Тақырып 1 Криминалистиканың пәні, жүйесі, әдістері мен міндеттері. Криминалистикалық идентификация және диагностика

Қылмыскерлерді және ұрланған заттарды ізін суытпай тұрып тез арада табу үшін іздестіру кызметіндегі иттерді қолдану жақсы нәтиже береді.

Техникалык құрал-саймандар және әдістердің көмегімен жүргізілген қарау әрекеті тергеуді жүргізуші түлғаға басқа жолмен анықтауға мүмкін болмайтын дәлелдемелерді алуға жол береді.

Қарау барысында:

• ұрлық объектісі болып не табылады;

• ұрлық орнына кылмыскер қай жақтан кіріп, қай бағытта жасырынды;

• тауарлы-материалды қүндылықтар орналасқан жерге кіруде қылмыскер қандай әдіс-тәсілдер мен техникалық құрал-саймандар колданған;

• техникалық құралдар ретінде қандай саймандар мен құралдар колданылған;

• қылмыскер қандай әрекеттерді және қавдай кезектілікпен қолданған т.б

Жәбірленушіден жауап алу кезінде келесі мәселелер анықталады: қылмыс қайда және қашан жасалғаны, нақты не ұрланғаны, ұрланған заттардың айрықша белгілері кандай; отбасының мүшелері және олардың үрлық болған кезде кайда болғаны; ұрлық кезінде пәтер жабық тұрды ма (жабық түрса қалай), кілттер қайда түрды; олар түрған жер туралы кім біледі, үйде ешкімнің жоқ екенін кім біледі; ұрланған заттарға кім кызығушылық білдірді; жәбірленушілер ұрлық жасады деп кімді ойлайды. Жәбірленушіден жауап алу кезінде жоғалған заттарды отбасы мүшелерінің бірі немесе оның кдйда түрғанын білетін және пәтерге кіре алатындардың біреуі алды ма деген негіз жоқ па екенін анықтау керек.

Мемлекеттік және қоғамдық мүлікті ұрлау істері бойынша материалды жауапты тұлғалардан (дүкеннің, қойманың, базаның меңгерушісі, сатушылар), сонымен катар ұрлық жасалынған объектіні күзеткен адамдардан жауап алынады. Материалды жауапты тұлғалардан ұрлық болғаны кашан анықталды, оны кім және қалай анықтағаны; нақты қандай құндылықтар ұрланған, олардың құны және ерекше белгілері; құндылықтар қай жерде сакталынған және оның орналасқан жері туралы кім білгені; объект күзетілді ме, егер күзетілсе қалай; полиция келгенге дейін объектіге өзгерістер енгізілген жоқ па; объектіні сұрастырған немесе ұрлық болғанға дейін, ұрлық болған кезде жанында адамдардың болған-болмағанын; жұмыс тәртібі және одан ауытқушылықтардың болғанын; бұрын ұрлық немесе үрлыкка оқталу болған-болмағаны анықталып сұралады.

Ұрлықты өз көзімен көргендерден өздері куә болған мән-жайлар және ұрлықты ашу үшін маңызы бар мән-жайлар бойынша жауап алынады. Сезіктілерді аныктаған және ұстаған жағдайда бірден жеке тінту жургізіледіі сонымен қатар, тұрғылықты және жұмыс орны бойынша тінту жүргізіледі.

Сезіктіден жауап алу ол ұсталғаннан кейін және ұстау негізін тексеретін және ұрлыққа қатыстылығын керсететін жағдайларды анықтауға мүмкіндік беретін тінту әрекеттерінен кейін жүргізіледі.

Кейбір тергеу ситуацияларында ұрлық істері бойынша ал-ғашкы тергеу әрекеті ретінде тану үшін көрсету жургізіледі. Мұндай жағдай сезіктіні қылмыс үстінде немесе ұрлық жасағаннан кейін бірден ұстағанда болуы мүмкін. Тану үшін осы қылмыс бойынша сезікті деп танылған адам немесе одан табылған заттар мен қүндылықтар көрсетілуі мүмкін.

Үрлық істері бойынша кейінгі тергеу әрекеттеріне айыпталушыданжауап алу, беттестіру, тергеу эксперименті, тану ушін көрсету, сараптама тагайындау және жургізу, айгақтарды оқига болган жерде тексеру мен нақтылау жатады.
4. Тонау - бұл бөтеннің мүлкін ашық түрде үрлау, яғни осы мүлікті иемденуші тұлғалардың және басқа азаматтардың көзінше ұрлау. Мүлік иелері және басқа тұлғалардың катысуын ұрлаушы түсінеді, бірақ саналы түрде ескермейді.

Қарақшылық - бұл бөтен мүлікті ұрлау мақсатында шабуыл жасауға ұшыраған адамның өмірі мен денсаулығына қауіпті күш көрсетумен немесе осындай күш қолданамын деп қорқытумен ұштасқан шабуыл жасау.

Тонау мен қарақшылық бір объектіге, яғни меншік иесінің мүліктік құқығына қол сұғу. Қарақшылық кезінде, сонымен қатар қол сұғу объектісі болып, иелігіндегі мүлікті иемдену мақсатымен шабуыл жасалатын тұлғалардың өмірі және денсаулығы табылады.

Тонау да, қарақшылық та жай (қарапайым) және сараланған болып бөлінеді. Тонаудың жай формасында мүлікті ұрлауда күш қолданбайды. Ал сараланған түрінде күш көрсетумен немесе оны қолданамын деп қоркыту әрекеттерін жасауы мүмкін. Алайда қарақшылықтан айырмашылығы, бұл күш көрсету жәбірленушінің өмірі мен денсаулығына қауіпті болып табылмайды.

Қарақшылықпен шабуыл жасау кылмыстарының ауырлататын жағдайларда жасалуы: адамдар тобының алдын ала сөз байласуы арқылы; қару немесе қару ретінде пайдаланатын заттарды қолданумен; тұрғын, қызметтік, өндірістік үй-жайға немесе қоймаға заңсыз кірумен жасалған қарақшылық; үйымдасқан топпен; денсаулыққа ауыр зиян келтірумен абайсызда жәбірленушінің өліміне әкеп соккан қаракшылық. Сонымен қатар, қарақшылык аса қауіпті рецидивиспен жасалған және қайталап жасалынған қарақшылык, мүлікті ірі мөлшерде ұрлау жатады.

Занда аталған тонау мен қарақшылық белгілеріне талдау жасау осы қылмыстарды бір-бірінен ажыратып қарастыруға негіз ғана болмай, сонымен бірге тергеу барысында шешілетін мәселелер шеңберін анықтауға негіз болады.

Ең алғаш шешілетін мәселеге - қылмыстың барлық болған жағдайларын анықтау жатады. Қарастырылып отырған қылмыстарға қатысты бұл ең алдымен қарау жүргізіліп жатқан себепке байланысты қандай оқиға орын алғанын (тонау немесе карақшылық па, жай немесе сараланған түрі ме және т.с.с), бұл оқиға қандай нақты көрініс тапқанын анықтау керек.

Аталған мәселелерге сәйкес, алдын ала тергеудің алғашқы іздестіруге, бекітуге және алынуға жататын іздердің анықталады. Оларға мына іздер жатады: тонауды немесе карақшылық шабуылын анықтайтын немесе жоққа шығаратын іздер, сонымен бірге, оқиға болған жерді қарау кезінде инсценировкаланған қылмыстың ұйымдастырылғанын көрсететін іздер; қылмыскердің әрекет жасау тәсілін, ашық түрде мүлікті ұрлаудың немесе карақшылық шабуылдың мазмұнын сипаттайтын; қылмыстық іс-әрекет жасау кезінде күш қолданғаны немесе қолданамын деп қорқытуын сипаттайтын; тонау немесе қарақшылық шабуыл жәбірленушілерге қатысты жасалғанын сипаттайтын және жәбірленушінің тонау мен шабуыл кезінде жасаған іс-әрекеттерін сипаттайтын; тонаудың немесе қарақшылық шабуылдың мақсаты болып нақты не табылды, қандай заттар мен күндылықтар тоналды, олардың кейінгі тағдыры қандай екенін анықтауға мүмкіндік беретін жағдайларды анықтау қажет. Мұндай мәліметтер қылмысқа кінәлі айыпталушының жалған алибиін әшкерелеуге маңызды болып есептелінеді.

Тонау мен қарақшылық шабуылдары қылмыстарын ашуға мүмкіндік туғызатын дәлелдемелермен қатар, осы қылмыстардың жасалуына әсер еткен себептер мен жағдайлар туралы қорытынды жасауға негіз болатын дәлелдемелерді және оларды болдырмау шараларын анықтау керек.

Басқа кылмыстармен салыстырғанда тонау мен қарақшылық шабуылдың бірқатар ерекшеліктері бар:

• әдетте бұл қылмыстар топпен жасалады;

• алдын ала дайындық жұмыстары жүргізіледі;

• жылдам, дөрекі және қатаң түрде жасалады;

• оқиға болған жерде заттай дәледдеме ретінде танылатын заттардын көлемі шектеулі болып келеді.

