Т. Я. Эрназаров 2013 ж

Аудиттің түрлерін зерттеудің зор әдістемелік маңызы бар. Аудиттің түрлері субъект ретінде ішкі және сыртқы аудит болып бөлінеді.

Қазақстан Республикасының"Аудиторлық қызмет туралы" Заңына, аудиттің № 4 « Аудит немесе оныңтүрлері» стандартында аудиттің 2 түрі көрсетілген:

1. Міндетті

2. Бастамашылық

Міндеттіаудит заңда көрсетілген және субъектініңөздерінің қаржы-шаруашылық жұмыстарын тексеру үшін аудиторларды немесе аудиторлық фирмаларды шақыруғаміндеті Міндетті жыл сайын аудиторлық тексерулердің объектілері :

• 
  банктер ;
  
• 
  несиелік серіктестіктер ;
  
• 
  жекелеген банктік операцияларды жүзеге асыратын ұйымдар ;
  
• 
  сақтандару ұйымдары, жинақтаушы зейнетақы қорлары, инвестициялық қорлар ;
  
• 
  табиғи монополиясубъектілері ;
  
• 
  шетел қатысушылыларыбар кәсіпорындар ;
  
• 
  ашық халықтық қоғамдастықтар .
  

Аудит объектілері бойынша: банктік аудит, сақтандыру ұйымдарының аудиті т.с.с.түрлері бар. Бұл аудит түрлерін жүзеге асыру үшін сәйкесінше лицензиясы болуы қажет Мақсаты бойынша аудит бірнеше түрге бөлінеді:

Қаржылық есеп беру аудиті – субъектінің қаржылық есеп беруін бекітілген критерийлер мен бухгалтерлік есеп ережелеріне сәйкестігін тексеру. Аудит нәтижесіжарияланады – акция иелеріне , кредиторларға , мемлекттік реттеу органдарына .

Салықтық аудит – бұл салықтың есептелуінің дұрыстығы мен төлеу дұрыстығын, салық саясатыныңсақталуынтексеру .

Бағалық аудит – тапсырысқа бекітілгенбағаның дұрыстығын тексеру. Бұлдамыған мемлекеттерде бюджеттің шығындарын негіздеу үшін жүргізіледі.

Басқармалықаудит -кәсіпорындарда басқару мен ұйымдастырудыжетілдіру мен тексеру.Кәсіпорынның өндірістік қызметтің тиімділігінбағалау, құралдарда пайдаланудың ұтымдылығымен өнімділігін арттыру бойыншашешімдер қабылдау .

Басқармалықаудит – бұл клиент үшін оныңқуаты мен ресурстарын тиімді пайдаланудыарттыру бойынша кеңес беру қызметінің түрі.

Арнайы аудит – шаруашылық субъектінің қызметін нақты аспектілерін тексеру. Оның қызметінің заңдылығы т.с.с. жақтары тексерілуі мүмкін(салықтық есепберуді дайындау, әлеуметтік қорларда пайдалану т.с.с. )

Нарықтық қатынастың даму кезеңінде жалпы аудиттің атқаратын қызметі де, тапсырушылар талабына сәйкес олардың аудит қызметінің даму барысында алатын орны да ерекше.

Аудит түрлерін зерттеудің методикалық жағынан маңызы өте зор. Өйткені, аудитті қандай түрлеріменжүргізу және олардың әрбіржағдайлардатигізетін әсерлерін анықтау қажет.

Ақпаратты пайдаланушыларбойынша аудит ішкі және сыртқы болып екігебөлінеді

Сыртқы аудитаудиторлықфирмалармен немесе жеке аудиторлармен шарт бойынша субъектінің қаржы есебінің дұрыстығын және қаржы мүмкіншіліктерінтәуелсізтүрде бағалау үшінжүргізіледі .

Шаруашылық жүргізуші субъектілердің орындалған жұмыстарына тәуелсізэкспертиза берудің нәтижесінде аудиторлар қаржы жағдайын жақсарту,жұмыстардың тиімділігін арттыру жөнінде керек болған жағдайда өз ұсыныстарын береді. Сонымен қатар субъектініңтөлемқабілеттілігіне және қаржы тұрақтылығынабаға береді. Сыртқы аудиттің мақсаты тапсырыс берушілердің мүддесінеқарай жасалынады.Сыртқы аудиттің басты міндеті – субъектінің отчетына тәуелсіз түрде баға беру, көрсеткіштерінің дәлдігінанықтап, сол жайында тапсырысберушілергеөз пікірін айту. Сыртқы аудитөз жұмысын заңдарға, стандарттарға , бухгалтерлік есеп принциптеріне, нормативтерге сүйене отырып жүргізеді.

Жалпы аудит туралы, оның ішінде сыртқы аудит туралы осыған дейін көптеген түсініктер қарастырылды. Енді сол сыртқы аудиттің ерекшеліктеріне тоқталамыз. Біріншіден, сыртқы аудит аудит фирмалары немесе жеке аудиторлар мен тапсырушылармен келісім-шарт жасау арқылы жүргізіледі. Оның негізгі мақсаты бухгалтерлік қаржы ақпаратын тексеріп және оның табыстылық көрсеткіштерінің дұрыс анықталғандығын, шығарылғандығын дәлелдеп, оның қаржылық жағдайына түсініктеме беру. Осындай тиянақты тексеру жүргізілгеннен кейін аудиторлар шаруашылық субъектілеріне, олардың қаржылық жағдайына экономикалық талдау жасап олардың экономикасының даму бағытын көрсетіп, оның қаржылық жағдайын нығайту жолдарын айтып, қаржы қолданудың тиімді, пайдалы қолдануына түсініктеме береді. Осы орайда аудитор сол кәсіпорынның қаржы жағдайының және төлем жасау тұрақтылығын, қандай даму қаржы қорларының бар екеніне толық түсініктеме береді.

Сондықтан Қазақстан Респуликасында аудит қызметі жан-жақты таратылуы қажет, бірақ біздің елдің өзіндік экономикалық, әлеуметтік, тарихи даму ерекшеліктеріне сәйкес аудит принциптерін лайықты түрде қарастыру қажет. әрине, оның ішінде ұйымдастыру, құрылымы туралы көптеген өзгерістер енгізу өте қажет.

Әдебиеттер: 2,3,7

1. 
   Ғылым және оқу пәндері ретінде аудиттің мазмұнына не кіреді?
   
2. 
   Аудиттің мазмұны, мақсаттары және объектілері қалай анықталады?
   
3. 
   Аудиттің эволюциялық кезеңдерінің ерекшеліктері неде?
   
4. 
   Аудиторлық қызметтің даму бағыты мен негізгі функциясы қандай?
   
5. 
   Қандай нормативті-құкықтық актілер кәсіби аудит саласының
   кеңеюіне ықпалын тигізді?
   
6. 
   Нарықтықэкономикасы дамығанелдердегі кәсіптікаудиттің
   дамуының және ұйымдастыру ерекшеліктерін атаңыздар.
   
7. 
   Қандай халықаралық ұйымдар аудиттің дамуына зор үлес қосты?
   

Жоспар:

2 Аудиттің Қазақстандық үлгілері (стандарттары) және олардың сипаттамасы.

3 Аудиторлардың кәсіби әдептілік кодексі.

4 Аудиторлардың әдептілік нормалары (қағидалары).

1. Қазақстан Республикасында аудитті нормативтік-құқықтық реттеу.

Аудиторлық қызметтің құқықтық негіздері бұл - аудиторлық субъектілердің қызметін реттеуші нормативтік және заңдылық құжаттар жиынтығы.

1. 
   Қазақстан Республикасының аудиторлық қызмет туралы заңы- 20.11.1998 жыл
   
2. 
   Қазақстан Республикасының конституциясы 30.08.1995 жыл
   
3. 
   Қазақстан Республикасындағы бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы заңы27.02.2007 жыл
   
4. 
   Ұлттық қаржылық есептіліктің № 2 стандартын бекіту туралы Қазақстан Республикасының Қаржы министрінің 2007 жылғы 21 маусымдағы № 217 Бұйрығы
   
5. 
   Бухгалтерлік есепті жүргізу ережесін бекіту туралы Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігінің 2007 жылғы 22 маусымдағы № 221 Бұйрығы
   
6. 
   Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспарын бекіту туралы Қазақстан Республикасының Қаржы министрінің 2007 жылғы 23 мамырдағы № 185 бұйрығы
   
7. 
   Аудиторлық стандарттар және басқа да реттеуші құжаттар
   

• 
  ҚР аудиторлық қызмет туралы заң республикадағы аудиторлыққызметті реттеуші құжаттың бірінші деңгейіне жатады. Бұл заң алты тарау, жиырма бес баптан тұрады.
  

1-бап: ҚР аудиторлық қызмет туралы заңдары

2-бап: Аудиторлық қызмет

3-бап:Аудиторлық қызметтің негізгі принциптері

4-бап: Аудит және оның түрлері

2-тарау: Аудиторлық ұйымдар мен аудиторлар палатасы

5-бап:Аудитор

6-бап: Аудиторлық ұйым

7-бап: Аудит палатасы

8-бап: Аудитор палатасының өкілеттілігі

3-тарау: Аудитқа кандидаттарды атестациялау және аудиторлық қызметті лицензиялау

9-бап: Аудиторлыққа кандидаттарды атестациялау

10-бап: Аудиторларды атестациялау жөніндегі біліктілік комиссиясы

11-бап: Аудиторлық біліктілік куәлігінің күшін жоюы

12-бап: Лицензия беру

13-бап: Лицензияны қайтарып алудың және оның күшін тоқтата тұру негіздері

4-тарау: Аудиторлық қызметті жүзеге асыру

14-бап: Аудит жүргізу шарттары

15-бап: Аудиторлық қорытынды

16-бап:

17-бап: Аудиторлар мен аудиторлық ұйымның құқықтары

18-бап: Аудиторлар мен аудиторлық ұйымның міндеттері

19-бап: Аудиторлар мен аудиторлық ұйымның жауапкершіліктері

20-бап: Аудит жүргізу құқығын шектеу

6-тарау: Аудиттелетін субъектілердің құқықтары, міндеттері мен жауапкершіліктері

21-бап: Аудиттелетін субъектілердің құқықтары

22-бап: Аудиттелетін субъектілердің міндеттері

23-бап: Аудиттелетін субъектілердің жауапкершіліктері

24-бап: Дауларды қарау

25-бап: Өтпелі ережелер

Екінші деңгейлі құжаты бұл – халықаралық аудит стандарттары. 2000 жылы наурызда аудит палатасын 5 Республикалық конференцияда харықаралық аудит стандартына өту туралы шешім қабылдады. Халықаралық аудит стандартын бухгалтерлік федерациялар бекітеді. Оның штат патері–АҚШ–Нью-Йорк қаласы. Қазіргі кезде оған 92-мемлекеттің 129 ұлттық бухгалтерлік ұйымы мүше. Осы 2000 жылы қазақстан бухгалтерлік федерациялар ұйымына мүше болып кірді. 01.01.2002 жылғы мәліметтер бойынша 46 халықаралық аудит стандарттары бар.

Үшінші деңгей аудиторлық фирмалар өңдейтін аудиторлық қызметтің фирма ішілік стандарттары

2. 
   Аудиттің Қазақстандық үлгілері (стандарттары) және олардың сипаттамасы.
   

Аудит стандарттары аудиторлар палатасының Республикалық конференциясында қабылданады және оларды мемлекеттік өкілетті органдар бекітеді. 2000 жылғы наурыз айында өткізілген аудиторлардың бесінші Республикалық конференциясында Қазақстан аудитін халықаралық стандарттарға көшіру және оларды ұлттық стандарттар ретінде қабылдау туралы шешім қабылданды. Ол стандарттар аудит өткізудің жалпы тәсілдерін, аудиторлық тексеру жүргізудің, аудиторлық қорытынды есептің түрлерін, аудит методологиялық мәселелерін, сондай-ақ аудиттің өткізілу шартына қарамастан, осы кәсіптің барлық өкілдері қолдануға тиісті базалық принциптерді анықтайды.

Халықаралық деңгейдегі кәсіби талаптарды әзірлеумен бірнеше ұйым айналысады, оның ішінде 115 елдің 158 ұйымының өкілдерін қамтитын Халықаралық бухгалтерлер федерациясы (ХБФ) бар.

Халықаралық аудит стандарттарының (ХАС) негізгі бөлімдерінің құрылымы мен мазмұнын қарастырайық.

Бірінші бөлім «Кіріспе аспектілері» №100-199 құжаттарына қосылды.

ХАС 100 Сенімділікті қалыптастыратын (қамтамасыз ететін) тапсырмалар - бұл әр түрлі жұмыс түрлерінің орындалу нәтижелері бойынша қалыптасатын қорытындылармен аудиторларды қамтамасыз ететін сенімділік деңгейі.

