердің бұзылуына жол берілгендігі;

— технологиялық қүрал-жабдықтардың жарамдылығы неме-се жарамсыздығы, егер жарамсыз болса өндіріліп отырған өнімнің сапасына әсер ететіндігі, болмаса әсер етпейтіндігі;

— өлшеуіш құралдарының жарамдылығы;

— өнімді сақтау жағдайларының камтамасыз етілгендігі не-месе камтамасыз етілмегендігі және олардың бұзылуына сеп болғандығы;

470

— ұсынылып отырған өнш толық ендеу циклынан өткен, етпегендігі, егер толық өтпесе өндіріс циклінің қай кезеңінде технологиялық процесс тоқтатылғандығы жөне т.б.

Сот-қүрылыс сараптамасын үш түрге бөліп көрсетуге болады:

1) күрылыс-экономикалық;

2) қүрылыс-тауартанымдық;

3) қүрылыс-техникалык.

Бірінші жағдайда — сараптаманың пәні қүрылыстың: баға-сын, есебін, ондағы есептік қүжатгамаларды дүрыс жүргізу жағ-дайларын анықтаумен байланысты болады.

Бұл жағдайда сәйкес қойылатын сұрақтар:

— сметалық қүжаттамалар дүрыс әрі негізді жасалынған ба және олар мемлекеттік стандартқа сәйкес келе ме;

— кабылдау актілері мен смета құру кезіндегі бағалау дұрыс па, негізді ме;

— күрылыс-монтаждық, құрылыс-жөндеу жұмыстарын жа-саудағы шарттык баға негізделген бе;

— фактілік бағасы қандай;

— базар бағасы қандай;

— орывдалған жұмыстың көлемі және бағасы қандай;

— құрылыс материалдарының бағасы қандай;

— қауіпсіздік ережелері мен еңбек шарттары сақталған ба;

— қүрылыс материалдары жобаға, нормаға сәйкес пе және т.б. Екінші және үшінші жағдайларда сараптама жүргізу бары-

сында анықтауға жататын жағдайлар: нақты орындалған қүры-лыс-монтаждық немесе қүрылыс-жендеу жұмыстарының келемі қавдай;

— құрылыс-монтаждык жұмыс немесе құрылыс-жөндеу жұмыс сапасы қавдай;

471

— орывдалған қүрылыс-монтаждық жұмыс нормаға сәйкес келе ме;

— құрылыс-монтаждық жұмыстар жобаға сәйкес келе ме, егер сәйкес келмесе кандай сәйкессіздік сипатына ие;

— жобадағы сәйкессіздіктердің зардабы қандай болуы мүмкін;

— жобада кдрастырылмаған пайдаланылатын құрылыс мате-риалдары қавдай зардап әкелуі мүмкін;

— күрылыста қандай техникалық қателіктер жіберілген;

— олар немен негізделген: жобамен бе, әлде құрылыс-мон-таждық жұмыстармен бе;

— құрылыстың бүзылып кирауы мен техникалық жобаның арасында себепті байланыс бар ма;

— бүзылып қирау қүрылыс-монтаж жұмыстарымен байла-нысты ма;

— кұрылыс-монтаждық немесе құрылыс-жөндеу жұмыста-ры кезівде еңбек қауіпсіздік ережелері сақталған ба:

— құрылыс материалдарын пайдалану кезінде олардың са-пасының өзгеруі мүмкін бе;

— жер учаскесінің шекарасы қүжаттар мен нормаларға сәйкес келе ме және т.б.

Материалды дайындау. Құрылыс сараптама тағайындау кезінде: жобаланған-сметалық құжаттама; қабылдау және ба-ғалау актісі; қүрылыс-монтаждык және құрылыс жөндеу жұмыс-тарының бақылау өлшемін тексеру актілері; қүрылыс-монтаж-дық және құрылыс жөндеу жұмыстары бойынша материалды-техникалык есебі; қүрылыс объектілерінің, бұзылып қираған ғимаратгардын, үлгісін; инженерлі-техникалык зерттеу қоры-тывдылары; жерді мүрагерлікке қалдыру (алу) актісі және оның техникалык паспорты; апатқа, бақытсыздық жағдайға үшырау актілері және басқа да кылмыстық іс материалдарын (оқиға бол-ған жерді қарау, жауап алу хаттамаларын) жіберіледі.

Биалогиялық және басқа да сараптамалар. Кейде экономика-лық, әсіресе экологиялық сипаттағы қылмыстарды тергеу ба-рысында өндірісте биологиялық сараптаманың әр түрлі түрлерін жүргізу қажеттілігі туындайды.

Бүл сараптама түрінің объектісіне тірі ағзалар, өсімдіктер мен жануарлар жатады. Мысалы, агротехникалықсараптамажүргізу

472

арқылы түқымды егуге дайындау, оны өсіру, сақтау, астықты тасымалдау тәртіптерінің сақталуын, сонымен қатар астықтың сапасыздану себептерін аныктауға болады. Агробиологиялық сараптама кемегімен астықтың түрі, сорт ерекшеліктері немесе басқа да дақылдар мен олардың өзгеріске үшырау себептері анықталады. Зоотехникалық сараптама арқылы малдың қыры-луыньщ, өлімінін. себептерін және малды асырап-күту мен карантиндік тәртіптерді сақтамау жағдайларын анықтауға бо-лады. Ал ветеринарлық сараптама жүргізу жолымен малдың ауруы немен байланысты екендігі, маддың еті пайдалануға жа-рамдылығы немесе жарамсыздығы және т.б. анықталады.