Қарақшылық шабуылдың бір топ адамдармен алдын ала дайындалып жасалуы осы қылмыстарды ашу мен алдын алу мақсатында жедел-іздестіру шараларын белсенді түрде колдануға мәжбүр етеді. Қарақшылық кенеттен, қару-жарақ колданып жасалғандықтан жәбірленушілер көбінесе қылмыскерлерді толық аныктап, көре алмайды, бүл кейіннен оларды іздестіру мен тану үшін көрсету кезінде қиындықтарды туғызады. Осыған байланысты тонау мен қарақшылық қылмыстарын тергеу бірқатар талаптарға сәйкес жүргізілуі тиіс:

• тергеудегі жылдамдық пен жеделділік;

• тергеу барысындағы тергеу әрекеттері мен жедел шаралардың өзара байланыстылығы;

• криминалистикалық техника тәсілдерін белсенді қолдану;

• қылмыстық тіркеу мүмкіндіктерін кеңінен қолдану. Тонау және қарақшылық шабуылды жасау кезінде қылмыстық қол сұғушылықтың тікелей объектісі болып мемлекеттік, қоғамдық және азаматтардың жеке және өзіндік меншіктері табылады.

Алдын ала дайындық жүмыстарын жүргізу - аталған кылмыстардың көбісіне тән қасиет. Қылмыскерлер алдын ала қылмыс жасау орнын (дүкен, қойма, пәтер) немесе шабуыл жасауға ниеттенген түлғаны белгілейді (инкассатор, сатушы, күзетші), қылмыс жасауға қажетті құралдарды дайындайды (бүзу құралдарын, атыс немесе суық қаруларды), көлік құралдарын дайындайды, өзара рөлдерді беледі, ұрланған заттарды жасыру мен өткізу жерлерін іздестіреді.

Тонау және карақшылық шабуылдар, тәжірибе керсеткендей, көбінесе екі-үш немесе төрт адамнан түратын топпен жасалады. Қарақшылықпен жасалатын топтар көбінесе тұрақты болып келеді және олармен бірнеше кылмыстар жасалады. Бүл топтарды бұрын сотталған трасологияның, дактилоскопияның, баллистиканың мүмкіндіктерін, ауызша суреттеудің маңызын білетін кылмыскерлер басқарады.

Дүкен, банк кызметкерлеріне, инкассаторларға шабуыл жасауға мұқият дайындалады.

Пәтер тұрғындарына немесе күзетшілерге шабуыл жасауда олар үй-жайға кедергісіз кіру мақсатымен ездерін жеке меншік пәтерлер кооперативтерінің (КСК), газ қызметкерлері, энергия жабдықтау, полиция, өрт пен сақтандыру кызметінін екілі ретінде, жәбірленушінің отбасы мүшесі жүмыс істейтін өнеркәсіптің екілі ретінде атайды. Егер қылмыс ашық жерлерде жасалынса, шабуыл кенеттен артқы жағынан немесе торуылдан (құрылыстың бүрышынан, бұталардан немесе жекелей түрған ағаштардан) жасалады. Жәбірленушіге күдік тудырмай қасына келу үшін қылмыскерлер шылым тұтатып алуға, жолды көрсетіп жіберуді немесе өзге де назарын аударатын сұрақтарды қояды. Әңгіме басталып кеткен уақытта олар жәбірленушіге жақындап, шабуыл жасайды.

Тонау және қарақшылық шабуылдын құрбандары көбінесе әйелдер немесе мас күйінде болып қарсылық көрсете алмайтын ер адамдар болады.

Тонау және қарақшылық шабуылдарда әдетте теріден жасалған бүйымдар, бағалы заттар, ақша, хрусталь, суреттер, антиквариатты бұйымдар, тұрмыстық техника және жоғары сұраныстағы заттар мен құндылықтар ұрланады.
5. Тонау және қарақшылық шабуылдары бойынша қылмыстық іс көбінесе жәбірленушінің езінің арызымен, ал егер шабуыл кәмелетке толмағандарға немесе әйелдерге қарсы жасалса және олар қорқыныш сезімінде болып жасалынған қылмыс туралы өздері арыз бере алмаса, туысқандарының, көршілерінін арызы бойынша қозғалады. Күзетшілерге шабуыл жасалынған кезде қылмыстық іс олардың арызы немесе лауазымды тұлғалардың хабарлауы бойынша козғалады. Жәбірленушілердің емдеу мекемелеріне келіп түсуінен анықтама және тергеу органдары қарақшылық шабуылы туралы есту жағдайлары да кездеседі. Егер жәбірленушінің нашар хал жағдайына байланысты жауап алу мүмкін болмаса және іс бойынша куәлар жоқ болса, қылмыстык іс емдеу мекемелерінен алынған хабарламаларының немесе оқиға болған жерді қарау нәтижелері негізінде қозғалады.

Тонау және қарақшылық шабуыл істері бойынша алғашқы тергеу әрекеттерінің кезектілігі, көбінесе, кылмыс жасау үстінде ұсталған қылмыскерге қатысты немесе жасалған қылмыс фактісі бойынша қылмыстық істің козғалуымен тікелей байланысты.

Тергеу ерекшеліктерінің қатарына уақыт факторын есепке алу маңыздылығын және осымен байланысты жедел-тергеу тобының оқиға болған жерге шығуға жоғарғы деңгейдегі дайындығын қамтамасыз ету қажеттілігін жатқызуға болады. Тонау және қарақшылық шабуылы тез арада жасалынатын қылмыстар қатарына жататынын ескеру керек.

Тергеудің алғашқы кезеңіндегі тергеу ситуациясы тергеушінің іс-әрекетінің алгоритмін анықтайды.

Тонау және қарақшылық шабуылдарын тергеудің алғашқы кезеңіндегі біртектес тергеу ситуацияларына келесілер жатады:

• тонауды немесе карақшылық шабуылды жасаған тұлға қылмыс үстінде немесе оны жасағаннан кейін бірден ұсталса;

• тергеушіде қылмыстық жазаланатын іс-әрекетті жасаған тұлға жөнінде жеткілікті мәліметтер бар, бірақ ол әлі ұсталынбаса;

• қылмыс жасаған тұлға жөнінде мәліметтер болмаса. Егер тонау немесе қарақшылык шабуылы туралы хабар жәбірленушіден тез арада түссе, тергеу әрекеттерінің тәртібі келесідей болу керек: ізін суытпай сезіктіні ұстау, жәбірленушіден жауап алу, тану үшін көрсету, жәбірленушіні және сезіктіні куәландыру, оқиға болған жерді қарау.

Жәбірленуші мен өз көзімен көрген-куәлардан жауап алу кезінде шабуылдың жағдайлары, қылмыскердің ерекше белгілері, сонымен катар, ұрланған заттардың белгілері мен бағасы анықталады.

Егер кылмыстық іс қылмыстың жасалу фактісі бойынша қозғалып жатса, онда тергеу әдетге, жәбірленушіден жауап алудан, оқиға болған жерді қараудан, киімді қарау және жәбірленушіні куәландырудан, жәбірленушіге сот-медициналық сараптама тағайындаудан, ез көзімен көрген-куәгерлерден жауап алудан басталады.

Жәбірленушіден жауап алу кезінде тонау немесе қарақшылық шабуыл ол үшін әр уақытта кенеттен болған жағдай екенін ескеру керек. Қарсы алдынан қылмыскерді, әсіресе қаруланған қылмыскерді көргенде, жәбірленуші сасқалақтап қалады. Кейбір жәбірленушілер қоркыныш сезімінен белгілі бір уақытқа есінен танып қалады, ал есін жинап бұл жағдайда не істеу керектігін: көмекке шақыру керек пе, қарсылық көрсету керек пе, қылмыскерге затты ешбір қарсылықсыз беру керек пе, әлде қашу керек пе екендігін ойлағанша біраз уақыт өтеді, ал бұл уақыт қылмыскердің қажетті құндылықтарды алып жасырынуына жеткілікті болып табылады. Жәбірленушінің есінен танып қалуы және өзінің кейінгі әрекетін ойластыруы айналасында болын жатқан оқиғаның мән-жағдайларына көңілін жинақтап карауға кедергі жасайды. Сол себептен де, жәбірленуші іс үшін маңызы бар мән-жайларды есінде сақтай алмайды.