ХАС 110 Терминдердің глоссарийі ХАС-та және оның заңдастырылған анықтамаларында қолданылатын терминдердің тізбесін қамтиды.

ХАС 120 Халықаралық аудит стандарттарының тұжырымдамалық (концептуалды) негізі. ХАС-тың жалпы құрылымы суреттелген және аудиттің ілеспе қызметінің жіктелімі (классификациясы) келтірілген.

Екінші бөлім «Жауапкершілік»-ке 200-299 стандарттары кіреді.

ХАС 200 Қаржылық есеп берудің аудитін реттеуші мақсат пен жалпы принциптер -тәуелсіз аудитор жүргізетін тексерулердің көлемі және негізгі мақсаттары мен принциптерін, сондай-ақ кәсіпорын басшылығының қаржылық есеп берудегі жауапкершілігін анықтайды.

ХАС 210 Аудиторлық тапсырманың шарты. Білдірген ұсынысқа аудиттің келіскенің құжаттық растауға қызмет ететін, аудитті өткізу туралы келісім хаттың мазмұны мен формасы келтірілген. Ол жұмыс мөлшері мен жауапкершілік шараларын, есеп беретін аудиторларға ұсынылатын форманы нақтылайды.

ХАС 220 Аудиттегі жұмыстың сапасын бақылау. Бақылаудың жеке тексеру ретіндегі сапасының және жалпы бақылау сапасының маңыздылығы анықталып, осы екі бақылау түрінің өзара байланысы мен айырмашылығы келтіріледі. Стандарттардың қосымшасында бақылау сапасы рәсімдерінің (процедурасының) үлгілері келтіріледі.

ХАС 230 Құжаттау - аудитор жасайтын немесе алатын жұмыс құжаттарының типтік формалары мен мазмұны туралы мәлімет келтірілген. Жұмыс кұжаттарының тиістілігі мен сақталу мәселелері ашып көрсетілген.

ХАС 240 қаржылық есеп беру аудитінің барысында алаяқтық пен қателіктерді қарастырудағы аудитордың жауапкершілігі - «өтірік» және «қате» ұғымдарын анықтайды, кәсіпорын басшысының өтірік пен қатені ескертудегі жауапкершілігін белгілейді. Аудитор өтіріктің немесе қателіктердің нәтижесінде пайда болатын материалдық (елеулі) үнемдеуді анықтау мүмкіндіктерін ескеріп, аудитті жоспарлауы керек. Өтіріктер немесе қателіктер туралы куәландыратын мәліметтерді алған жағдайда аудиторға әрекет ету ұсынылады. Стандарттардың қосымшасында өтірік немесе қателіктердің тәуекелділігін арттыратын жағдайлар немесе оқиғаларға мысалдар келтірілген.

ХАС 250 Қаржылық есеп берулердің аудитіндегі заңдар мен нормативті актілер есебі. Заң шығарушы және нормативтік актілердің талаптарынан ауытқымау мен бұлжытпай сақтаудағы аудитордың және тексерілетін ұйымдардың жауапкершілік деңгейлері анықталған.

ХАС 260 Басқарушы өкілеттілігі бар тұлғаларға аудиттің аспектілерін хабарлау - тиісті құжаттардың мазмұнын жасау тәртібі ашып көрсетіледі.

«Жоспарлау» (300-399) деп аталатын үшінші бөлімде үш стандарт келтірілген: ХАС 300 - Жоспарлау, ХАС 310 - Бизнес білімі, ХАС 320 - Аудиттегі елеулілік. Бұларда тиісті жоспарлау процесі, клиент қызметінің бағыты мен сипатын аудитордың түсіну маңыздылығы, аудиттегі елеулілік тұжырымдамасының баяндалуы, елеулілік пен аудиторлық тәуекелдіктің өзара байланысы, аудиторлық тексерулерді жоспарлау мен өткізу және олардын нәтижелерін бағалау барысындағы елеулілік ұғымының қолданылуы сипатталады.

Төртінші бөлім «Ішкі бақылау» (400-499).

ХАС400Тәуекелдіктерді бағалау жәнеішкі бақылау. Клиенттің ішкі бақылау жүйесін зерделеу және бағалау мәселелері қарастырылған,

ХАС 401 Компьютерлік ақпарат жүйесіндегі аудит. Мәліметтерді компьютерлік өңдеуден өткізетін жағдайда қолданылуы қажет қосымша рәсімдер (процедуралар) ашып көрсетілген.

ХАС 402 Қызмет көрсетуші ұйымдар пайдаланатын субъектілер ерекшелігіндегі аудит есебі. Мамандандырылған сервистік ұйымдардың есепберулерін дайындауменесеп жүргізуді алған ұйымдардағы аудиттің ерекшеліктері келтірілген. Бесінші бөлімге «Аудиторлық дәлелдер» 500 - 599 стандарттары кіреді.

ХАС 500 Аудиторлық дәлелдеулер - аудит мәліметтерінің көздері мен табиғатын, сондай-ақ мәліметтердің және осы мәліметтерді алуға көмектесетін әдістердің жеткіліктілігі мен жарамдылығы туралы мәселелерді қарастырады.

ХАС 501 «Аудиторлық дәлеледеулер - ерекше баптарды қосымша қарау». Құндылықтарды сақтау бойынша құжатты басшылық, дебиторлардың есепшоттарын және талаптар мен критерийлер бойынша мәселелерді растау, әлдеқайда шындыққа жанасымды аудиторлық ақпаратты алудың басқа процедураларын қолдану.

ХАС 505 Сырттай растау - үшінші тұлғадан мәліметтерді алу үшін сұрау салуды әзірлеу және жіберу тәртібін реттемелейді.

ХАС 510 Алгашқы тапсырмалар - бастапқы сальдо. Тексеруді алғаш рет жүргізетін жағдайда немесе мұндай жұмысты (тексеру) істемегеніне бір жылдан астам уақыт өтсе, ондай кезде есепшот бойынша (бастапқы қалдықтар үшін) аудитордың жауапкершілігі анықталады.

ХАС 520 Аналитикалық процедуралар - талдамалы тексерулердің процедурасының және оның міндеттері мен өткізілу уақытына қатысты ұсыныстың сипаты берілген. Әдеттен тыс қатынас пен талдамалы процедура нәтижелеріне сенім білдіру деңгейінің фактілерін аудитордың зерделеу мәселелері қарастырылады.

ХАС 530 Аудиторлық сұрыптау және іріктемелік тестілеудің басқа процедуралары. Сұрыптауды жүргізу, іріктеулерді жіктеу және қателікті экстраполяциялау бойынша ұсыныстар беріліп, факторлары анықталады.

ХАС 540 Багалау мәнінің аудиті. Бағалау мәліметтері, аудиттің негізгі кезеңдері, олардың негізділігін талдаудағы аудитордың жауапкершілігі белгіленіп, осы бағалаулардағы қателіктерді анықтау бойынша ұсыныстар берілген.

ХАС 550 Байланыстырылған тараптар. Өзара байланысқан тараптар (еншілес немесе тәуелді ұйымдар) және олармен бірге өткізілетін операциялар аудитінің процедуралары қарастырылады.

ХАС 560 Кейінгі уақиға. Аудитор есеп беруді жасаған күннен кейін немесе есеп беру жарияланғаннан кейін болатын уақиғалар есеп берулердің мазмұнына елеулі түрде ықпал еткен жағдайда аудитордың қалай әрекет ету керектігін көрсететін тәртіптері анықталады.

ХАС 570 Үздіксіз қызмет. Кәсіпорын қызметінің үздіксіз принципін қолданудың дұрыс еместігіне аудитор күмәнданатын жағдай сипатталады.

ХАС 580 Басшылықтың мәлімдемесі. Тексерілген ұйым басшысы ұсынатын ақпараттарды алу мен пайдалану жағдайы анықталады.

Алтыншы бөлімде №600-699 «Басқалардың жұмысын пайдалану» стандарттары, оның ішінде ХАС 600 Басқа аудитордың жұмысын пайдалану; ХАС 610 Ішкі аудиттің жұмысын қарастыру; ХАС 620 Сарапшы жұмысын пайдалану біріктірілген.

Мысалы, ХАС 610 «Ішкі аудиттің жұмысын қарастыруда» арнайы тағайындалған қызметкер жүзеге асыратын кәсіпорындағы ішкі бақылаудың элементі ретінде іштей бақылаудың мәні ашып көрсетіледі.

Ішкі аудиттің қызмет нәтижелерінің бірталай бөлігін тәуелсіз аудитор қаржылық ақпараттарды талдауда пайдалануы мүмкін. Ішкі аудитор жұмысын бағалауда тәуелсіз аудитор ескеруі тиіс процедуралар келтірілген.

Жетінші бөлімге (700-799) «Аудиторлық іріктемелер мен есеп беруді ұсыну» үш стандарт қосылған:

ХАС 700 Қаржылық есеп беру бойынша аудиторлық есеп беру (қорытынды) - аудиторлық есеп берудің формалары мен мазмұнына қатысты ұсыныстар берілген, сөзсіз (талассыз) қорытындылаудың ықтимал қалыптастырулары мен қорытынды жасалатын жағдайлар, кейбіреуі сөзсіз болатын, ішінара жағымсызы да бар және қорытындыны беруден бас тарту жағдайлары қарастырылады.

Қосымшада ескертпемен жасалатын сөзсіз қорытындылаудың үлгісі және аудитордың жағымсыз қорытындысының үлгісі, сондай-ақ қорытындыны беруден бас тарту мысалы келтірілген.

ХАС 710 Салыстырмалы мәндер. Клиенттің есеп беруі өткен жылдың көрсеткіштерін қамтыған жағдайларда аудитордың әрекет ету тәртібі сипатталады.

ХАС 720 Тексерілген қаржылық есеп берулерді қамтитын құжаттардағы басқадай ақпарат. Мұнда аудиттелген қаржылық есеп берулердің елеулі сәйкессіздігін сәйкестендіру мақсатында аудитордың басқадай ақпараттарды оқу қажеттілігі айтылады.

Сегізінші бөлімде «Мамандандырылған салалар» (№800-899) екі стандарт келтірілген:

ХАС 800 Арнайы мақсаттарға арналған аудиторлық тапсырмалар бойынша аудиторлық есеп беру (қорытындылау). Жалпы қабылданған стандарттар немесе принциптер бойынша ғана емес, сондай-ақ субъектілердің қызмет түрлері, операциялары, нақты есепшоттары, баптары бойынша жасалған есеп пен есеп берулерді арнайы тексеру бойынша есеп берулердің ерекшеліктері ашып көрсетіледі.

XАС 810 Болжамды қаржылық ақпаратты зерттеу. Болжау мен бағалау мәліметтеріне немесе уақиғаны дамытудың жорамалды сценарийіне негізделген қаржылық ақпараттар туралы аудиторлық есеп берулерді тексеру және жасау процедуралары сипатталады.

Тоғызыншы бөлімде (900-999) «Ілеспе қызметтер» үш стандарт кіреді:

ХАС 910 Қаржылық есеп берулерді шолып тексеру бойынша тапсырма. Аудиттің «жеңілдетілген нұсқасын» білдіретін қаржылық есеп берулерге жалпы тексерулерді жүргізудің тәртібі келтірілген. Бұл арада аудитор есеп берулердің анықтығы туралы емес, оның анық еместігін растайтын фактілердің болмауы туралы пікір білдіруі керек. Жалпы тексеру нәтижелерінің қаржылық есеп берулердің әдеттегі аудитінің нәтижелерінен гөрі дәлелдеу күші аз болады.

ХАС 920 Қаржылық ақпаратқа қатысты келісілген процедураны орындау бойынша тапсырма. Есеп пен есеп берудің жекелеген бөлімдерін тақырыптық тексеруді жүргізудің процедуралары баяндалған. Мұндай тексерулердің нәтижелері бойынша қорытынды қаржылық есеп берудің әдеттегі аудитінің нәтижелері бойынша қорытындыға қарағанда аз күшке ие болады.

ХАС 930 Қаржылық ақпаратты компиляциялау бойынша тапсырма. Қаржылық есеп беруді дайындауда және осы қаржылық есеп беруді жасау барысында пайдаланылатын мәліметтерді тексеруге аудитордың клиентке көрсететін көмегі ретінде қаржылық ақпарат компиляциясының мазмұны ашып көрсетіледі.

Оныншы бөлімде «Аудиттің халықаралық іс-тәжірибесі бойынша ереже» өзіндік ерекшелігі бар стандарттар келтірілген:

Аудиттің халықаралық іс-тәжірибесі бойынша ереже - 1000. Банктер арасындағы растау процедуралары. Аудиттің халықаралық іс-тәжірибесі бойынша ереже - 1001.

Ақпараттық технологиялық орта (АТО) - дербес компьютерлер;

Аудиттің халықаралық іс-тәжірибесі бойынша ереже - 1002. Акпараттық технология ортасы - онлайндық компьютерлік жүйе;

Аудиттің халықаралық іс-тәжірибесі бойынша ереже - 1003. Ақпараттық технология ортасы – мәліметтер базасының жүйесі;

Аудиттің халықаралық іс-тәжірибесі бойынша ереже - 1004. Банкілік қадағалау органдары мен сыртқы аудиторлар арасындағы өзара қарым-қатынасы;

Аудиттің халықаралық іс-тәжірибесі бойынша ереже - 1005. Шағын кәсіпорындардағы аудиттің ерекшеліктері;

Аудиттің халықаралық іс-тәжірибесі бойынша ереже - 1006. Халықаралық коммерциялық банктердің аудиті;

Аудиттің халықаралық іс-тәжірибесі бойынша ереже - 1008. Тәуекелдіктердібағалау жәнеішкібақылаужүйесі компьютерлікақпаратжүйесі меносығанбайланысты мәселелердің сипаттамасы;

Аудиттің халықаралық іс-тәжірибесі бойынша ереже - 1009. Компьютерлердің көмегімен аудитті жүргізу әдістері;

Аудиттің халықаралық іс-тәжірибесі бойынша ереже - 1010. Қаржылық есеп берулердің аудитіндегі экологиялық мәселелердің есебі;

Аудиттің халықаралық іс-тәжірибесі бойынша ереже - 1012. Қаржылық құралдармен жүргізілетін аудит.

Аудиттің халықаралық іс-тәжірибесі бойынша ереже - 1013. Электрондық коммерция - қаржылық есеп берулер аудитіне ықпалы (15).

3 Аудиторлардың кәсіби әдептілік кодексі.

1988 жылы АІСРА мәжілісінде бухгалтер-аудиторлардың өзін-өзі ұстаудың кәсіби Кодексінің жаңа нұсқасы қабылданды, оныңішіндеолардыңкәсібитәртібін көрсететін мынадай 6 жағымды ережелер қамтылған:

1. 
   Міндеттері. Аудиторлар өз міндеттерін орындауда жоғары кәсіби және моральдық сапаларын танытуы керек, өз қызметінің барлық түрінде дәл әрі жан-жақты ойластырылған өз пікірін қалыптастыруы қажет.
   
2. 
   Қоғамның мүдделері. Аудиторлар өзіне мынадай міндеттемелер жүктеуі тиіс. Қоғам мүддесіне қарай әрекет-қызмет етіп, оның сенімін ақтап, жоғары кәсіби шеберлігін көрсету керек.
   
3. 
   Адалдық. Қоғамның сеніміне ие болуы үшін аудиторлар өзінің кәсіби міндеттерін адал әрі мінсіз орындауы қажет.
   
4. 
   Объективтілігі және тәуелсіздігі.Аудиторлар объективтілігін сақтай отырып, мүдделер қақтығысынан бойларын аулақ салғаны жөн. Аудиторлық жұмыстарды жүзеге асыруда олар мәні (яғни табиғи мінез-құлқымен) бойынша және көрер көзге де (формально) тәуелсіз болғаны абзал.
   
5. 
   Тиісті (жете ынта-ықылас аудару). Аудиторлар кәсібистандарттарды сақтауы қажет, өз білімдерін жоғарылату және кәсіби міндеттердітолық орындап,қызмет сапасын ұдайы жақсартып отыруға ұмтылуы тиіс, сондай-ақ қабілеттері мен қасиеттерін ең жоғары мүмкіндік деңгейінде пайдаланғаны жөн.
   
6. 
   Қызмет көлемі мен сипаты. Аудиторлар көрсетілетін қызметтің көлемі мен түрін анықтап, өзін-өзі ұстаудың кәсіби кодексінің принциптерін сақтауы керек.
   

А. Тәуелсіздігі. Бұл қасиет аудиторлық кәсіптің негізгі іргетасы болып табылады, өйткені тәуелсіз аудиторлық тексерудің мақсаты қаржылық есеп беруге деген сенімділікті қалыптастыру. Аудиторлар клиент басшылығымен де, тексерілетін экономикалық бірліктермен де ешқандай байланысы болмауы керек.

Тәуелсіздік мына жағдайларда бұзылады. Егер аудитор:

• 
  клиенттің қайсыбір мүлкін иеленетін болса;
  
• 
  таза табысы немесе фирмасының пайдасы тексерілетін
  компанияның инвестициясымен тығыз байланысты болса, не
  болмаса компаниямен бірлескен инвестициясы бар болса;
  
• 
  компаниядан несие алса немесе берсе (бұл тыйым әдеттегі
  тәртіппен қаржы институттарынан алынатын кредитке қатысты болмайды);
  

• компанняның Директорлар кеңесінің мүшесі болып табылғанда;

• 
  компанияның есептік жазбаларын жүргізіп, есеп саласында шешім қабылдайтын болса, ал компания басшылығы қаржылық есеп беру туралы ақпаратпен оған негізгі жауапкершілікті көтеретіндей шамада ақпарат алмаса;
  
• 
  егер компания басшылығы аудиторлық жұмыста олқылықтары үшін аудиторды сот процесімен қорқытатын болса немесе аудитор компания басшылығын алаяқтықпен жалған деп айыптап, сот процесімен қорқытатын болса;
  
• 
  клиент инвестор болатын болса, онда инвестор (инвестордағы) - кәсіпорында аудитордың қаржылық мүдделілігі болады;
  
• 
  егер аудитор отбасының немесе туыстарының бір адамы
  клиент ісін тікелей қатысты (мүдде жағынан) немесе онымен
  (клиентпен) кәсіпорынды басқару ісіне байланысты болатын
  болса және т.б.
  

Жаңа немесе өзгеше операциялар есебінің мәселелері бойынша кәсіпорындарға кеңес беру барысында аудитор бірқатар проблемаларға кезігеді. Аудиторлар операциялардың есебін дұрыс жеткізу ісінде әр түрлі пікірде болады, сондықтан да кәсіпорын басшысы болып өткен немесе болуы ықтимал операциялардың есебі бойынша басқа бухгалтерлермен кеңесетін болса, оған таңданудың кажеті жоқ. Осы заманғы қаржы рыногы күрделі әрі қитұрқы қаржы аспаптарын жасау барысында тапқырлық танытады, олардың есебі анық бола бермейді.

Кәсіпорын басшылар аудиторларды «сатып алатын» жағымсыз оқиғалар да болып тұрады, мұндайда аудитор олардың өздері көргісі келетін қаржылық есепте ақпаратты анық мазмұндап, білікті есеп жасап береді.

Б. Стандарттарды сақтау. Аудитор стандарттар мен олардың интерпретациясын (түсіндірулерін) сақтауы керек. Осыған сәйкес олар өз құзыретіндегі қызметтерді ғана көрсеткені дұрыс. Кәсіби қызметті атқару кезінде ол баса назар аударып, қызмет етуді жоспарлау және бақылау; ұсыныстар жасап, қорытынды шығару үшін қажетті егжей-тегжейлі ақпарат болуы керек.

В. Құпияны сақтау. Аудитор клиенттің ерекше рұқсаты болмайынша ешқандай құпия ақпаратты жарияламауы керек және мамандығына нұқсан келтіретін әрекеттерге бармауы керек. Атап айтқанда:

• 
  клиент талап етсе де, оған бухгалтерлік және басқа да құжаттарды қайтарып беруден бас тарту;
  
• 
  кәсіби қызмет барысында нәсілдік, жыныстық ұлттық белгілері мен ұстанатын діни сенімдеріне қарай кемсітушілікті (дискриминация) жүзеге асыру;
  
• 
  тексеру барысында егер клиент аудитордан мемлекеттік аудиторлық стаңдарттарды және нормаларды сақтауын өтінетін болса, онда клиенттін тілегіне қарсы мемлекеттік стандарттар мен нормалардысақтамауы керек.Себебі, нағыз шынайы фактілерді ашуда мемлекеттік стандарттар мен нормалар дәрменсіздік танытуы ықтимал.Аудитор кейбір жағдайда шынайы фактілерді әдеттен тыс әдістермен ашуы мүмкін;
  

• 
  бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептемесінің тіркеліміне жалған жазбаларды енгізуге келісім бермеуі керек;
  
• 
  басқа тұлға туралы ақпаратты тапсырғаны үшін клиенттен комиссиялық алым алу немесе клиенттерді тартқаны үшін басқа біреуге төлеу;
  

Қазақстан Республикасы Үкіметінің уәкілеттілік берілген лицензия беруші (лицензия) мемлекеттік орган қоғамдық аудиторлар ұйымымен бірлесіп осы кәсіп түрі бойынша лицензия алған тұлғаның аудиторлық қызметін реттейді. Лицензия беруші аудиторлық қызметтерді бақылап, аудиторлар мен аудиттенетін субъектілердің қатынасын қарастырып, лицензия ұстаушыға ескерту жасауына болады, тіпті болмаған жағдайда лицензияның іс-әрекетін тоқтатады, Бұл - өте қатаң жаза, өйткені лицензиясынан айырылған тұлға аудиторлық біліктіліктен және аудиторлық есептілігіне қол қою құқығынан қоса айырылады.

4. Аудиторлардың әдептілік нормалары (қағидалары).

Аудиттің халықаралық стандарттары тек оны еткізудің жалпы тәсілдерін, тексеру жүргізу ауқымын, аудиторлық қорытынды есептің түрлерін, методология мәселелерін, сондай-ақ, аудиторлар қолдануға тиісті базалық принциптерді айқындайды. Алайда, ол стандарттар тексеру жүргізу процессінде қолданылатын нақгы іс-әрекеттерді, тәсілдерді, процедураларды белгілі бір тәртіпке бағындыра алмайды. Ондай мақсаттағы қызметті аудитгің фирмаішілік стандарттары атқарады.

Жоғары сапалы қызмет көрсетуді қамтамасыз ету үшін аудиторлар мен аудиторлық фирмалар халыкаралық аудит стандарттарының негізінде, аудиторлық фирма жұмысының спецификасы (ерекшелігі) ескерілетін және тексеру жүргізудің нақты процедураларының, аудиторлық дәлелдеулер жинаудың, оларды құжаттаудың, клиентпен өзара қарым-қатынас саясатының, ішкі бақылаудың және фирманың ішкі қорытынды есебінің мазмұны ашылып көрсетілетін өздерінің ішкі стандарттарын жасауға тиісті. Тексеру жүргізу кезінде ол қажетті дәлелдеулер жинауды жеңілдетеді, тексеру жүргізу уақытын қысқартады, аудиторлық қорытынды жасау кезінде қате жіберу тәуекелдігін азайтады.

Аудиттің ішкі стандарттары белгілі бір аудиторлық фирмада аудиторлық тексерудің бірегей (фирмалық) тәсілін қамтамасыз етеді.Орындалатын жұмыстардың көлемін ұлғайту және сапасын көтеру, тексеру жүргізу үшін аудиторларды — ассистенттерді кеңінен пайдалану, аудит технологиясын жетілдіру мүмкіндігі туындайды. Бірақ, стандарттар артық нақтыланбауға, аудитордың еркін тежемеуге тиісті. Себебі, ол аудитті кәсіби ой-пікірмен нығайтылмаған, жай ғана мәліметтер жинауға айналдыруы мүмкін. Фирманың экономикалық және қоғамдық статусы үшін ішкі стандарттардың маңызы жоғары болғандықтан, олардың мазмұны коммерциялық құпия болып табылады.

Әдетте, ішкі стандарттарға оларды жасаушылар қол қояды және міндетті түрде аудиторлық фирманың жетекшісі бекітеді.

Фирмаішілік аудиторлық стандарттарды үш блокқабіріктіруге болады:

• аудиторлық фирмалардың құрылымы және оның қызметін ұйымдастыру технологиясы;

•заңдар мен стандарттардың талаптарын жүзеге асыру бойынша құжаттар;

•тексеру жүргізу әдістемесі.

Бірінші блоктың құжаттары аудиторлық фирма жұмысының ерекшелігін, оның ұйымдық құрылымын, клиенттерімен өзара қарым-қатынас жасау принциптерін, ішкі бақылаудың және ішкі қорытынды есеп берудің құрылымын, жұмыскерлердің лауазымдық міндеттері мен өкілеттіліктерін, олардың білім деңгейіне қойылатын талаптарды, кәсіби этика мәселелерін және тағы баскаларды ашып көрсетеді.