Бұл психикалық жағдай жауап алу кезінде міндетті түрде ескеріліп, сәйкесінше бағалануы керек. Жәбірленушінің сасқалақтау нәтижесінде қылмыскердің ерекше белгілерін, қару түрін және езге де қылмыс оқиғасының мән-жайларын көре алмауы мүмкін. Сондықтан қанша сұрақ қойылса да нәтижесіз болады. Жәбірленуші инсценировкаланған кылмыстың ұйымдастырылуында сезікті болып қалуы да мүмкін. Сондықтан да жәбірленушінің керсетпелеріне баға беруде ол шын мәнінде болған мән-жайды барлық уақытта қабылдап және оны айтып бере алмайтындығын ескеру керек. Мысалы, шабуыл қылмыстық топпен жасалғанда, жәбірленушіге қылмыскерлер көп болып көрінуі мүмкін. Қылмыс құралдарын сипаттауда кателіктер жиі жіберіледі. Қылмыскердің қолынан көрінген кез келген жылтыраған затты атыс кдруы немесе пышақ деп кабылдау жағдайлары жиі кездеседі. Қылмыскерлер тапаншаның орнына ағаш макеттерін, ойыншық тапаншаларын немесе езге де каруға ұқсайтын заттарды қолданған жағдайларда кателіктер кетуі мүмкін.

Көп жағдайларда жәбірленуші қылмыскер оған шабуыл жасалғандығы туралы бірден хабарлайды. Сондықтан алғашқы жауап алу кезінде жәбірленуші өзіне-өзі келе алмайды: жылайды, қылмыскердің дөрекілігіне ашуланады, қоркыныш сезімінде болады, ұрланған қүндылықтардың жоғалғанына көне алмайды, алынған дене жарақаттарынан ауырсынады. Осы психологиялық жағдайды ескере отырып, жәбірленушіні жауап алар алдында жұбату керек, оған қауіптің өткендігін және барлық көңілін болған мән-жайды, әсіресе қылмыскерді іздеу мен әшкерелеуге маңызы бар мән-жайларға аса назар аударып есіне түсіру керектігін түсіндіру қажет.

Жәбірленушіден жауап алу барысында келесілер анықталады: тонау немесе қарақшылық шабуыл қай уакытта және кай жерде (қала, ауыл, көше) жасалды; жәбірленуші ол жерде қандай жағдайлармен жүргендігі және қай жерде шабуылға ұшырады; қандай жағдайда ол қылмыскерді көрді, оның артынан біреудің аңдып келе жатқандығын байқамады ма; қылмыскердің іс-әрекеті қандай болды, құнды заттарды беруді талап етті ме, әлде жұлып алды ма, егер қылмыскерлер бірнешеу болса, онда олардың арасында қандай әңгіме болды, олар бір-бірін аты-жөндері бойынша немесе лақап аттарын атаған жоқ па, кандай заттармен қорқытты, бұл заттардың белгілері; қандай заттар тоналды, олардың жекелеген белгілері немесе зауыттық нөмірі қандай еді.

Киімді қарау мен жәбірленушіні куәландыру. Тонау және қаракшылық шабуылдары кезінде жәбірленуші мен кылмыскер арасында төбелес болуы мүмкін. Тебелес нәтижесінде қылмыскер киімінің талшықтары жәбірленушінің киімінде қалуы ықтимал. Олардың табылуы қылмыскерді әшкерелеуде маңызды рөл атқаруы мүмкін, сондықтан жәбірленушінің киімін мүмкіндігінше тезірек тексеруге жіберу керек. Қарау өте күшті үлкейткіштер немесе микроскоптың көмегімен жүргізіледі. Қарау кезінде ешнәрсе табылмаса, киімнің сыртқы жағын ішке қаратып, целлофанға салып, сараптамаға жібереді. Сараптамада микроталшыктарды арнайы аппараттарды қоддану арқылы іздеу жұмыстары жүргізіледі.

Киімді қарау кезінде денеге келтірілген жарақат құралдарының түрін анықтау мәселесін де ұмытпау керек.

Жәбірленушіден жауап алынғаннан кейін, ал кей жағдайарда оған дейін, оқига болған жерді қарау жүргізіледі. Оны өткізу тактикасы көбінесе ұрлық істері бойынша жүргізілетін оқиға болған жерді қарау тактикасына ұқсас болып келеді.

Сот-медициналық сараптаманы тағайындау және жүргізу жәбіренушіден мұқиятты түрде жауап алғаннан кейін қайта жауап алу; анықтама оргавдарының жедел-іздестіру мүмкіндіктері.

Ұсталғандарға тез арада жеке тінту жүргізіледі. Тінту кезінде қарулар мен оның макеттері жәбірленушіні қорқыту үшін немесе оны ұрып соғу үшін колданылуы мүмкін өзге де заттар алынады. Сонымен катар, тінту кезінде жәбірленушіден ұрла-ған заттар немесе бағалы заттар (сағат, ақша, құжаттар, әмиян, қолғаптар, шарфтар және т.б.), шабуыл жасалған немесе жаңа кылмыстың дайындалып жатқанын көрсететін ғимарат, үй-жайдың немесе жолдардың жобалары, жеке құжаттар алынады. Қылмыскерлер жеке басын анықтауды қиындату мақсатында немесе жалған құжаттардан кұтылу үшін тінту алдыңда оларды лақтырып тастауға тырысады.

Жеке тінтуден соң сезіктінің киіміне қарау жүргізіледі. Мұнда жәбірленуші киімінің микроталшықтары ізделініп, төбелестін іздері тіркелінеді: киім бөлшектері мен үзілген түймелер, толығымен немесе жартылай жұлынған қалталар, жағалар.

Сезікті мен айыпталушыдан жауап алу. Қылмыскерлер тонау немесе қарақшылық шабуылын жасамас бұрын алдын ала алибиін дайындайды: кино немесе өзге де көрініс мекемелеріне билет сатып алады немесе жұмыс уақыты кезінде жұмыс орнын қалдырып қылмыс жасаған кездерде кездеседі. Кейде қылмыскерлер туысқандарымен, таныстарымен, басқа қылмысқа бірге қатысушылармен шабуыл жасаған кезде басқа жерде болған деп көрсетпе беру туралы алдын ала келісім жасайды. Осындай қылмыскерлер тарапынан жалған жолға түсіру үшін жасалатын әрекеттері сезіктіні әшкерелеуге қиындық туғызады. Сондықтан жауап алуға дайындықты егжей-тегжейлі дайындауды талап етеді.

Сезіктіден жауап алуды қылмыс жасаған кезде кайда болғанын аныктаудан бастау керек. Егер сезікті өзінің болған жерін, көрген, сол кезде араласқан адамдарын атап керсетсе, олардың алдын ала келісіп айқындап алулары мүмкін емес детальдарға көңіл белу керек.

Қылмысқа катысқандығын мойындамайтын кейбір қылмыскерлердің берген көрсетпелерін тексеру кейде киындыққа соғады. Мысалы, сезіктінің қылмыс жасалған уақытта далада, сая-жайда серуендеген кезде, мұз айдынында немесе басқа жерде шаңғы тепкен кезде ез таныстарынан ешкімді көрмедім, куәларды атап бере алмаймын деп көрсетпе берген жағдайларда. Мүндай жағдайларды оқиға болған жерді қарау және басқа да тергеу әрекеттерін жүзеге асыру кезінде жиналған заттай немесе өзге дәлелдемелер арқылы анықтауға болады.

Осы қылмыстар бойынша заттай дәлелдемелердің көптілігі тағайындалатын сот сараптамалардың ерекшелігін анықтайды.

Криминалистикалық сараптамалардың ішінен көп жүргізілетінтердің қатарына жататындар: баллистикалық - қарудын түрін, жүйесін, калибрін аныктау үшін, оның атуға жарамдылығын, жүзеге асырылған атудың бағытын және ара қашықтығын, атыс қаруын идентификациялау үшін; суық қаруына жүргізілетін сараптама; трасологиялық - аяқкиімнің, көліктің іздерін зерттеу үшін, бүтінді бөлшек арқылы анықтау үшін; дактилоскопиялық - қол саусақтарының іздерін зерттеу үшін.

Сот сараптамасының езге түрлерінің ішінен көбінесе наркологиялық, сот-медициналық - дене жарақатының сипаты мен ауырлығын, оны келтіру уақытын және жарақат салған құралдың түрін, келтірілген жарақаттың кіру және шығу жерлерін, жарақаттың пайда болу механизмін анықтау үшін тағайындалатын сараптамалар жүргізіледі. Сонымен қатар, заттай дәлелдемелердің (кан, шаш, сілекей) сот-медициналық сараптамасы, химиялық, товартанымдық жөне айыпталушының есі дұрыстығы туралы сүрақты шешетін сот-психиатриялық сараптамалар да тағайындалады.

1. Алаяқтық қылмысының криминалистикалық сипаттамасы

2. Алғашкы тергеу кезіндегі типтік ситуациялар және

тергеу болжауы мен жоспары

3. Алғашкы тергеу әрекеттерінің тактикасы

4. Кейінгі тергеу әрекеттері

Меншікке қарсы қылмыстардың ішінде алаяқтық қылмысы сирек кездесетін, бірақ кейінгі жылдары оның есу қаркыны бірден көзге түседі. Алаяқтың қоғамға қауіптілігі күннен-күнге өсуде: бүл тектес қылмыстық әрекетгер мемлекеттік ұйымдар мен мекемелерге, коммерциялык құрылымдарға және азаматтарға үлкен материалдық зиян келтіріп, саяси тұрақсыздандыруға апаратын факторға айналып отыр. Көбінесе алаяқтық әрекетті жүзеге асырғанда қылмыстық кол сұғушылық заты болып ақша табылады. Кейбір жағдайларда алаяқтар өндірістік тауарларды, валюталарды, бағалы қағаздарды, мүлікті, зергерлік бұйымдарды, өнер тауарларын иемденеді.