Екінші блок құжаттарының негізін бухгалтерлік есеп және қаржылық қорытынды есеп беру мәселелерін реттеуші нормативтік құжаттардың тізімі; бастапқы құжаттардың, аналитикалық және синтетикалық есеп регистрлерінің құрамы; есептің белгілі бір салалары бойынша болуы мүмкін бұзушылықтарды топтастырушы аудиторлық процедуралардың орындалу реті; аудитті жоспарлау кезеңінде сұрақ беруді өткізу үшін жасалынған тестілер немесе сұраулар тізімін құрайды.

Үшінші блокқа қатысты әдістемелер келесі бағыттар бойынша жасалынады;

• бухгалтерлік-клиенттің бухгалтерлік есебінің жекелеген бөлімдері бойынша әдістемелер;

• заңдық-клиент қызметінің кұқықтық жағынан қамтамасыз етілуін тексеру әдістемелері (құрылтай құжаттарының және жарғылық капиталдың аудиті, шаруашылық келісім-шарттарының сараптамалары, салық заңының сақталуына талдау жасау және т.б.);

•арнайы-ортақ арнайы белгілерді иеленуші кәсіпорындар тобына тексеру жүргізу әдістемелері (шағын кәсіпкерлік субъектілерінің, шетелдік инвестициялары бар объектілердің өкілдіктерінің және т.б. аудиті).

Бұл стандарттардың әрқайсысында төмендегілер болуы мүмкін:

•тексерудің мақсаты мен міндеттері;

•тексерілетін бөлімдер керсетілген аудит өткізу бағдарламасы;

•нормативтік-құқықтық құжаттар;

• клиенттің бухгалтерлік және басқа құжаттары (қаржылық есеп беруі, регистрлер, бастапқы құжаттар);

• есептің осы участогы бойынша болуы мүмкін бұзушылықтарды топтастырушы (аудитті жоспарлау кезеңінде сұрақ беруді өткізуге арналған тестілер немесе сұраулар тізімі; осы участокқа тексеру жүргізу кезінде қолданылатын аудиторлық процедуралардың тізімі);

• аудиторлық процедуралардың орындалу реті;

• аудитордың жұмыс құжаттарының жасалынған нысандары (үлгілері).

Сондай-ақ, аудиторлық стандарттардың болуы аудиторлық фирма мен оның жұмыскерлерінің қызметіне тиімді ішкі бақылауды жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Төмендегі сұрақтарға жауап беріңіздер:

1.Аудитті реттейтін Қ.Р-ның заң нормативтік актілері

2.Аудиторлық қызметтіңң нормативтік негіздері

3.Аудит субъектілері,олардың құқығы

4.Аудит субъектілерінің міндеті

5.Аудит субъектілерінің жауапкершілігі

6.Қ Р-да аудиторлық қызметті реттеу деңгейлері

7.ҚР-ның аудиторлық қызмет туралы заңының құрылымы

8.Халықаралық аудит стандарттары

9.Фирма ішілік стандарттар

10.Аудиторлық қызметті лицензиялау

11.Аудиторлар палатасы немесе оның функциялары

12.Аудиторларды аттестациялау

13.Тексерілетін субъектілердің жауапкершілігі

14.Тексерілетін субъектілердің құқығы мен міндеті

Әдебиеттер:1

Жоспар

2.Заңсыз бұрмалауды кездестіргендегі аудитордың эрекеттері.

4.Елеулілік қағидаттарын

Маңыздылық пен пікір

320 "Аудиттегі маңыздьшық" Халыкаралық стандартга: "Ақпарат оны жіберіп алу немесе бұрмалау қаржьшық есеп беру негізіңде қабылдан-ған пайдаланушылардың экономикалық шешіміне әсер ететін жағдай-да елеулі деп есептеледі. Маңыздьшық белгілі бір жағдайларда оларды жіберіп алу немесе бүрмалаушылықка катысты қорытынды қабылда-нылатын қателер немесе баптар шамасына байланысты болады. Сон-дықган маңыздылық есеіггеудің табалдырығы немесе есептеу нүктесін көрсетеді және пайда әкелу үшін ақпаратқа ие болу керек және сапалы бастапқы сипаттама болып табылмайды" [39] деп атап өтілген.

Аудиторға қаржылық есеп беру бұрмалануын тудыратын фактілерден ауытқудан басқа міндеттемелердің екі типі болуы мүмкін екенін естен шығармау керек:

—бухгалтерлік есеп стандартының дұрыс қодданылмауы;

— қажетті ақпаратты өткізіп алу.

Каржылық есеп беруді тексеру кезівде оған аудиттағы маңызды-лықтың сапалық және сандық сияқгы екі жағын ескеру қажет.

Маңыздылықтың сапалық жағы — жасалатын операциялардың Қазақстан Республикасында әрекет ететін нормативті актілердің та-лаптарынан ауытқуы.

Сандық жағы маңыздылық деңгейімен сипатталады.

Маңыздылық деңгейі — бұл кэржының есеп беру нақгылығына елеулі әсер етпейтін оңда максималды рүқсат берілген бүрмалаулар сомасы.

Концептуалды негіздің 12-тарау 46-6. қаржылық есеп беруді дай-ындау және ұсыну "БЕУ сәйкес негізгі сапалық сипаттамаларды қол-дану әдетте, нақты және объективті ақпаратты сақтайтын қаржы-лық есеп беруді құруды және әділ үсынуды қамтамасыз етеді" деп көрсетілген [40].

Сондықтан аудиторларға есеп беруді ықтимал пайдаланушылар және бұл есеп беру дұрыс шешім қабылдау үшін нақгы және объективті ақпаратты сақтауы туралы мәліметтер қажет. Маңызды болып табы-латынды бағалау кәсіби пікір пәні болып табылады. Аудитордың кәсіби пікірі — оның білімі, біліктілігі мен жұмыс тәжірибесіне негізделген көзқарасы. Бұл оның әрекетінің тәртібін қатал анықгау мүмкін болмайтын жағдайларда субъективті шешім қабылдау үшін негіз болады. Маңыздылық туралы алдын ала пікір білдірудің мақсаты — ауди-тордың назарын аудиторлық тексеру стратегиясын анықтау негізінде қаржылық есеп берудің елеулірек күрамдас бөлігіне аудару. Мысалы, аудитор 50 мың теңгені күрайтын, баланс үшін емес, таза табыс үшін маңызды болатын дәл емес мәліметтерді қарастыра алады.

"Маңыздылық туралы пікір — аудитор қабылдайтын маңызды шешімдерінің бірі. Ол аса жоғары кәсіпқойлықгы талап етеді" /34, 231-6./. Аудитор пікірі қажетті дәлелдерді жинақгауды жеңілдетуге көмектеседі. Егер аудитор маңыздылық деңгейін елеусіз сома көлемінде орнатса, онда оған елеулі соманы анықтағаннан гөрі, көбірек дәлелдер санын жинақгау кажет.

Жүмыс барысында аудитор жекелеген елеусіз бүрмалаулардың жиынтығын да қаржылық есепберудің нақтылығына күмөн ту-дыруға себеп болатынын байқауы мүмкін. Бүл жағдайда аудитор бар қателерді анықтау үшін тексеру масштабын өсіру қажет бо-лады. Тексеру аяғына қарай рүқсат етілетін бүрмалау маңызды-лығының дәрежесі жоспарлау кезеңіне қарағанда басқашалау бо-луы мүмкін.

Маңыздылық туралы алдын ала пікір білдіруге әсер етуші негізгі факторлар:

—кәсіпорын көлемі;

—базалық көрсеткіштері;

—аудиторлық фирма клиентурасы құрылымының өзгеруі;

—бухгалтерлік есеп, аудит пен салық салу саласындағы заң талап-тарының өзгеруі.

Маңыздылық деңгейін анықгау кезінде екі шама пайдаланылады: қатенің абсолютті шамасы мен кдтенің салыстырмалы шамасы.

Абсолюттік шама — бүл көлеміне, мысалы 500 теңге немесе 1000 теңге болғанына қарамастан қате басқа жағдайларға тәуелсіз сома-ның елеулігіне кдрай маңызды деп танылатындығы жөніндегі ауди-тордың субъективті пікірі.

Салыстырмалы шама қабылданған базалық шама сәйкес пайыз-дық қатынаста анықгалады (табыстан салық салуға, ағымдық актив-терге, баланс валютасына дейін және т.б.).

Әр аудиторлық фирмаға маңыздылық деңгейін анықтау жолда-рын дайындау үшін критерийлер жүйесін және есептеудің қажетті тәртібін жасау және оларды фирмаішілік немесе әдістемемен толты-ру қажет Маңыздылық деңгейін анықгау кезінде аудиторға екі факторды ескеру қажет:

— қаржылық есеп беруді құру жағдайы;

—пайдаланушылар үшін қаржылық мақсаты, яғни бір клиент маңыздылығы басқа клиент маңыздылығына сәйкес келмейді.

Маңыздылықгы анықгау кезіңце аудитор клиентпен есептеу деңгейін немесе тәртібін талқыламауы керек, себебі, бірінші кезекте жұмыс көлемін және кдбылдауға кдбілетті тәуекелдерді өзі анықгайды.

Жоспарлау кезеңінде маңыздылық қарастырылады:

—шоттар сальдосы деңгейінде;

—қаржылық есептеме деңгейінде.

Шот сальдосы деңгейіндегі маңыздылық елеулі түрде бұрмалан-ған деп есептеуге болатындай шот сальдосывда орын алған мини-малды бұрмалауды көрсетеді. Бүл деңгейге дейінгі бүрмалау рүқсат етілген бүрмалау ретінде белгілі. Шот сальдосы деңгейіндегі маңыз-дылық түсінігін шоттағы елеулі қалдық терминімен араластыруға болмайды. Соңғы термин шоттың көрсетілген сальдосы размеріне жатады. Сол кезде маңыздылық түсінігі пайдаланушы тарапынан болатын шешім түсінігіне әсер ететін бүрмалау сомасымен байланы-сты.

Шот сальдосы деңгейіндегі маңыздьшыққа қатысты қорытынды қабылдау кезінде аудиторға онымен қаржылық есеп беру деңгейіндегі маңыздылық арасындағы өзара байланысты қарастыру қажет. Бүл қарастыру аудиторды аудитті жеке емес, басқа шоттар сальдосын-дағы бүрмалаулармен жиынтықга жалпы қаржылық есеп беру үшін елеулі болуы мүмкін бүрмалауларды анықгауға болатындай етіл жос-парлауға әкелуі керек.

• 
  Қаржылық есеп беру деңгейіндегі маңыздылық жөніндегі ауди-тордың алдын ала пікірі сандық көрініспен анықталса, әр шотқа қатысты маңыздылықгың аддын ала бағасын жекелеген шоттың қар-жылық есеп беру деңгейіңце маңыздылықты бөлу жолымен алуға болады. Бөлуді бухгалтерлік баланспен қатар табыстар мен шығын-дар туралы есеп беруде де жасауға болады. Бірақ табыстар мен шы-ғындар жөніндегі бүрмалаудың үлкен бөлігі де баланстық есеп беру-ге әсер ете алатындықтан және баланстық есеп беру шоттары аз болатындыктан көптеген аудиторлар бөлуді бухгалтерлік баланс шот-тары негізінде іске асырылады. Бөлуді іске асыру кезінде аудиторға қарастыру қажет: шотта болатын бұрмалаудың шыңцыққа жақын болуы;
  
• 
  осы шотгы тексерумен байланысты мүмкін болатын шығындар;
  Мысалы, кәсіпорын мүлігіне тексеру жүргізе отырып, аудитор ақша
  

Бірінші өдісте маңыздылық болжанған ақшалай бүрмалаулар не-месе аудит шығындарын ескерместен әр шотқа пропорционалдыбөлінеді. Екінші әдісте маңыздылықгы ірірек бөлу бұрмалаудың үлкен саны мен анықгау шығындары жоғары болуы жоспарланатын алу-лар мен тауарлы-материалдық босалқы қорлар шоттары бойынша қабылданады. Сондықган шоттар мәліметтері бойынша қажетті дә-лелдеме сомасы 1 жоспар мен салыстырғанда шот сальдосы мен ма-ңыздылығы мен дөлелдеме арасындағы кері пропорционалды тәуедділік салдарынан қысқартылды. Шын мәнінде аудитор бұрма-лауларды табу қымбатырақ болған кезде осы шоттарда қалуы мүмкін рүқсат етілген бұрмалаулардың жалпы сомасының ең жоғарырақ үлесін жібереді. Ақша қаражаттарына қатысты маңыздылықтың елеусіз бөлінуі 1 жоспармен салыстырғандағы осы шоттарға қажетті дәлелдемелер, санын өсіреді. Бірақ олар аудит үшін аса қымбат емес және жалпы иемдеуге әкелуі мүмкін.

Маңыздылықты алдын ала бағалауды бөлуді аудитті орындау кезінде қарастыруға болады. Мысалы, 1 жоспар шарттары бойынша алуға арналған шоттар аудитінен кейін максималды бүрмалаудың алдын ала есептелген сомасы 5600 мың теңге болса, 1000 мың теңгені қүрайтын осы шоттағы маңыздылықтың пайдаланылмаған сомасы тауарлық-материалдық босалқы қорларға қайта бөлінуі мүмкін.

Қателер және заңсыз әрекеттер

240 "Алаяқгың және қателер ХС-нда аудитор жалпы қаржылық есеп беру үшін маңызды болуы мүмкін алаяқгық пен қателер фактілері туралы жеткілікті аудиторлық дәлелдеме алуға үмтылады. Егер онда орын алса, алаяқтық салдарлары қаржылық есеп беруде дүрыс көрсетілуі, ол кдте түзетілуі керек. Әдетте қатені анықгау ықтимал-дылығы алаяқтың фактісін анықтау ықтималдылығына қарағанда жоғары болады. Себебі алаяқгың оны жасыруға арнайы бағыттаған әрекеттерімен қатар жүреді (43)".

• Алаяқтық — басшылық құрамның бір немесе бірнеше адамда-ры, қызметкерлер немесе үшінші жақгардың есеп және қаржылық есеп беру мәліметтерін әдейі дүрыс емес көрсетуі және үсынуы. Оған алғашқы қүжаттар, тізімдер мен есеп беру жалғандығы, есеп-ке алу жазуларындағы алдау, шаруашылық операциялар мәнін бүрма-лау жөне заңды, үйымның есеп саясатын бүзатын есептегі жазба-ларды әдейі бүзу енеді. Бухгалтерлік қүжаттар мен жазулар жалғандығы бухгалтерлік есептің дұрыс емес немесе жалған екендігі ал-дын ала белгілі қүжаттарын (авизо, шоттарды, вексельдерді, және т.б.) және бухгалтерлік есеп шоттарына шындықты бүрмалайтын жазуларды толтыру.

•Есепке алу жазбаларындағы алдаушылық — есеп пен есеп беру мәліметтерін бүрмалау мақсатымен нақгы емес бухгалтерлік жазба-ларын немесе сторналық жазуларды әдейі пайдалану.

•Шаруашылық операциялар нәтижелерін жою — мазмұны мен сомасы бойынша негізгі бухгалтерлік жазбаларға үқсас сторналық жазулар.

• Ерекше операциялар — бір реттік мәмілелер мен ерекше шаруашы-лық операциялар бойьшша сомаларды арттыру немесе төмендету.

• Қате-есеп жазулары мен топтауларындағы арифметикалық не-месе логикалық кателіктер, есеп толықгығында байқалмай калу және қаржы шаруашылық қызметі фактілерінің, мүліктік есептесуі болуы және оның жағдайын дүрыс түсінбеу нәтижесінде қаржылық есептемені әдейі емес бүрмалау.

Қателердің негізгі түрлеріне жатады:

•Кездейсоқ қателер. Қаржы-шаруашылық қызметтің кдндай да бір факгісін есепке алудың дүрыс әдісін қолдана отырып бухгалтер ешқан-дай негізсіз немесе кездейсоқ "Стандартты емес" жазбаны жасаған жағдайда туындайтын кездейсоқ дүрыс емес жазбалар. Бухгалтерлік есеп стандартгарын білмеуге байланысты қателер. Мүндай қателерге салып алынатын қүндылықтардың типтік жоспарында көрсетілген шотгарға сай емес кірістіруді жатқызуға болады.

• Салық заңы мәселелерінің білмеуіне байланысты қателер. Мүндай қателерге жол сапарлар бойынша шығындар, норма шегінде емес банктік несиелер бойынша есептелген пайыздардың өкілеттік шы-ғындары жатады. Осы сияқты қателерді не аванстың есеп беруді тікелей тексеріп, не нормаланған шығындар бойынша сәйкес есептеулерді және оларды өзіндік қүнға жазылуын тексеру арқылы анықтауға болады. Бүл жерде салықтар мен міндетті төлемдердің дүрыс есептелмеуін де атап өтуге болады.

Бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылаудың балама жүйелердің түрақ-ты әрекет ету арқылы алаяқгық пен қателер фактілерін болдырмау және анықтау жауапкершілігі субъект басшылығына жүктеледі. Көрсетілген жүйелер алаяқгықпен қателер фактілерін жоя алмайды, тек төмендетіп қана қояды.

Аудитор алаяқгық пен қателер факгілерін болдырмауға жауапты болмайды. Аудиттің жыл сайын жүргізілуі тежеуші фактор ретінде жүреді.

Бүрмалаулар анықгалған кездегі аудитордың іс-әрекеті

Аудиттің халықаралық стандарттарының терминдері глоссария-сывда қаржылық есептемедегі бүрмалауға анықгама берілген. "Бұрмалау — қателер немесе алаяқгық салдарынан пайда болуы мүмкін қар-жылық ақпараттағы дәл болмаушылық".

Бұрмалау екі түрлі болуы мүмкін: әдейі және әдейі емес.

•Қаржылық есеп беруді әдейі бұрмалау клиент персоналының әдейі жасаған әрекетінің (немесе әрекет жасамауының) нөтижесі бо-лып табылады. Олар пайдаланушыны шатастыру үшін бас пайдасы-ның мақсатын ойлаумен іске асырылады.

•Қаржылық есеп беруді әдейі емес бұрмалау персоналдың әдейі әрекетінің нәтижесі болып табылады. Ол есептеулердегі қате, шару-ашылық операциялар есебінде мұқият көрсету салдарынан болуы мүмкін.

Аудиторлық фирма тексеру жүргізу жөнілде қаржылық есеп беру-де бұрмалау болуын ескеруі қажет, бірақ бүрмалау болуын көрсететін фактілерді әдейі іздеп керегі жоқ.

Бұрмалау анықгалған жағдайда аудитор тексерілген есеп берудің нақгылығын барлық бар әрекет ететін аспектілерде бағалауы керек.

Алаяқтық фактісі анықталған кезде аудиторға оған субъектінің жоғары басшылығы өкімдерінің қатысу ықгималдылығын анықтау қажет. Алаяқгыққа қатысы бар деп сезік тудырған қызметкерлерге жауапты адамнан гөрі жоғарырақ лауазымды адамдарды хабардар еткен дұрыс болады. Егер жоғары басшылық алаяқтыққа қатысты деп есептелсе аудиторға заңцық кеңеске жүгінуге тура келеді. Егер субъект аудитордың қаржылық есеп беруге елеулі әсер етуі мүмкін алаяқгық немесе қателер фактілерінің нақгы немесе ықтимал анық-талуын бағалауына қажетті дәлелдерді жеткілікті алуына кедергі жа-саса, онда аудитор тексеру масштабын шектеу туралы ескертпемен пікірін білдіреді және пікірді біддіруден бас тартады.

Аудит процесінде анықталған қаржылық есеп беруді бүрмалау фактісін аудиторға өзінің жүмыс құжаттарында және аудиторлық қорытындыда толық көрсету керек.

Кдзір аудиттің казақстандық практикасында маңыздылық деңгейін анықгау әдістемесі жоқ. Аудитгің халықаралық іс-тәжірибесі практика-сы бар аудиторларға маңыздылықгың нақгы критерийін үсынуға дай-ын емес. "Елеулілікке катысты басшылық аудит стаңцартына енгізілген жалғыз ол Австралия больш табылады" (6, 73-бЛ Бірақ маңыздылық деңгейін анықгау әдістемесі бойынша басшылық пен жоддар бар. Мы-салы, Үлыбританшшың жетекші аудиторлық фирмаларыңца маңызды-лықгың жалпы деңгейін анықгау бойынша нұсқаулар бар.

Қызметтің қандай да бір түрлерінің лицензиясыз іске асырылуы-на ірі айып шаралары қолданылады немесе банкротқа немесе субъектінщ барлық қызметін тоқгатуға әкелуі мүмкін қызметтің заңға қарсы түрлерін тоқтату туралы мәселе қойылады. Көсіпорынның қьшмыстық сипаттағы тәртіп бүзушылығы маңыздылық деңгейінің өсуіне әкеледі.

1. 
   Аудиторлық қауіп туралы түсінік және оның құрамы.
   
2. 
   Тұтас қауіп. Бақылау қауіпі. Таптырмас қауіпі.
   

3. 
   Аудиторлардың сақтандыру жауапкершілігі
   

Кез келген қызметте тәуекелдік болады. Экономикалық субъект үшін тәуекелдік — бұл нарық конъюктурасының өзгеруі (мысалы, тұтынушылардың өзгерген талғамы), серіктестер тарапынан тәртіп бұзушылық, сыртқы факторлар әрекеті. Аудиторлық тәуекелдік кәсіпорынның қаржылық есеп беруіне қатысты дұрыс емес пікірдің қалыптасуында болып табылады.

Аудитті жүргізудің жалпы қабылданған әдістері, пайдаланушының күтуі және бизнесті жүргізу практикасы аудитордың процедураны "қаржылық есеп беру бойынша пікірі шындыққа сәйкес келмейді" деген минималды тәуекелмен білдіретіндей жоспарлауы мен орындауын талап етеді.

Аудиторлық тексеру кезінде айтылған пікір пайдаланушы үшін кәсіби стандарт сақталады, елеулі мәліметтер жинақталды және осы пікірді дәлелдеу үшін бағаланды дегенді білдіреді.

Егер аудитор өзі үшін аудиторлық тәуекелдіктің кіші деңгейін анықтаса, бұл оның қаржылық есеп беруде елеулі қателіктер жоқ деген үлкен сенімділікке ұмтылатындығын көрсетеді. Нольдік тәуекелдік жүз пайыздық тәуекел абсолютті сенімсіздік абсолютті сенімділікті білдірер еді. Тәуекелдік дәрежесі нольмен бірлік (0-ден 100%-ға дейін) арасындағы диапазонда ауытқуы мүмкін, бірақ осы мәндер не жоғары не төмен болмайды. Қаржылық есеп беру дәлділігінің толық кепілдігі (нольдік тәуекел) экономикалық тұрғыдан тиімсіз. Сондық-тан аудитор қателер мен қателіктер абсолютті түрде жоқ деген кепілдеме бере алмайды.

Аудитор клиент бизнесін зерттеп, қаржылық есеп беруді сыртқы пайдаланушылар сенімінің деңгейіне әсер ететін факторлардың әрқайсысының мәнін бағалап, аудит аяқталғаннан кейін клиенттің, бизнестегі қаржылық жеңісінің ықтималдылығын анықтауы керек. Осы факторлар негізінде, аудитор "қаржылық" есеп беруде аудит аяқталғаннан кейін де елеулі қателіктер сақталады деп отырып, тәуекелдік деңгейін субъективті түрде қоя алады. Тексеру процесінде аудитор клиент туралы қосымша ақпарат алып, аудиторлық тәуекелдік деңгейін бағалау жөніндегі ойын өзгерте алады.

400 "Тәуекелдікті бағалау және ішкі бақылау" ХАС-ында тәуекелдікке анықтама берілген. "Аудиторлық тәуекелдік — қаржылық есеп беру елеулі бұрмаланған жағдайда, аудитор сәйкес келмейтін аудиторлық қорытынды береді дегенді білдіреді".

Аудиторлық тәуекелдіктің үш компоненті бар (сызба 1 көрсетілген).

Сызба 1. Аудиторлық тәуекелдік компоненттері

1. 
   2. Тұтас қауіп. Бақылау қауіпі. Таптырмас қауіпі.
   

Бөлінбейтін тәуекел - бухгалтерлік шотта, баланс бабында шаруашылық операциялардың біртектес тобында, жалпы экономикалық субъектінің есептілігіне елеулі қаталіктердің пайда болуын мұндай бұрмалаулады ішкі бақылау жүйесінің құралдары мен анықталғанға дейін немесе мұндай мұндай құралдарының болмауына жол берілген жағдайда аудитор субъективті түрде анықтайтын ықтималдылық ұсынады. Бұл қауіп көбінесе клиенттің ерекшелігімен анықталады және ішкі шаруашылық құралдарымен тексеру мүмкін болмайтын оның ішкі сипаттамаларымен, сондай-ақ сыртқы орта жағдайларымен байланысты болады. Шындап келгенде, бұл шаруашылық жүйесінің өзіндік дамуының оңтайлы даму жолында ұдайы бола алмау ықтималдылығын білдіреді . Бұл қауіптің бастамасы ішкі шаруашылық бақылау құрылығына дейінгі шаруашылық ортасының сыртқы аясы да болуы керек.