Алаяқтық қылмысы әр түрлі тәсілдерімен жасалады. Алдау немесе сенімді пайдалана отырып зиян келтірудің кептен келе жатқан тәсілдеріне мыналар жатады: карта, басқа да әуесқой, құмар ойындарды («рулетка», «сүйек-бөтелке» айналдыру т.б.) ойнағанда әр түрлі айла қолдану; жасанды асыл бұйымдарды сату; жасанды ақша мен заттарды пайдалану; жалған ақша купюраларының эквивалентті емес түрлерін айырбастау; өздерін бақылау және құқық қорғау және т.б. органдарының қызметкерлері ретінде таныстыру жолымен әрекеттер жасау.

Алаяқтар жоғары кәсіпкойлығымен, техникалық, жағынан толық жабдықтануымен ерекшеленеді. Карта ойнайтындар ойынға қатысушылардың картасын көру үшін телеқондырғыларды қолданған жағдайлар да кездеседі.

Алаяқтар қоғамда болып жатқан әлеуметтік-экономикалык өзгерістерге жылдам назар аударып, қарапайым тұрғындар мен коммерсанттардың жеткілікті кұқықтық білімінің және нарықтық қатынастарға сәйкес тәжірибелерінің жоқтығын ескере отырып, нарыктағы бағалы қағаздармен, шетелмен коммерциялық байланыстарды жүргізуге, жекешелендіруге толық инвестициялармен, несиелік-банктік қызметпен байланысты әр түрлі алдау әдістерін ойластырып тәжірибеде қолдануда. Казіргі кездегі алаяктық әрекетінің өзіне тән ерекшелігі, олар занды тұлғаның атынан азаматтық-құқықтық мәмілелер жасап және қаржылық-шаруашылық операцияларды жүзеге асыруында.

Кейінгі жылдары алаяқтык қылмыстарының төмендегідей тәсілдері өте кең тараған: банктік несиелерді жалған құжаттар арқылы алу; жалған фирмалар құрып кейіннен халықтың қаражатын иелену; тұрғын үйлерді алу (сату, айырбастау, арендаға, кепілге беру) үшін жалған құжаттар жасау; банкоматтан ақша немесе сауда кәсіпорындарынан тауарлар алу үшін, біреудің немесе қолдан жасалған пластикалық карточкаларды колдану; валютаны айырбастау, шетелдік куәліктерді, визаларды рәсімдеу кезіндегі, қамтамасыз етілмеген акцияларды және құнды қағаздарды сату барысында жалған құжаттарды қолдану және т.б.

Басқа тәсілдерге тоқталатын болсақ: 1) мемлекеттік және коғамдык материалды қүндылыкты қоймалардан, базалардан және басқа да объектілерден жалған құжаттарды пайдалану арқылы алу; 2) жалған құжаттарды пайдалана отырып мемлекеттегі құжаттарды, мемлекетгік зейнетақыларды немесе әлеуметтік қамсыздандыру органдарынан басқа да төлемдерді заңсыз жолмен иелену; 3) мемлекеттік және коммерциялық банктерден әр түрлі жалған чектік құжаттарды қолдану жолымен көп мөлшердегі каражаттарды иелену; 4) мемлекеттік мүлікті жалған құжат арқылы несиеге алу немесе калған қарызды төлеуден жалтару.

Алаяқтардың ақшалай қаражаттармен жасаған қылмыстық тәсілдері банктік есеп айырысуда толық құрылымды және күрделі болып келеді. Алаяқтар қылмыстық іске кіріспес бұрын, міндетті түрде дайындық жұмыстарын жүргізеді. Олар алдымен қатаң есептегі банк қүжаттарын қолға түсіріп, ұрланған ақшаны аударатын ұйымдарды анықтайды және кұжаттарды жеткізу (жіберу) әдістерін шешеді. Басқа да қажетті мәліметтер мен банк кодтарын, шифрларын, т.б. алдын ала анықтап біледі. Сонымен қатар, дайындық жұмысына қылмыскердің көздеген тиісті коммерциялық банктердің қызметкерлерімен алдын ала сөз байласып келісулері жатады. Ұрлық қылмыстары құжаттарды белгіленген жерге жіберіп, оның банкке өтуін қадағалау мен есеп бойынша аударылған ұйымнан түскен ақшаны алу жолымен жүзеге асады. Мүндай кылмыстық іс ақша айналымын құрайтын құжаттарды (жалған мәміле, шарт, келісімдер және т.б.) тексеру арқылы ашылады.

Азаматтардың жеке мүлкіне қол сұғушылық кезінде алаяк-тар әр түрлі тәсілдерді қолданады: ақшаны жоғары пайызбен қарызға алу және оны кдйтармау; сатылатын заттың өзін емес оған ұқсас затты беру; сауда жасағавда, акшаны айырбастағанда, майдалағанда алдау; алтын бұйымдардын орнына мыстан жасалған бұйымдарды сату; жалған ақша беру; көмек көрсетемін деп ақша алу немесе белгілі бір кызмет көрсетуге тауарларды алу; пал ашу, тәуіпшілік, емшілік жасау арқылы акша алу; тауарларды және басқа да материаддық құндылыктарды алу мақсатында басқа адамның атын иеленіп жалған шарттар жасау нәтижесінде ақша алу; жалған мәмілелер жасау.

Алаяқтық кылмысын жасау тәсілдерінің кеңінен тараған түрлері: алаяқтар бір бума ақшаға ұксас жалған ақшаларды жолға тастап, оны бөлген кезде жәбірленушінің шын ақшаларымен ауыстырып алу, сонымен қатар алаяқтардың бөтеннің мүлкін иелену мақсатымен некеге тұру; атақты әншілердің аты-нан концерттер қою, өнер туындыларын қолдан жасау және сату сияқты тәсілдері жиі кездеседі.

Жәбірленушілерді алдау, олардың тікелей байланысқа түсулері арқылы жүзеге асыратыдықтан, соңғылары барлық уақытта өздерінің қылмыстық іс-әрекетінің ізін жасыруды ойластырады. Осындай мақсатта картадан ұтылған жәбірленушіге ақшаның жартысын ұтып алуына, жалған құжат жасауына, жалған алиби құрастыруына, шетелге қашуына мүмкіндіктер беріп, сырт көзге занды болып көрінетіндей барлық шараларды қолданады.

Алаяқтық қылмысы қолданылатын тәсілдері мен басқа да жағдайларға байланысты көшеде, жеке пәтерде, дүкен, фирма мекемелерінде жасалады. Алаяқтардың жеке басын зерттеу кезінде олардың жоғары кәсіби деңгейі, кұқыктық білімдері, ой-өрісінің жетіктілігі анықталады.

Алаяқтардың ішінде рецедивистер кеп, соның 30 пайызын әйелдер қүрайды.

Соңғы жылдары қылмыстың жекеленген түрлері бойынша мамандандырылып ұйымдасқан топтарды қүру кеңіңнен таралуда. Бұл топтардың ішінде кылмыскерлер атқаратын рөлдерін өзара бөліседі. Әдетте әр түрлі әуесқой ойындарды өткізген кезде біреулері азаматтарды ойынға тартады, ал басқалары ойын үстінде жәбірленушіге психологиялық әсер етеді, үшіншілері ойынды жүргізеді, төртіншілері операцияның қауіпсіздігін қамтамасыз етеді. Топтың мұндай түрі техникалық жабдыктылығымен, шапшандығымен, басқа топ қылмыскерлерімен тұрақты байланысымен ерекшеленеді. Олардың ішінде кейбіреулері нақты белгіленген, танымал ұлттық-аумақтық атаққа ие.

Жәбірленушілердің ішінде қасақана занды бүзатын адамдар көп кездеседі. Оларды көбівде алаяқтар пайдаланады. Мұндай тұлғалар тәртіптен тыс визалар, шетеддік паспорттарды алуға, банктік несиелерді пайдалануға, шетелдік келісім шарт жасауға, шетел азаматтарынан келіп түскен жүктерді кеденнен өткізуге, өздерінің мүлік-заттарын валютаға сатуға тырысады.

Занды мүлтіксіз орындайтын азаматтардың көбісі алаяқтардың алдауына үшырап, кылмыс құрбаны болуда. Алаяқтар қылмыстық әрекеттерін көбінесе түрғын үйі бар жалғыз басты қарт-тар, психикалық аурумен ауыратын адамдар, көп балалы жанұялар, кәмелетке жасы толмағандарға жасайды.