Аудитор тексерілетін экономикалық субъектінің ішкі шаруашылық қауіпіне өзінің кәсіби тұжырымын пайдалана отырып, жоспарлау сатысында баға беруге тиіс. Осы жағдайда бухгалтерлік есептің шоттары мен операцияларға сальдоға және мәнділіктің берілген деңгейінің асатын айналымдарға ерекше назар аудару қажет .

Аудитор баланс пен есептелікке қатысты ішкі шаруашылық қауіпке баға берген кезде мынадай факторларды назар алуға қажет ;

- экономикалық субъект әрекет жасайтын сала қызметін және ағымдағы экономикалық жағдай ерекшеліктері;

- осы экономикалық субъекті жүзеге асыратын қызметтің арнайы ерекшеліктері;

- экономикалық субъектінің басшылықты жүзеге асыратын және есепті жүргізу мен есептілікті әзірлеуге жауапты қызметкерлер адалдығы ;

- есепті жүргізуге және есептілікті әзірлеуге жауапты қызметкерлердің тәжірибиесі мен біліктілігі;

- бухгалтерлік есептіліктің белгілі бір көрсеткіштеріне қалай да қол жеткізуі мақсатымен экономикалық субъектінің басшылары мен қызметкерлеріне сырттан қысым жасалу мүмкіндігі.

Бақылау тәуекелдігі. Клиент байқамаған қателердің бухгалтерлік есеп процесінде болуы ықгимал. Себебі бақылаудың ешбір құрылымы 100%-ға тиімді бола алмайды. Сондықтан, әдетте белгілі бір тәуекелді бақылаудың кез келген құрылымымен байланыстырады: тиімді құрылымдар салыстырмалы түрде төмен тәуекелге, тиімділігі аздаулар салыстырмалы жоғары тәуекелге ие болады.

• 
  сенімділіктің жоғары дәрежесіне төмен тәуекелдік сәйкес болады;
  
• 
  сенімділіктің орта дәрежесіне орта тәуекелдік сәйкес болады;
  
• 
  сенімділіктің төмен дәрежесіне жоғары тәуекелдік сәйкес болады.
  

Бақылау құралдарының қаупін бағалау үшін тестілеу деп аталатын арнаулы аудиторлық шаралар қолданылады :

1. 
   Кәсіпорында көзделген бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйелерінің сенімді жұмыс істейтініне бухгалтерлік есептілікте елеулі бұрмалаулардың пайда болуына тиімді қарсы тұруға және оларды анықтауға қабілеттілігіне;
   
2. 
   Бақылау құралдарына бүкіл есепті кезеңінің ішінде бірдей тиімділікпен жұмыс істейтініне көз жеткізуіне мүмкіндік береді.
   

Бақылау құралдарының тәуекелін бағалау нәтижелерін аудитор аудиттің жалпы жоспарында, ал нақтылаушы бағаларды тексеру жөніндегі жұмыс құжатында көрсетуге тиіс.

Айқындалмау (қателерді) тәуекелдігі — бұл жиынтығында дәл емес немесе дұрыс емес мәліметтердің елеулі көлемде жиналуы және оларды аудитор талдамалық рәсімдер кезінде де, мән бойынша жан-жақты тексеру кезінде де байқамай қалуы мүмкін деген болжам. Олар бір-бірін толықтыратындықтан, олардың бірінің нәтижесінде туындаған сенімділік, аудитордың басқа тексеру нәтижесінде алатын кепілдемесінің қажеттілігін пропорционалды азайтады. Аудитор "мән немесе талдамалық рәсімдер бойынша ешқандай жан-жақты тексерулер жүргізбейді" деп болжайық. Егер қаржылық есептерде қате болса, оның байқалмай қалуы анық. Сонымен бірге мән бойынша жан-жақты тестер орындалып, талдамалы рәсімдер жүргізілсе, онда талдамалық рәсімдердің елеулі жиынтық қателерді байқамауы 40% тәуекелге, оларды жан" жақты тестер табуы 20% тәуекелге, ешбір рәсімнің байқамай қалуы олардың туындысына тең болады. Қаржылық есептерде дәл емес немесе дұрыс емес мәліметтерді аудитор байқамай қалуы үшін, мән бойынша жан-жақты тексерулер, не талдамалық рәсімдер олар таппауы керек.

Бөлінбейтін немесе бақылау тәуекелдіктері айқындамау тәуекелдігінен аудитордың оларды тек бағалап, бірақ бақылай алмайтындығымен ерекшеленеді. Аудитордың бөлінбейтін және бақылау тәуекелдіктерін бағалауы оларды жақсы түсінуге көмектеседі, бірақ оларды азайтпайды және өзгертпейді. Айқындамау тәуекелдігі аудитор мәні бойынша жекелеген тексерулердің сипатын, уақыты мен масштабын өзгерту арқылы бақылап алады.

Аудиторлық қызмет көрсету нарығында клиент конкурстық негізде аудиторлық фирманы тандай алады. Егер оның көрсететін қызметінің жалпы құны басқа аудиторлық фирмаларға қарағанда едәуір жоғары болса, клиент өз ниетін өзгертіп, басқа фирманы таңдай алады. Сонымен бірге заңды аудиторлық тәуекелдік деңгейін нақты дәлелденген деңгейден орнатудан бас тартуда көмектеседі.

Бәсеке, құқықтық міндеттемелер, басқа шаралар мен кәсіпқойлық бірдей жағдайларда аудиторлық тәуекелдікті бағалау айырмашылығын төмендетуге мүмкіндік береді. Бірақ түрлі аудиторлар тең жағдайларда аудиторлық тәуекелдіктің абсолютті бірдей деңгейін орната алмайтындығын мойындау керек. Аудиторлық тәуекелдік пен айқындамау тәуекелдігі арасында тікелей тәуекелдік, сонымен бірге аудиторлық тәуекелдік пен жинақталуы қажет дәлелдердің жоспарланған саны арасында кері тәуекелділік бар.

Аудиторлық тәуекелдік компоненттерін детальдандыру айқындамау тәуекелдігінің құрамдас бөлігін бөліп көрсетуге мүмкіндік береді.

Мәні бойынша тексеру деңгейі — елеулі қателер тексеру рәсімін орындау процессінде елеулі қателер анықталмай қалу қаупі.

Талдау тәуекелдігі — талдау рәсімі елеулі бұрмалауларды анықтамайды деген қауіп;

Таңдау арқылы зерттеу тәуекелдігі — тексеруді жүргізу операцияларының іріктемесі елеулі қателерді көрсетпеуі мүмкін деген қауіп.

Аудиторлық тәуекелдікті төмендету үшін келесідей пікір әрекет етеді: аудитор толық зерттеуге арналған элементтері қанша көбірек тексерсе, іріктеме көлемі сонша көп болады. Мысалы, егер аудитор талдамалық рәсімдерді тексеру мен елеулі элементтерді толық тексеруге акцент жасағысы келсе, іріктеме көлемі төмен болады және керісінше.

Лекция 8

3. 
   Аудиторлардың сақтандыру жауапкершілігі
   

Аудиторлық ұйымдар өз қызметтерінде қауіптерді бағалаған кезде жоғарыда аталған үш тармаққа қарағанда көп тармақтарды қолдану туралы немесе қауіптерді бағалау үшін сандық көрсеткіштерді (процент немесе үлес бірлігі) пайдалану туралы шешім қабылдай алады (кесте 1).

1 - кесте

Аудитордың мүмкін болатын аудиторлық тәуекелді таңдауы бойынша әрекеті

Теориялық тұрғыдан аудиторлық тәуекел «нөлдік» болуы да мүмкін, егер тексерілетін ұйым шағын болса және аудиторға жақсы таныс болатын болса, операциялары аз және стандартты болса, бизнес сферасы тұрақты, бухгалтерлік қызмет маманданған және жақсы жолға қойылған болса, аудитор квалификациясы жоғары болса.

Жоғарыда аталған аудиторлық тәуекелге әсер ететін факторлар жиынтығы мен комбинациясын негіз ретінде алуға болады.

Тәжірибеде аудиторлық тәуекелді бағалаудың сапалық шкаласы кеңінен қолданылады: жоғары, орташа және төмен. Аудит жүргізу барысында аудитор аудиторлық тәуекелді мүмкіндігінше төмендетуге қажетті шараларды жасағаны жөн (кесте 2).

2- кесте .

Таба алмау тәуекелінің мүмкін болатын деңгейін анықтау

1. 
   Аудитордың кәсіби қабілеттілік тәуекелі - ол тексерілетін фирма беделін ( фирма тәртібі, адалдығы, банк жасаған операциялардың тәуекел деңгейі ) ескере отырып, мұқият таңдаумен анықталады. Кез келген фирманы тексеруді қолға алған кезде аудиторлар ең алдымен, оның беделіне назар аударады. Сөйтіп, аталған фирмаға жүргізілген тексеру аудиторлық компанияға және оның клиенттеріне нұқсан келтірмеуі тиіс:
   
2. 
   Клиент үмітін ақтамау тәуекелі – жасалған тұжырыммен клиенттің мүддесін қанағаттандырмау тәуекелі. Аудиторлық тексерудің жүргізілуі клиенттің ойындағыдай болмаса, ол бұл аудиторлық компанияны қызметінен бас тартуы мүмкін :
   
3. 
   Аудиторлық тәуекел (DAR) – бұл аудиторлық қорытындының мынадай себептерге байланысты дұрыс болмауы ықтималдылығы : Экономикалық субъектінің бухгалтерлік есептілігінің дұрыстығы расталғаннан кейін, онда анықталмаған елеулі бұрмалаулар бар деп танылуы . Тәуекелдің үшінші түрі – аудиторлық тәуекелді неғұрлым толығырақ қарастырайық .
   

B) Бухгалтерлік есептіліктегі қаталіктердің қайсыбірі тексеру барысында анықталмай қалу тәуекелі .

Ішкі шаруашылық қауіпін және бақылау құралдарының қауіпін бағалау негізінде жұмыста жіберілген таба алмау қаупін төмендетуге ескере отырып тиісті аудиторлық шараларды жоспарлауына болады .

DR = DAR / IR * CR

Таба алмау қауіпі және ішкі шаруашылық тәуекелі мен бақылау құралдары тәуекелі комбинациясның арасында кері байланыс бар :

• 
  ішкі шаруашылық қауіпі мен бақылау құралдары тәуекелінің жоғары мәні аудиторды таба алмау тәуекелін барынша мүмкін деңгейіне дейін төмендететіндей және жалпы аудиторлық тәуекелді қолайлы мәнге дейін жеткізетіндей еткізіп тексеруі ұйымдастыру ;
  
• 
  ішкі шарушылық мен бақылау құралдары қаупінің төменгі мәні аудитордың тексеру барысында таба алмау тәуекелін неғұрлым жоғары жасауға және бұл ретте жалпы аудиторлық тәуекелдің қолайлы мәнін алуға мүмкіндік береді .
  

А) бағалау ( интутивтік )

В) сандық

Бағалау әдісі бізде кеңінен пайдаланылады, аудитор өз тәжірибесімен клиенті білуіне қарай қаржылық есеп беру негізінде аудиторлық есеп беру негізінде аудиторлық қауіпті белгілейді және осы аудиті жоспарлауда пайдаланылады.

Сандық әдіс аудиторлық тексерудің көптеген есептеу үлгілерін қамтиды.

A_p = P_ч FP_k FP_h

А_Р = аудиторлық тәуекел

Р_ч – ажырамас тәуекел

Р_к – бақылау тәуекелі

Р_н - таба алмау тәуекелі

Аудитор болашақта болатын аудиттің жоспарын жасау барысында шаруашылық ішіндегі тәуекелдіктің 80%, бақылау тәуекелдігі 50% және таба алмау қатері 10% деп жорамалдайды.аудитте тәуекелдіктің осы сандары бойынша есептеп, аудитор нәтижесінде 4% алады. Егер аудитор бұл жағдайда тәуекелдіктің осы жолғы (тиісті) қолайлы деңгейі 4 % -тен жоғары болмауы керек деп шешетін болса, онда ол әлеуетті жоспарды қолайлы деп санауы керек. Мұндай жоспар аудиторлық тәуекелдіктің қолайлы деңгейін аудитордың алуына көмектеседі, бірақ ол тиімсіз. Әлде қайда тиімді жоспар жасау үшін аудиторлар тәуекелдікті есептеудің екінші тәсілін жиі пайдаланады, яғни таба алмау қатері мен алуға жататын мәліметтердің тиісті санын анықтайды.

Талқылауға арналған сұрақтар

1. 
   Аудиторлық қауіп түсінігіне анықтама беріңіз
   
2. 
   Аудиторлық қауіп түрлерін атап шығыңыз.
   
3. 
   Ішкі шаруашылық қаупіне анықтама беріңіз.
   
4. 
   Бақылау құралдарының қаупіне анықтама беріңіз
   
5. 
   Таба алмау қаупіне анықтама беріңіз.
   
6. 
   №400 ХАС сипаттама беріңіз.
   
7. 
   Бақылау процедураларын атап шығыңыз.
   

Әдебиеттер:1,3,5

Жоспар:

2. Аудиторлық дәлелдер алу көздері. Аудиторлық дәлелдеу олардың іс-әрекеттері.

4. 
   Аудиторлық құжаттау және олардың түрлері.
   
5. 
   Жұмыс құжаттарының ролі мен маңызы.
   

Аудиторлық тексеру барысында аудиторлармен жинақталып талданған аудиторлық қорытынды жасауға мүмкіндік беретін ақпарат аудиторлық дәлелдер деп аталады. Қаржылық есеп берудің дұрыстығы жөнінде аудитор өзінің негізделген пікірін білдіруі үшін бақылау тесті мен мәндік процедуралар сияқты процедураларды пайдалана отырып қажетті аудиторлық дәлелдер жинайды.Олар:

• 
  түгендеу кезінде қатысу немесе бақылау
  
• 
  шаруашылық немесе бухгалтерлік есеп операцияларын орындау, бақылау
  
• 
  ауызша сұрақ жауап алу
  
• 
  үшінші тұлғадан алынған құжаттарды тексеру
  
• 
  клиент ұйым дайындаған құжаттарды тексеру
  
• 
  арифметикалық есептеулерді тексеру
  
• 
  талдау
  

Бақылау тесті ұйымның жарамдылығы ішкі бақылау мен бухгалтерлік есеп жүйесінің қызмет етуінің тиімділігі туралы аудиторлық дәлел алу мақсатында алынатын тесттер. Мәндік процедуралар қаржылық есеп берудегі қателіктер мен заң бұзушылықтарды анықтау үшін алынатын тестер. Олар екіге бөлінеді:

1. 
   операциялар мен шоттар қалдығының өлшемдік тестері
   
2. 
   аналитикалық процедуралар
   

Аудиторлық дәлелдерге телаптар 500-ші аудиторлық дәлелдер деп аталатын халықаралық аудит стандарттарымен реттеледі.

Аудиторлық дәлелдердің келесідей түрлері болады: ішкі, сыртқы, аралас.

Ішкі дәлел аудиттелетін ұйымнан ауызша немесе жазбаша түрде алынатын ақпарат.

Сыртқы дәлел үшінші тұлғадан аудиторлық ұйымның сұрауы бойынша алынған жазбаша түрдегі ақпарат.

Аралас дәлел аудиттелетін ұйымнан жазбаша немесе ауызша алынып үшінші жақтың жазбаша түрде растаған ақпараты.

2. Аудиторлық дәлелдер алу көздері. Аудиторлық дәлелдеу олардың іс-әрекеттері.

Аудиторлық дәлелдерді алу көздері:

• 
  қаржылық есеп беру
  
• 
  бухгалтерлік есеп регисторлары
  
• 
  аудиттелетін ұйымның және үшінші тұлғаның алғашқы құжаттары
  
• 
  статистикалық есеп беру
  
• 
  жарғылық құжаттар:келісім шарттар, бұйрықтар , өзге де әкімшілік құжаттар.
  
• 
  қаржы шаруашылық қызметінің талдау нәтижелері
  
• 
  аудиттелетін субъекті мен үшінші тұлғаның ауызша пікірі
  
• 
  аудиттелетін субъекті мен үшінші тұлғаның құжаттарын салыстыру
  
• 
  түгендеу нәтижелері
  
• 
  ауызша және жазбаша формада басшылыққа хабарлау
  

Ғылым саласында зерттеу, оның шындықты анықтау үшін ғылым тану жолын оның ғылыми әдістері деп атайды. Негізінде ғылым тану құралы ретінде қолданылады. әрбір ғылым саласының ерекшелігіне сәйкес оның әдістерінің де өзіндік айырмашылығы болады. Сонда да болса жалпы ғылыми даму ағымында теориялық тұрғыдан философиялық анықтама бойынша барлық ғылым саласына бірдей әмбебап әдіс-ол диалектикалық әдіс деп танылған. Диалектикалық әдістің негізі-табиғаттағы экономикадағы құбылыстың барлығы өзара байланысты деп зерттеп қарастыруында. Себебі, диалектикалық әдіс өмірдегі барлық құбылысты өзара объективтік заңдылықпен байланыста екенін негізге алуында. Сондықтан да диалектикалық әдіс қандай ғылым саласы болса да оның ғылыми методологиясының негізін құрайды. Аудит, экономика ғылым саласына қосылады, оның даму барысында қоғамға қажет жетістіктерін пайдалану үшін аудитке тән ғылыми әдістер тобы оның методологиясын анықтайды, олар өз кезегінде жалпы методология және жеке методология болып бөлінеді.

Аудиттің жеке әдістемесі диалектика принциптері мен жалпы ғылыми теориялық зерттеу заңдылықтарынан құралады.

Аудиттің жеке методологиясы барлық ғылым саласына тән әдістер тобынан құралады; олар: талдау және топтау, индукация және дедукация, бақылау, салыстыру, өлшеу. Осы аталған әдістердің барлығы философияның гнесология теориясы бөлімінде толық, жан-жақты қарастырылған.

Анализ-ғылыми зерттеу әдісі, оның негізгі объектісі соның құрамына, бөлшегіне жекелеп мазмұн, мағынасын анықтап, өз кезегінде тұтасты құрайтын әр бөлшек жеке талдауға жататын құрамға айналады. Синтез (топтау, біріктіру, қорытындылау) ғылыми зерттеу әдісі оның негізгі зерттеу объектісімен құрамының арасындағы өзара байланысына талдау жасап мазмұн, мағынасына анықтау жасап қорытындылайды.

Аудит процесінде анализ және синтез аудит объектісіне осы әдістер арқылы талдау жүргізу үшін қажет. Осы әдістердің ерекшеліктеріне сәйкес талдау объектісінің жекелей және топтаулы түріне де талдау жасау оның мазмұн мағынасын анықтауға болады. Аудит барысында шаруашылық субъектілерінің қаржылық-табыстылық көрсеткіштерін талдау үшін дедукция-индукция әдісі қолданылады.

Дедукция (тұжырымдау, қорытындылау) - ақыл-ойға салып, жалпы көрсеткіштерді жеке көрсеткіштерге дәлел жасап логикалық тұжырымдау, қорытынды жасау. Яғни, осы әдіс қолданған жағдайда кәсіпорын шаруашылығының жалпы көрсеткіштеріне талдау жасайды, содан кейін әрбір бөлімдеріне талдау жасап сол мәліметтер арқылы топтап, қорытынды жасалынады. Индукция - ақыл-ойға салып жеке объектілерге талдау жасап, жалпы көрсеткіштерге анықтама беретін логикалық әдіс.

Аудит барысында дедукция әдісі шаруашылық субъектілерінің жалпы көрсеткіштерінің мағынасы мен мазмұнына талдау жасап оның жеке құрамдарына байланыстылығын анықтау. Индукция шаруашылық субъектілерінің шаруашылығының жеке көрсеткіштеріне талдау жасап оның жалпы көлемін көрсететін анықтамаларға байланыстылығын анықтап қорытынды жасайды.

Сонымен, аудитте қолданылатын жалпы ғылыми зерттеу әдістерін қарастырдық.

Қорыта келгенде, аудиттің әдістері үш топқа бөлінеді: 1) аналитикалық анықтау, есептеу; 2) құжаттау; 3) қорытындылау.

Аналитикалық анықтау-есептеу әдісі-ол негізінде экономикалық талдау (топтау, салыстыру т.б.), аналитикалық тексеру және статистикалық, экономика-математикалық әдістер. Осы орайда аудиттің көп тараған әдістемелік әдісі-ол, шаруашылық субъектілерінің қаржылық ақпаратының құрамының аналитикалық есебін тексеру. Мысалы, өндіріс шығынын, оны сатудан түскен төлем сомасымен салыстыру, онда анықталған өзгеру мөлшерінің нендей себептен болғанын, факторлардың әсерін есептеу.

Аналитикалық тексеру әдісі аудиттің барлық кезеңінде қолданылады. Жоспарлаудан бастап күнделікті тексеруде, қаржылық ақпаратын жасауда, онда кездескен өзгертулерді анықтауда және кәсіпорын шаруашылығының даму жолын бағдарлау барысында аналитикалық тексеру үздіксіз жүргізіліп отырады.

Әдістемелік құжаттау әдісі-өз кезегінде үш топқа бөлінеді: 1) мәліметтік модельдеу; 2) нормативтік құқылық жолын анықтау; 3) есеп құжаттарын зерттеп, тексеру. Мәліметтік модельдеу дегеніміз-аудит объектісінің мәлімет тасушыға бір жүйеге келтіріп тіркелген мәліметтерін айтамыз. (Ол алғашқы құжаттар, магнит барабандары, дискалары, перфокарта, магнит таспасы, есеп кестелері, ақпараттар).

Мәліметтік модельдеу мақсаты тексеру объектісінің нормативтік-құқылық, ақпараттық, бухгалтерлік мәліметтерін бір жүйеге келтіріп аудит жүргізуге ыңғайластыру. Мысалы, аудит жүргізу үшін өндіріс процесінің моделін алатын болсақ, онда шығыны жоспарланған өлшемде, нақты шығын өлшемінде, оның цехтар арасындағы құбылыс қозғалысы, оның бухгалтерлік құжаттарға тіркелуі, жауапкершіліктегі есебі тағы басқа көптеген мәліметтер бір жүйеге келтіріп, мәлімет моделін құрайды.

Нормативтік-құқықтық жолын анықтау әдісінде заң тұрғысынан ереже нұсқаудың, нормативтік құжаттар талабының ішкі ереже тәртібінің орындалуын анықтайды. Мысалы, түгелдеу тәртібінің заңды жүргізілуін бақылау үшін түгелдеу жүргізудің ереже-нұсқауының дұрыс қолданылуы бақылау қажет. Нақты мүлік түгелдеу, қаржы қорларын тексеру, ақша қаржысын тексеру ережелерінің дұрыс қолданылуы.

Есеп құжаттарын зерттеп, тексеру әдісінде сол құжаттарда көрсетілген шаруашылық әрекеттерінің операцияларының заңдылығы, қажеттілігі және экономикалық тиімділігі, шындықты көрсетуін анықтау қажет. Осы әдісті іске асыру үшін әр түрлі құжаттарды тексеру түрлері, нақты бақылау әдісі, әр түрлі есептеу, инспекция өткізу т.б. қарастырулар қолданылады.

Осы орайда құжаттарды тексерудің бірнеше түрлерін, әдістерін қарастыруға болады: формальдық, арифметикалық заңдылық, логикалық тексеру. Немесе жаппай қарама-қарсы екі жазу жолымен, шоттарға тіркелу жолымен, есепті қалпына келтіру әдісімен тағы басқалай қарастырулармен.

Формалдық әдісте құжаттың барлық реквизиттерінің дұрыс толтырылғандығы, түзетудің болмауы, арифметикалық есебі, жауапкершіліктегі жұмысшылардың қол қоюы қарастырылады.

Арифметикалық тексеруде санау, көбейту процестерінің мақсат сондағы тіркелген анықталады. Құжаттың заңдылығын тексерудегі мақсат сондағы тіркелген операциялардың заңдылығын және экономикалық тиімділігін анықтау.

Қарама-қарсы тексеру әдісі бухгалтерлік есептің дұрыстығын тексеруде өте жиі қолданылады. Себебі, бір құжат бухгалтерлік есепте екі қайтара кездеседі. Мысалы, кәсіпорынға жабдықтаушыдан материал келіп түссе, материалдың құжатының бір данасы қоймасының есебінде болса, екіншісі банк көшірмесінің тіркеуінде болады. Соларды салыстыру арқылы қарама-қарсы тексеру жүргізіледі, немесе дүкенші тауар сатудан түскен ақшаны кассаға өткізеді. Яғни, касса ордерінің түбірі касса есебінде болады да оның түбіртегі дүкеншінің есебіне тіркеледі. Олардың арасындағы құжат көрсеткішінің дұрыстығы қарама-қарсы тексеру әдісін қолдану арқылы анықталады. Осы қарама-қарсы тексеру әдісін қолдану арқылы ұрлық немесе әдейі қиянат жасаушылық қылмыстары анықталады.

Есепті қалпына келтіру әдісі-ол негізінде аудит процесінде бухгалтерлік есепте жіберілген қатені түзету. Қате түзету процесінің бірнеше түрі бар.

1. 
   Корректура әдісі, ол бухгалтерлік тіркеу кезінде жіберілген қателерді сол есеп кестелерінде түзетіп ол туралы белгі жасау. Мысалы, тексеруші қатені түзеткен есеп кестесіне қалай түзетілді, оны түзеткен адам өз атын жазып қол қоюы керек (күнін, жылын көрсетіп).
   