Алаяқтық қылмыстарын жасау тәсілдері туралы мәліметтерді олардың қалдырған іздері ғана арқылы ала аламыз. Олардың қатарына: жәбірленушілер мен баскд да адамдардан алаяқ және оның әрекеті жайында мәліметтерді алу; жәбірленушіде қалған қылмыс құралдары (жасавды ақша, қолхат, жалған күжатгар мен бағалы қағаздар, жасанды зергерлік бұйымдар, заттар және т.б.); кылмыскерлердің алаяқтық әрекетіне дайындығын нақты көрсететін тұпнұсқалық құжаттарды (телеграмма, келісім-шарттар) және т.б. жатқызуға болады.
2. Тәжірибе көрсетіп отырғандай, алаяқтык әрекеті анықтама органдары жедел-іздестіру шараларьш жүргізген кезде анықталады немесе олар жайлы мәліметтер азаматтардың арыздары мен занды тұлғалардың хабарлауы арқылы белгілі болады.

Алаяқтык қылмыстары азаматтық қүқықтық мәмілелермен немесе қаржы-шаруашылық операциялармен бүркемеленіп жасалған жағдайларда анықтама органдары тергеуге дейінгі келесідей тексеру жұмыстарын жүргізеді: кұжаттар мен нормативтік актілерді талап ету және тексеру, жәбірленушіден, сезіктіден және т.б. түсініктемелер алу, ревизия тағайындау, мамандармен кеңес жүргізу. Осы жұмыстармен қатар жедел-іздестіру шараларын да жүргізеді.

Алаяқтық кылмыстарды тергеудің алғашқы мазмүны бастапқы тергеу ситуациясына байланысты құрылады. Қылмыскердің жеке басы туралы мәліметтерді негізге ала отырып, тергеу ситуациясын төрт категорияға бөліп карастыруға болады.

1. Алаяқ белгілі, ол алаяктык әрекет жасау үстінде немесе оны жасап біткен соң ұсталды. Мұндай жағдайларда тергеу әрекеті келесідей кезектілікпен жүргізіледі: сезіктіні жеке тінту және одан жауап алу; тінту кезінде алынған заттай дәлелдемелерге қарау жүргізу; оқиға болған жерді карау; жәбірленуші мен куәлерден жауап алу.

2. Алаяқ белгілі, бірақ ол тергеуден бой тасалап жүр. Бұл тергеу ситуациясындағы негізгі мәселелердің бірі - алаяқты іздестіру. Жәбірленушіден, куәдан жауап алу, заттай дәлелдемелерді карау-тергеу әрекеттерінен басқа да келесідей әрекеттер жүргізіледі: ішкі істер органдары бөлімшелерінің сезіктіні іздестіруге байланысты бағыты анықталады; жедел-іздестіру шаралары ұйымдастырылады; сезіктінің жеке басын және оның болуы мүмкін жерлерді аныктауға байланысты шаралар колданылады.

3. Алаяқ белгілі, бірақ оның әрекеттері бүркемеленіп занды мәмілелер ретінде көрсетілген. Мұндай ситуацияларда сезікті жүргізген әрекеттердің сипаты мен құқықтық негіздерін анықтай отырып, төмендегідей зерттеулер жүргізіледі: алаяқтық арқылы жасалған келісім туралы құжаттарды қарау және алу, осыған қатысты лауазымды адамдарды анықтау мен олардан жауап алу, бұл операцияларды реттейтін зандарды қарастыру.

Алаяқтық әрекеттерін жасыру мақсатымен заңды түлғалардың (акционерлік қоғамдар, жауапкершілігі шектелген серіктестіктер, жеке кәсіпорындар және т.б.) шаруашылық қызметін тексеру керек. Сонымен қатар, тексерілетін фирманың жарғы-лық және езге де құжаттарын алу және зерттеу; инвентаризация мен ревизияны тағайындау; жұмыс орындарын қарау немесе тінту; салымшыларды анықтау жөне олардан жауап алу (жеке адамдардан инвестиция ретінде жиналған ақша қаражаттары орынсыз жұмсалса); фирманың мүлкін, қаражатын және құнды заттарын іздеу; банктік есептеріне тыйым салу.

4. Алаяқ белгісіз. Мұндай жағдайда тергеуші: жәбірленушіден, куәлардан жауап алады; субъективті портрет кұрастырады; криминалистикалық тіркеу аркылы ашылмаған алаяқтык қылмыстарын жасалу тәсілі бойынша және осыған ұқсас жолмен жасалған кылмыстарды жасаған қылмыскерлерді аты-жөні бойынша іздестіру шараларын жүргізеді; жедел-іздестіру шараларын жүргізуді ұйымдастырады.

Тергеудің бастапқы кезеңінде келесідей жалпы типтік болжаулар ұсынылады:

• алаяқтың кылмысы арызданушының хабарлаған жағдайларындағыдай жасалған;

• алаяқтық қылмысы орын алмайды, кылмыстың басқа түрі (корқытып талап ету, шабуыл жасап тонау және т.б.) жасалған;

• азаматтық-құқықтық мәміле занды түрде жасалған (заем, айырбастау, сату-сатып алу).

Осы үш ситуацияның акпараттық негізін талдау нәтижесінде жалпы болжаулар құрып оны тексеру қажеттілігі туындайды, яғни алаяқтық кылмысы шынымен бастапқы алынған мәліметке байланысты жасалған ба, сондай-ақ алаяқтылықты инсценировкалау әрекеті болуы мүмкіндігін анықгау. Жеке болжаулар әдетте, міндетгі түрде қылмыскердің жеке басын, оның жүрген жерін анықтау мен бұрынғы ашылмаған ұрлық кылмысын жасаулары мүмкіндігі жайлы мәліметтер алумен, мүлкі үрланған мекеме-лердің қызметкерлері мен қылмыскерлердің байланысын, қылмыс жасаған жері мен оған келтірген зиянның мөлшерін анықтаумен байланысты құрылады.

Төртінші ситуация негізінен алаяқтың жеке басын анықтау мақсатында, оның бұрыңғы кылмыска қатыстылығы және оның осыған ұқсас жолмен жасалған ашылмаған кылмыстарына катысының болу мүмкіндігі анықталады.

Аталған санаттағы қылмыстық істер бойынша дәлелденуге жататын мән-жайлар: 1) алаяқтық қылмысы жасалды ма (орын алған ба); 2) қылмысты жүзеге асыру орны, уақыты, жағдайы, тәсілі; 3) қылмыстық ниеттін болуы; 4) қылмыстык, кол сұғылған зат (нені иеленіп алды), алаяқ қанша мөлшерде ақша заңсыз алды; 5) алаяқтық кімге қатысты жасалған (мемлекеттік немесе қоғамдык ұйымдарға, коммерциялық кұрылымдарға, жеке түлғаларға); 6) қылмыскерлердің жеке басы туралы мәліметтер (жұмыс орны, еңбек ету сипаттамасы, сотталғандыгы, кылмыс жасау ниеті мен тәсілі, бүрын жасалған қылмыстығы, қылмыстық топтағы рөлі); 7) алаяктық топ және басқа да қылмыстық әрекетке қатысушылар туралы мәліметтер (құрамы, саны, техникамен және қарумен қамсыздандыруы, сыбайлас жемқорлармен байланысы, мамандавдырылуы); 8) жәбірленушінің жеке басы, алаякпен байланысқа түсу жағдайы туралы мәліметтер; 9) алаяқтық жасауға себеп болған мән-жайлар.

Алаяктык қылмысы занды тұлғалардың инсценировкалауымен жасалған жағдайда келесі мән-жайлар аныктауға жатады: мұндай тұлғаның күқыктык мәртебесі және үйымдасқан-құқықтық формасы, мәміле мен операцияны жүргізетін лицензиясының бар-жоқтығы; бағалы қағаздар шығару тәртібі мен валюталык, кедендік және басқа да зандылықтардың сақталу тәртібі және т.б.

Алаяқтық жолымен мүлікті талан-таражға салу қылмыстарының бастапкы және кейінгі тергеу кезеңінің жоспарында біреудің мүлкін иелену және ысырап ету арқылы талан-таражға салу қылмыстарының негізгі мәселелері қарастырылуы қажет. Тек бірінші жағдайда тергеудің ұйымдық мәселелерінен гөрі тактикалық-әдістемелік мәселелеріне ерекше көңіл бөлу керек. Сонымен қатар алаяқтык қылмыс жоспарының негізіне қылмыстық оқиға емес, іздестіру мәселелері кіреді (алаяқты, ұрланған мүлікті т.б.). Осындай жоспарда тергеуші мен жедел-іздестіру органдарының тығыз қарым-қатынасына аса көңіл бөлінуі тиіс.

Тергеудің кейінгі кезеңіндегі типтік тергеу ситуациясының мазмұны әдетте талан-таражға салу қылмыстарының ашылу дәрежесіне байланысты (алаяк, іздестіріліп ұсталды ма, оның барлық қылмыстық әрекеті анықталды ма, алаяқтық жасаған адамның кінәсі дәлелденді ме, сезіктінің, айыпкердің баскд қылмыстар жасағандығы жөнінде қосымша ақпараттар бар ма).