2. 
   Бухгалтерлік есептегі қатені қосымша екі жақты жасау арқылы түзету. Бұл әдіс қате қай кезде анықталса сол уақытта қолданыла беретін әдіс. Мысалы, дүкенші жабдықтаушыдан құжат бойынша тауар қабылдап алған. Тауар сомасы 10000 теңге, ал дүкенші өзінің есебіне 1000 теңге деп, тіркелген бухгалтер өзінің корреспонденциясында 1000 теңге көрсеткен. Кейін тексеру барысында қате анықталғаннан кейін қосымша екі жақты жазу 9000 теңгеге жасалады.
   
3. 
   Үшінші қате түзету әдісі-қызыл жазу. Бұл әдіс бойынша, бұрын екі жақты жазуда жіберілген қате сол күйінде қайталанылады да тек қана екі жақты жазу сомасында қызыл сиямен жазылады. Бухгалтерлік есептің қалыптасқан тәртібі бойынша есеп шоттарына екі жақты жазу бойынша тіркелген тәртібі айналым санын санағанда шығарылып тасталады. Яғни, қате жазу бойынша қарамен жазылған сан, қызыл жазумен жазылған сан шығарылғаннан бұрын жіберілген қате түзетіледі.
   

Аудит барысында түгелдеу процесіне тікелей бақылау жасалынады. Себебі, көп жадайда есеп процесіндегі кемшілік немесе қиянатшылық осы түгелдеу процесінде анықталады, екіншіден барлық бухгалтерлік есеп көрсеткіштерінің дұрыстығы көп жағдайда осы түгелдеу қорытындысымен тікелей байланысты болады. Осы орайда, ерекше орын алатын есеп процесі ол қоймадағы тауардың, материалдың аналитикалық есебі. Оны жүргізу әдісі қазіргі кезде септеу машинасы арқылы немесе компьютер қолдану арқылы, ал көп жағдайда қолмен есеп карточкалары арқылы жүргізіледі. Аудит барысында аналитикалық есеп жұмысын тексеру өте күрделі процесс. Ол жұмыста қате жіберілсе немесе әдейі өзгерістер енгізілсе оның кәсіпорын шаруашылығына тигізетін әсері өте күрделі. Соның салдарынан өндіріс процесінде толқушылық, өндіріс өнімнің сату қуатының өзгеруіне жалпы шаруашылық қаржылық-табыстылық жағдайына әсерін тигізеді. Мысалы, өндіріске қажетті материалдың сапалылығы өзгертілсе оның бағасы да өзгереді. Ал, ол өзгерістер материалдарды кіріс-шығыс жасауда құжатқа бір бағамен, басқа сапамен есепке алынады. Соның көрсеткіштерінің арасында көптеген айырмашылықтар болады да еншісінде немесе пайдасында қалады. Яғни, соның нәтижесінде шаруашылықтағы субъектілер, оның сыбайластары көп зиян шегеді.

Кәсіпорын экономикасында материалдарды, тауарды түгелдеу сияқты негізгі құралдарды бухгалтерлік есебіндегі ерекшеліктеріне сәйкес өзіндік айырмашылығы болады. Мысалы, түгелдеу тізімі негізгі құралдың аналитикалық есеп карточкалары арқылы толтырылады. Сол сияқты ақша қаржысы мен құнды қағазды түгендеу процесі де өзінің бухгалтерлік есеп, ереже-нұсқау талаптарына сәйкес жүргізіледі.

Шаруашылық субъектілерінің есеп-айырысу әрекетіне түгелдеу жүргізу өте күрделі, оның тауарлары аудит жұмысы үшін өте қажет. Егер де жабдықтаушыға алған тауары үшін төлем жасалмаса немесе сатып алушылар алған тауарына төлем жасамаса ол кәсіпорынның қаржылық, табыстылық жағдайы туралы жұмысын текеру мүмкін емес.

Қорыта келгенде аудитор түгелдеу жұмысы туралы өзінің қорытындысын жасайды. Ал, кездейсоқ, өрескел жағдайлар анықталса тапсырушыға арнайы әр фактілер туралы жеке-жеке анықтама жасап тапсырылады, ол бірақ аудиттің құпиялық принципін сақтау тәртібімен жүргізіледі.

Сараптау. Нақты тексеру барысында сараптап анықтау әдісі негізінде өндіріс барысын бақылау ретінде қолданылады. Оның ішінде өндіріс технологиясының дұрыстығы, өндіріске жіберілетін шикізаттардың, материалдардың, өндіріс технологиясының талабына лайықты екенін, жаңа өнім сапалылығын сараптау, өндіріс процесіндегі шикізат пен материалдардың қосалқы шығынын сараптау тағы сол сияқты көптеген процестерге сараптау жүргізіледі.

Бақылау - бұл да нақты тексерудің бір түрі. Оның негізгі мақсаты күнделікті шаруашылық барысын тексеру, бақылау жасау. Мысалы, күнделікті өндіріс барысына бақылау жасау, еңбек жұмыс тәртібін бақылау, материалдар тасу, дайын өнімнің сатылу барысын олардың қоймада сақталу тәртібін бақылау.

Қорыта келгенде аудитор жұмысында әдістемелік тексеру әдістері үлкен орын алады. Оның ішінде қазіргі кезде тексеру барысында компьютер қолдану, тапсырушының компьютер құрылымымен жұмыс істеуі ерекше орын алады. әрине ол үшін аудитор компьютер бағдарламасын жақсы білуі қажет.

1. 
   Аудиторлық құжаттау және олардың түрлері.
   
2. 
   Жұмыс құжаттарының ролі мен маңызы.
   

230 "Құжаттау" деп аталатын Халықаралық аудит стандартында "аудитор аудиторлық қорытындыны растаушы дәлелдеулерді, сондай-ақ, аудиттің Халықаралық стандарттарға (ХАС) сәйкес жүргізілгендігін растайтын дәлелдеулерді беру кезінде зор маңызы бар мәліметтерді құжатпен рәсімдеуге тиісті" делінген. Аталмыш құжатқа сәйкес аудитті жалпы түсінуді қамтамасыз ету үшін жұмыс жазулары жеткілікті түрде толық және аяқталған болуға тиісті.

Жұмыс құжаттарының жалпы мақсаты - аудитордың аудитті нормативтік-құқықтық актілерге және жалпы көпшілік қабылдаған стандарттарға сәйкес жүргізгендігіне сенімді болуы.

Жұмыс құжаттарының маңызы төмендегілерден тұрады:

- олар аудитті жүргізу және жоспарлау кезеңіңде көмектеседі;

- олар аудиторлық жұмысқа шолу жасауға және аудитке бақылауды ұйымдастыруға жағдай туғызады;

- оларда аудиторлық қорытындыны растаушы процедуралардың орындалуы нәтижесінде алынған аудиторлық дәлелдеулер бар.

Құжаттарды дәлелдеу маңыздылығы бойынша 4 топқа бөлеміз:

1. 
   алғашқы
   
2. 
   жиынтық
   
3. 
   өкілетті емес
   
4. 
   көмекші
   

Жұмыс құжаттарының нысаны мен мазмұны. Жұмыс құжаттарында аудитор аудиторлық жұмыстардың жоспарлануы, сипаты, орындалған аудиторлық процедуралардың көлемі және мерзімі, болатын нәтижелер, сондай-ақ алынған аудиторлық дәлелдеулердің негізінде жасалынған қорытынды-пікірлер туралы ақпараттарды көрсетуге тиісті.

Аудит практикасында жұмыс құжаттарының унификациясы (бір ізге салынуы) ұлттық стандарттарда да, халықаралық стандарттарда да қарастырылмаған. Олар фирма ішілік стандарттарға сәйкес жасалынады және сол стандарттармен бекітіледі.

Жұмыс құжаттарын стандарттау бірқатар артықшылықтарды қамтамасыз етеді:

- жұмыс құжаттарын дайындау және оған шолу жасаудың тиімділігін арттырады;

- жұмыстарға шолу жасауды жеңілдетеді;

- сапаны бақылауға қолдау көрсетуге мүмкіндік береді. Жұмыс құжаттарының нысаны мен мазмұнына төмендегі факторлар әсер етеді:

- көрсетілетін қызметтің сипаты;

- аудиторлық қорытынды есептің нысаны;

- клиент бизнесі;

- ішкі бақылау жүйесінің жағдайы;

- аудитті орындау процесінде қолданылатын әдістеме.

Жұмыс құжаттарының мазмұнына қойылатын негізгі талаптар.

Жұмыс құжаттары төмендегі ақпараттарды растауға (дәлелдеуге) тиісті:

1. Бухгалтерлік жазулар қаржылық және басқа қорытынды есеп берулерге сәйкес орындалған;

2. Жұмыс бірдей жоспарланған және бақыланған;

3. Аудитті жоспарлау мақсаты үшін ішкі бақылау жүйесін түсінуге қол жеткізілген;

4.Дәлелдеулер алынған, аудиторлық процедуралар жүзеге асырылған және тексерулер пікірлердің дұрыс білдірілгендігін растау үшін жетік дәлелдеулер алатындай етіп жүргізіледі.

Аудитор оның дайындаған жұмыс құжаттарын аудиторлық қорытынды жасау үшін аға аудитор немесе аудиторлық фирманың жетекшісі мұқият қайта қараған кезде ол құжаттардың мазмұнында сәйкессіздік немесе толық еместік табылып қалуы мүмкін екендігін мойындауға тиісті. Бұл жерде кейбір жұмыс құжаттарын клиент дайындайтындығын айта кету керек. Клиентті кеңсе жұмыстарына жіберуге болады, содан соң, бірақ оларды аудитордың өзі тексеруіне тура келеді. Ондай құжаттар төмендегілер болуы мүмкін:

- Тексеруші баланс.

- Банк шоттарынан үзінділер.

- Түгелдеу тізімдемесі.

- Дебиторлар мен кредиторлардың тізімі.

- Келіп түскен және шыққан негізгі құралдардың, материалдық емес активтердің және т.б. тізімі.

Жұмыс қүжаттарының толық саны (тізімі) әрбір аудиторлық ұйымның өзінің фирма ішілік стандарттарымен анықталуға тиісті. Тұрақты аудиторлық папкада: Жарғының және құрылтай келісім-шарттарының, статистикалық карталардың, тиісті қызмет түрлеріне алынған лицензиялар, партнерлермен жасалынған келісім-шарттар, бизнес-жоспарлар, есеп саясаты жөніндегі бұйрықтар, жұмысшы шоттар жоспары, ұсыныс хаттары.

- жоспарланған жұмыстар туралы жазу үшін жүргізіледі;

- жүзеге асырылған процедуралармен, жүргізілген тестілермен, жасалынған қорытынды пікірлермен бірге, орындалған жұмыстар жөнінде егжей-тегжейлі ақпараттар алу үшін жүргізіледі.

Ағымдағы құжаттардың картотекасында аудитордың жұмыс құжаттарының көбірек бөлігі сақталады, сондықтан оларды төмендегі бөлімдерге топтастырылған тиісті номенклатура бойынша бөлу дұрыс:

- қаржылық қорытынды есепке шолу жасау құжаттары;

- аудиторлық тексерудің жоспары мен бағдарламалары;

- нақты тексеру жүргізу нәтижесі бойынша құжаттар;

- арнайы мақсаттағы құжаттар.

1. 
   Аудиторлық дәлелдер түсінігі
   
2. 
   Аудиторлық дәлел түрлерін атап шығыңыз.
   
3. 
   Аудиторлық дәлел алу көздері.
   
4. 
   Аудиторлық дәлел алу әдістері
   
5. 
   Жекелеген шаруашылық операцияларды қайта есептеу, түгендеу, есеп жүргізу тәртібінің сақталуын тексеру.
   
6. 
   Аудиторлық тексеру кезіндегі растаулар.
   
7. 
   Қандай аудиторлық құжаттама түрлерін білесіз?
   
8. 
   ХАС 230 сипаттама беріңіз.
   
9. 
   Жұмыс құжаттарының жалпы мақсаты не?
   
10. 
    Жұмыс құжаттарының толтырылу тәртібі.
    
11. 
    Жұмыс құжаттарының маңызына қойылатын талаптар.
    
12. 
    Жұмыс құжаттарының толтырылу тәртібін анықтаңыздар.
    

Әдебиеттер: 1

1. Ішкі бақылау жүйесі (ІБЖ) және оның элементтері.

2. Бухгалтерлік есеп жүйелерін бақылаудың мақсаты. (БЕЖ).

12 лекция.

Бақылау ортасы туралы түсінік (БО) және оның элементтері. Бақылау құралы туралы түсінік (БҚ) және оның түрлері.