Қылмыскердің жеке басын аныктау барысында: кылмыскердің сыртқы бейне белгілері мен ерекше белгілеріне, әдет-дағдысына, киім кию, сөйлеу мәнеріне ерекше көңіл бөлінуі керек. Алаяқ автокөлік колданған кезде оның маркасына, түріне, нөміріне, айрықша белгілеріне назар аударылады.

Жәбірленушіден жауап алу кезінде сезіктінің жеке басы, оның ерекше белгілері, оған берілген заттар немесе құндылық-тардьщ тізімі, қылмыстык әрекетті көзімен көрушілердің бар-жоқтығы, алаяқтық қылмысын жасау әдісі және т.б. мәселелер анықталады.

Куәдан жауап алудың мақсаты: алаяқтыктың жағдайы; алаяқтың белгілері, оның жеке басы, немен шұғылданатындығы, өмір сүру жағдайы, жүріс-тұрысы; әрбір қылмыстықтоп мүше-лері; жәбірленушінің жеке басы; мәмілеге отырудың, алаяққа берілген мүліктің, заттың сипаты; алаяқтық қылмыстарды жа-сауға мүмкіндік туғызатын жағдайлар мен басқа да мән-жай-лар туралы мәліметтерді анықтау болып табылады.

Жылжымайтын мүлікке алаяктықпен жасалған мәміле не-месе жеке инвесторлардың қаражаттарды иелену істері бойынша: менеджерлерден, бухгалтерлерден, хатшылардан, кассир-лерден, фирма күзетшілерінен; нотариустар мен коммуналды тұрғын-жай шаруашылығының, көші-қон полициясы және басқа да категориядағы қызметкерлерінен куә ретінде жауап алынады.

Алаяқтык қылмыстарын тергеу кезінде оқиға болған жерді қарау тергеу әрекеті де жүргізіледі. Бүл категориядағы істер бойынша карау жүргізудін әзіндік ерекшелігін ескеру кажет. Оқиға болған жерге көптеген жергілікті жерлер мен түрғын жайлар кіреді: алаяқтың жәбірленушімен танысқан және сеніміне кірген жері, күнды заттарды алған және жасырған жері т.б. осы көрсетілген жерлердің қайсысына қарау әрекетін жүргізу қажеттігі іс жағдайларына байланысты шешіледі. Қарау кезінде тергеуші оқиға болған жерді зерттеп, іске манызы бар мән-жайларды куәландыратын, сондай-ақ қылмыскерді — идентификациялауға немесе оның жеке басы туралы мәліметтерді алуға болатын іздерді іздестіреді. Қылмыскердің кол іздері олардың ұстауы мүмкін заттар мен нәрселерден іздестіріледі. Кейбір жағдайларда алаяқтар қылмыс жасаған кезде кепілдік ретінде ақшалай каражаттар мен заттарды, сонымен катар, қолхаттарды қалдырады. Аталған объектілер мұқият қаралып, қылмыстық іске заттай дәлелдеме ретінде тіркеледі. Оқиға болған жерді қарауға жәбірленушіні катыстырған жөн. Бұл қылмыстың жағдайын, алаяқтың қойған талаптарын кылмыстың болған жеріне байланысты арызданушының берген көрсетпелерінің растығын тексеруге, қылмыскермен қалдырылған жекеленген заттар мен іздерді оңай табуға; куә болатын адамдар шеңберін анықтауға мүмкіндік береді.

Коммерциялық құрылымдарда алаяқтық әрекеті аркылы қылмыс жасалған жағдайда, олардың кеңселері мен өндірістік мекемелерінде, кассалары мен бухгалтерлік құжаттарына қарау әрекеті жүргізіледі.

Алаяктармен берілген немесе калдырылған заттарға жедел түрде қарау жүргізіледі. Осындай жағдайда алынған мәліметтер алаяқтарды іздестіруге бағыт береді.

Алаяктық әрекеті жасалып біткен соң жәбірленушіде қалған заттар егжей-тегжейлі қаралады. Олар бағалы қағаздар жөне олардың суррогаттары, жеке меншік жөніндегі куәліктер, келісім-шарттар, мәліметтер, жеке қаржылық шоттар мен үй кітапшаларының көшірмелері, анықтамалар мен қолхаттар болуы мүмкін.

Құжаттарды (жалған накладнойларды, жолдама және несие қағаздарды, чектерді т.б.) заттай және акдналай «жалған» заттарды карау кезінде оларды колдан жасау әдісін анықтап қана қоймай, сонымен қатар, қатан, есептегі қүжат бланктерін алу жолдарын, құжатты толтырған қолжазба мен колтаңбаны, мәтін басылған машинка мен принтердің түрін, алаяқ қолының іздерін табу және анықтау қажет.

Оқиға болған жердегі қол іздерін, микробөлшектер мен құжаттардың жалғандық белгілерін табу және бекіту үшін тергеу карауына криминалист-маман қатыстырылады. Сонымен қатар, қарауға зергерлер, товартанушылар, бухгалтерлер сияқты басқа да мамандар шақырылады.

Алаяқтық кылмыстары бойынша сезіктіні қылмыс үстінде ұстаған тиімді- Мұндай әрекетті аныктама органдары жүргізген жедел-іздестіру шараларының негізінде қылмыстық іс қозғалғанда, алаяққа катысты жәбірленушінің арызы мен көрсетпелері болған кезде, қылмыскер алаяқтық қылмысымен жүйелі түрде айналыскан жағдайда жүзеге асыруға мүмкіндік туады. Қылмыскерді ұстауға дайындык кезінде оған катысушы топ құрамын, алаяқ пен оның көмекшілерінің әрекеттерін бейнетаспаға түсіру және кейінгі жүргізілетін тергеу әрекетінің кезектілігі мен тәртібі шешіледі. Жәбірленушінің мүлкі мен ақшалай қаражаттарын алаяқ иемденгеннен кейін бірден ұстау өрекетін жүргізген дұрыс.

Сезіктіден жауап алу кезінде тактикалык жағынан дұрыс позиция ұстап жүргізілген тергеу әрекеті нәтижесінің іс үшін маңызы ерекше.

Жауап алуға дайындық кезівде кылмыстың жасалу механизмі, қылмыскердің жеке басының ерекшелігі, оның кылмыс-тық әккілігі, жиналған дәлелдемелердің сипаты, кылмыстық топтағы өзара аткаратын рөлдері мен қызметтері анықталады.

Тергеудің кейінгі кезеңіндегі тергеушінің жүргізетін тергеу және басқа да әрекеттерін нактылап қарастырып еткен жөн.

Қарастырылып отырған қылмыстық істердің категориясы бойынша жүргізілетін сот сараптамасының шеңбері - алаяқтың қолданылған тәсілі мен анықталуға жататын жағдайларға байланысты өте кең.

Алаяқтарды әшкерелеу үшін, олардың қылмыс жасау кезінде қалдырған қол, аяк іздеріне дактилоскопиялык, трасологиялык сараптама жүргізіледі. Бүтінді белшек бойынша анықтау кажет-тігі туывдаған жағдайда трасологиялық сараптама тағайывда-лады. Жасанды қүнды бүйымдарды сатқан кезде гемологиялық сараптама жүргізеді. Қаржы-шаруашылық операциялармен бүркемеленіп жасалған аляқтық әрекеті кезінде сот-бухгалтерлік сараптама жүргізілуі мүмкін.

Қолжазба сараптамасына колжазуды және жекеленген жаз-баларды, қосып жазуды, жалпы мәтінді жазған орывдаушыны анықтау үшін қүжаттар жіберіледі. Мүндай жағдайларда кәсіпорындардың құрылтай шарттарына (келісімге), мәмілеге, қолхаттарға қойылған қолдары, кіріс және шығыс күжаттарындағы қосып жазу жазбалары зерттеледі.

Машинкамен басылған, баспаналық және баска да әдістер мен басылған құжаттардьщ қолдан жасалғандып.ш анықтау үшін құжаттарды техника-криминалистік зерттеу сараптамасы тағайындалады.

Құжаттарды техника-криминалистік зерттеу сараптамасы құнды қағаздардың, лицензиялардың, сертификат сараптамасының, төлем карточкаларының, банктік және қаржылық-бухгалтерлік құжаттардың, паспорттар мен куәліктердің жалғандығын және оларды жинау әдістерін анықтайды. Жалған құжаттарды жасаған кезде немесе оны пайдаланған жағдайда техникалык құралдарда (ксерокстер, факс-модемдер, принтерлер) зерттеудің объектісі болуы мүмкін.

Әр түрлі ақпараттарды жинау, жүйелендіру үшін автомат-тандырылған құралдарды, бухгалтерлік есепті басқару жүйесіне енгізіп ЭЕМ-ді (ЭВМ) қолдану кеңінен таралып отыр. Занды тұлға атынан жасалатын әрекеттерде ЭЕМ-ді жиі қолданады, сондықтан да алаяқтык, қылмысын тергеу үшін акционерлер мен салымшылардың компьютерге енгізген қаржы операциялары мен жиналған ақша қаражаттары жөніндегі мәліметтерді тек-серу кажетгілігіне байланысты компьютерлік-криминалистикалық сараптама тағайывдалады. Сараптаманың бүл түрі ЭЕМ қол-данушысын және программисті аныктауға, ақпараттық өзгерісті қалпына келтіруге, рүқсат етілмеген әдісті қолдана отырып ком-пьютер жүйесіне кіру фактісі мен әдісін анықтауға мүмкіндік береді.

Айыпкерден қосымша жауап алу тергеудің алғашқы кезінде бүрын белгісіз болған көріністер бойынша берген түсінікте-мелерін нақтылау және аныктау мақсатында алғашқы ұсынған қүжаттары туралы түсініктерді, сондай-ақ сот сараптамаларының қорытындысы бойынша түсініктер алу үшін жүргізіледі.

Айыпкер мен іске катысқандардың берген жауаптарында қарама-қайшылык туындаған жағдайда беттестіру әрекеті, сонымен қатар басқа да тергеу әрекеттері жүргізіледі.

Тергеу эксперименті кезінде айыпкердің алаяқтық механизмі құрамына кіретін әрекеттерді және басқа да операцияларды жасау мүмкіндігі тексеріледі. Оларға: жалған қүжаттар мен көмекші техникалық қүралдарды дайындау; жәбірленушінің жеке мүлкін иеленуге байланысты жасалған айла әрекетті т.б. әрекеттерді бақылау мүмкіндігі жатады.

Келтірілген материалдық шығынның орнын толтыру және мүлікті тәркілеуді кдмтамасыз ету мақсатында тергеуші тінту жүргізіп, мүлікке және почта-телеграф жөнелтілімдеріне тоқтам салады, мекемелер мен ұйымдарға сұраулар жіберіледі.

Айыпкердің иелігіне жататын тұрғын-жайларды іздестіруші қатарына, тұрғын-жайларды бөлетін және оларды тіркейтін бөлімдер, техникалық инвентаризация бюросы, нотариалды кең-селер, жылжымайтын мүлікті, түрғын-жайларды жекешелендіру қорының бөлімдері кіреді. Ауыддық жердегі жеке меншік үй, саяжай, коттедж, жер учаскелері жергілікті атқару органдары-мен анықталады. Көлік құралдарын сату, сатып алу, иелену, пайдалану жөніндегі мәліметтер МАИ арқылы анықталады. Ал келік кұралдарын шетелден әкелу жайлы мәліметтерді Кеден комитетінен анықтап білуге болады.

Акционерлік коғамдар өздері шығаратын акциялар мен олардың сертификаттарын, банктік-чектер мен жинақ кітапшаларын, депозиттік сертификаттар мен несиелік карточкаларды, вексельдерді есепке алады.

Салық инспекциясы арқылы айыпкердін жылдық табысы туралы декларацияны еткізгендігі және ол қандай мүлікке немесе көлік құралына байланысты салық төлегені жөніндегі мәліметтер анықталады.

Айыпкердің шетелде жылжымайтын мүліктері және шетелдік фирмалар мен банктерде салынған салымдары бар, не жоқ екендігі туралы мәліметтерді тергеуші Қазақстан Республикасы ІІБ Интерполынің Ұлттық орталық бюросы арқылы анықтайды.

Айыпкерге тиесілі мүлік анықталған жағдайда сот шешімі шыққанға дейін, оның сақталуына шаралар колданады.

Бағалы заттар мен ақшалар Ішкі істер органдарының қаржылық-белімшелеріне сактауға беріледі, автокөліктер жол полициясының арнайы түрактарына қойылады. Тұрғын-жайларындағы жиһаздар мен өзге де заттар, мүлікке тоқтам салу туралы тізімге тіркеледі. Бағалы кағаздар, оларды шығарған эмиттерге міндетті түрде айыпкердің есептік пластикалық карточкасы бойынша тоқтата тұруды хабарлай отырып алынуға тиіс.

Айыпкердің есептік карточкасы бойынша банктік және қаржылық ұйымдарға «стоп листі» арқылы төлемдерін тоқтатуын талап етуі мүмкін.

Банктік есебінде ақшалай немесе валюталай қаржысы болса оларға тоқтам салу туралы қаулы жіберіледі.

Сонымен қатар, алаяқтық басқа да заңды және жеке тұлғаларға жалға берген мүліктері мен кепілдікке берудің объектілеріне, яғни заттарға да тоқтам салынады.

Тақырып: Бөтен мүлікті иелену және ысырап ету қылмыстарын тергеу әдістемесі

1. Экономика саласында жасалатын қылмыстардың криминалистикалық сипаттамасы

2. Алғашкы тергеу кезіндегі типтік ситуациялар және

тергеу болжауы мен жоспары

3. Алғашкы тергеу әрекеттерінің тактикасы

4. Кейінгі тергеу әрекеттері

1. Қазіргі кезде экономика саласындағы қылмыстар кецінеи тарап есуде және біршама өзгеріп жаңа түрлері пайда болгші. Мысалы, сеніп тапсырылған бетен мүлікті иеленіп ксту немесс ысырап ету, экономикалық контрабанда, жалған косіпксрлік, заңсыз банк қызметімен айналасу және т.б.

Қылмыстық-құқыктык көзкараспен карастыратын болсак экономика саласындағы қылмыстарға мыналар тән: бұл қыл-мыстың объектісі болып экономикалык маңыздағы коғамдық қарым-қатьшастар; экономикалық залалдың болуы және де оның ірі көлемде немесе аса ірі көлемде болуы; ендірісте жаса-латын және айналадағы ортаға негативті әсер ететін қылмыс-тарды қоспағанда барлык уақытта ниеттің қылмыстык істен орын алуы.

Экономика саласына байланысты жасалатын қылмыстардың криминалистикалык сипаттамасы төмендегідей ерекшеліктерден тұрады.

Біріншіден, экономика саласында жасалатын кылмыстар - мүліктік қатынастарға бағытталған нақты бір материалдағы (ендірістерге, зауыт, фабрика, рудниктер, теле-радио коммуникациялары, акциялар мен ақшалай қаражаттарына, валюталарға, сондай-ақ жер және жер қойнауларына, мұнай мен газ өнім-деріне, астык және дайын енімдерге) қол сұғушылық болып табылады;

Екінші ерекшелігі, экономика саласына байланысты белгілі бір жоғары білімі бар кез келген экономикалық, кылмыстарды жасаған субъектілер, бұл қылмыстарды көбінде осы салаға бай-ланысты бір лауазымды кұзыретгілік берілген тұлғалар жасайды;

Үшінші ерекшелігі, экономикалық қылмыстарды жасау жағ-дайларына байланысты. Бұл қылмыстар міндетті түрде нақты бір шаруашылык ортасында, атап айтқанда: енеркәсіптік неме-се ауылшаруашылык, сонымен қатар сауда орындарында, кәсіпорын немесе офис, банк, фирмаларда және т.б. жасалады. Бұл жерде міндетті түрде мынандай операциялар жүргізіледі -қаржылық және материалдык есеп-шоттар, мүвда мівдетті түрде мамандар, қызметкерлер және сол сияқты басқа да тұлғалар болуы тиіс.

Төртіншіден, барлық шаруашылық және қаржылык опера-циялар тиісті күжаттармен рәсімделеді. Сондықган да қылмыс-кердің экономикалық қылмыстардан көрініс табатын кез келген әрекет немесе әрекетсіздіктері әркашан да жазбаша ресми құжаттарда электрондық түрде немесе мәлімет беретін құжат-тың алғашқы нұсқасында бекітіледі. Мүнда қылмысқа қатысты кез келген құжаттар нақты дәлелдемелер болып табылады.

Бесіншіден, экономикалық қылмыстар негізінен жасырын (латенттік) сипагга жасалады. Қылмыскердің білімділігі - қылмыстың ізін жасыруға байланысты әр түрлі шаралпрды оіінмп табуына, оларды қамтамасыз етуге алдын ала әр түрлі айла әдістерді, әрекеттерді жасауына мүмкіндік береді. Сондықтан да қылмыстық істі қозғауға байланысты нақты әрі толык негіз алу үшін көп жағдайларда тергеу әрекеті жүргізілмес бұрын алдын ала тексеру жұмыстары жүргізілуі тиіс.

Экономикалық қылмыстарға тән ерекшеліктердің тағы бір түрі, яғни алтыншы ерекшелігі, кылмыскердің жасаған әрекет-тері бірнеше кылмыс түрлерімен байланысты болуында. Мысалы: несиені заңсыз алу қылмыстары жалған кәсіпкерлік қыл-мыстарымен байланысты болуы мүмкін.

Ал өзіне сеніп тапсырылған бөтен мүлікті иеленіп кету кыл-мыстары бухгалтерлік есеп ережелерін бүзу; жалған банкрот-тық қылмыстары аукциондарды өткізудін, белгіленген тәртібін әдейі; пара алу қылмыстары қызметтік өкілеттігін теріс пайдалану және сол сияқты басқа да қылмыстармен байланысты болуы мүмкін. Экономикалық контрабанда қылмыстары көбінде қылмыскерлердің салық төлеуден (кеден төлемдері мен алым-дарын төлеуден) бас тартуына байланысты жасалады.

Жегангш ерекшелігі, экономика саласындағы қылмыс сипа-ты көпшілігівде ұйымдасқан түрде жасалатындығында. Қыл-мыстық әрекетке қоғамдағы әр түрлі әлеуметтік топ, сонымен қатар мемлекеттік қызмет деңгейіндегі құқык қорғау қызмет-керлері де катысады. Кейде экономика саласындағы қылмыс-тарды үйымдасқан топ болып жасауға жоғары қызметтегі шенеуніктер қатысады. Олар бұл кылмысты Қазақстан Респуб-ликасынан тыс жақын және алыс шетел азаматтарымен байла-ныста бола отырып ұйымдасып жасаулары мүмкін.

Экономикалық қылмыстарға тән соңғы ерекшеліктерге кылмыскердің көп көріністік және ұзақ уақыт аралығындағы әрекеттері жатады. Экономика саласына байланысты бір факт бойынша бір күн немесе апта ішівде жасалған қылмыс түрі тәжірибеде әлі кездескен жоқ.

Осы ерекшеліктер экономика саласындағы қылмыстарды тергеудің қиындығымен, тергеушінің өзге де қызметтермен ты-ғыз байланысымен, тергеу процесінің материалдық-техникалық жағынан қамсыздануымен және тергеушінің кәсіби дайывды-ғымен байланысты.

Экономикалық қылмыстарды тергеу өдістемесі құрылысы жағынан ұрлық, адам өлтіру, жолкөлік оқиғасы қылмыстарын және басқа да қылмыстарды тергеу әдістемесінен айырмашылығы айтарлықтай көп емес. Басқа қылмыстардағыдай элементтер экономикалык қылмыстарынан да көрініс табады, яғни қылмыстық-құқықтық, қылмыстык-процестік актілер ескері-леді, сол схемалар бойынша ұсыныстар жасалады.

Барлық жеке әдістемелер алдымен экономикалык кылмыс түрінің нақты бір қылмыстық-қүқықтык сипаттамасына сүйе-неді. Қылмыстык-процессуальдық негіздер - тексеру әрекеті кезеңінен бастап қылмыстык істі қозғауға дейінгі және айып-тау қорытывдысын жасау кезеңін аяқтай отырып жеке әдісте-менің барлық кезевдерін өткізеді.

Экономикалық кылмыстардың әрбір түрінің типтік белгілері, қылмыстың нақты бір түрі мен тобына байланысты кримина-листикалық маңызды ақпараттар жүйесі криминалистикалық сипаттама сияқты жеке әдістеме элементтерінде беріледі. Бұл ұғым қылмыстық әрекеттердің негізгі элементтерін камтвды. Мұнда қылмысты жасаған тұлғаға байланысты типтік мәлімет-тер, қылмысты жасау тәсілдері, қылмысты жасауға дайындық әрекеттері мен оның ізін жасыру әдіс-тәсілдері жалпы қоры-тылған түрде беріледі. Экономикалық қылмыстар бойынша қылмыскердің жеке басы және қылмысты жасау тәсілдерімен байланысты қылмыстың механизмі туралы мәліметтер крими-налистикалық сипаттамалардан керініс табады.

Қылмыс жасау тәсілі міндетгі түрде қылмыскердің қызметтік және өндірістік-шаруашылық кызметіне кіреді. Ол мемлекеттік кәсіпорындардың қаржы-шаруашылық қүжаттарынан, мекеме, банктердің рәсімдеу, орывдау кұжатгарынан, цех, қойма, офис-тер мен көлік және компьютерлік-техниканы пайдалану тура-лы жазбаша қүжаттардан көрініс алады.

Экономикалык қылмыс механизмінің ерекше белгілері кыл-мысты жасауға дайывдалу, оны жасау мен ізін жасыру тәсіддері, мысалы: салық төлеуден бас тарту кезівде жасалған қаржылык есеп жасаумен байланысты болуы мүмкін.

Қылмыстын барлық түрінің механизмі қылмыскердің кепте-ген куәлерді - күзетшілер, хатшы, машинист, программист, жүргізуші, қоймашы, жұмысшы, технолог, бухгалтер, инженер, инспектор, аудитор, ревизор және басқа датүлғаларды қылмыс-тық әрекеттерді (немесе көбінде әрекетсіздіктерді) жасауға итермелейтіндігімен сипатталады.

Экономикалық қылмыстардың барлық түрлері бойынша қылмыскердің жеке басының типологиялык қасиетгері, оның жоғарғы әлеуметтік жағдайынан, мамандығынан, іскерлігіисн, қоғамдағы көптеген әлеуметтік топтармен тамыр-таныстық байланыста болуынан көрініс табады. Көбінде олар ездерін қылмыскер ретінде санамайды. Оларға тергеу процесіне қарсы әре|кет етуге мүмкіндіктер беретіндей қаржы жағынан тиімді жағ-дайлар, еркіндік, суыққандылык тән.

Экономика саласына байланысты жасалатын қылмыстық әрекеттердің өзіне тән ерекшеліктері криминалистикалық сипаттамадағыдай жеке әдістеменің ұғымы мен элементінен кері-ніс табады. Барлық жеке әдістемелердің күрылысында тергеу әрекетінен басталуы мүмкін жағдайдың сипаты мен вариантта-ры міндетті түрде айқындалады. Субъективтік факторлардың ықпал етуіне қарамастан, бүлар объективтік жағдай болып табылады.

Осы немесе басқа да экономикалық қылмыстарды тергеу

I кезінде болуы мүмкін типтік ситуациялар жөнінде сөз қозға-лып отыр. Шын мәнінде тергеушілер нақты бір қылмысты тер-

! геу кезінде тәжірибеде айқындалатын әр түрлі ситуацияларға байланысты басқа да жағдайларға кезігуі мүмкін.

Типтендіру үшін барлық факторларды қамту мен олар бо-йынша үсыныстар жасау мүмкін емес.

Экономика саласында жасалатын кылмыстық әрекеттің езіндік қасиеті келесідей әрекеттерді жүргізуден тұрады — қыл-мыстық әрекеттің белгілерін қарастыру қиын болғандықтан

I алдын ала тексеру әрекеттерін жүргізу кажеттілігі туындайды, содан кейін ғана тергеудің алғашқы, кейінгі және қорытынды

| кезендері басталады. Барлық жеке әдістемелердегі ұсыныстар алғашқы шараларды жүргізу мен басқа да кезендері бойынша шектеледі.

Тергеудің бастапқы кезеңінде кейінге қалдыруға болмайтын

| және жедел әрекеттер жүргізіледі. Жорамалданған қылмыскерді

| анықтағанша тергеуші қызу түрде жұмыс жасайды. Кейінгі кезенінде негізгі жұмыс оның кінәлі екендігін дәлелдеуге бай-

| ланысты жүргізіледі. Қорытынды кезең айыптау қорытынды-сын жасаудан тұрады.

Экономика саласына байланысты жасалатын қылмыстарды

I тергеу барысында әр түрлі формадағы арнайы білімдерді пай-

I далануға тура келеді. Сондықтан да тергеу (қүжаттарды қарау, компьютерлік техникаларды қарау, тінту, жауап алу және т.б.) әрекеттерін жүргізуге мамавдарды қатыстыру; ревизия, аудит

445

I

тағайындау; сот-сараптамасын тағайындау; мамавдармен кеңес жасау талап етіледі.

Төжірибелер көрсетіп отырғандай тергеушінің — жедел-іздестіру қызметкерлерімен, Экономикалық және сыбайлас жемқорлықпен күрес жүргізу агентгігімен, Кеден комитетімен, Статистика агенттігімен, Ішкі істер министрлігі, Бас прокура-тура, Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің Ин-терпол Үлттық орталык бюросы және т.б. ақпараттык, орталық қызметгерімен өзара қарым-кдтынасынсыз экономикалық қыл-мыстарды жылдам әрі толық ашу мүмкін емес.

Жеке әдістеменің кұрылысы келесідей элементтерден тұрады:

- кылмыстық-құкыктық негіздерден;

- экономикалык қылмыстардың криминалистикалык сипат-тамаларынан;

- типтік ситуациялардан және тергеудің алғашқы кезеңінен;

— тергеудің кейінгі кезеңінен;

— экономикалық кылмыстарды тергеу кезінде арнайы білімдерді колданудан;

— тергеушінің әр түрлі қызметтермен езара кдрым-қатынас жасауынан.

Экономикалык қылмыстар бойынша өнделген әрбір жеке 1 әдістемелерден аталған барлық элементтер керініс табады. \

Бөтеннің мүлкін ысырап ету немесе талан-таражға салу қыл- ^г мыстарын кдрастырып өтейік.